مجله دانشگاه علوم پزشکی قم

مقدمه
یکی از متداول‌ترین دردها از آغاز خلقت بشر، درد زایمان است. درد پدیده‌ای شایع و جزء اجتناب‌ناپذیر فرآیند زایمان است (1). درد زایمان از لحاظ شدت و موقعیت بسیار متنوع بوده و از نظر شدت در ردیف شدیدترین دردها قرار دارد (2). توجه به بی‌دردی در زایمان، امری ضروری است؛ زیرا هم مادران و هم عوامل زایمان به سمت زایمان طبیعی به جای سزارین تمایل خواهند یافت. ازجمله محاسن این امر می‌توان به کاهش مرگ‌ومیر ناشی از عمل، بیهوشی، کاهش زمان بستری در بیمارستان و کاهش هزینه‌ها اشاره کرد؛ به‌همین دلیل کنترل مؤثر درد زایمان همانند دیگر دردهای حاد، به‌عنوان موضوع مهم جامعه و بهداشت مطرح است. برای کاهش درد زایمان، روش‌های مختلفی وجود دارد که به دو دسته کلی روش‌های غیردارویی و دارویی تقسیم می‌شوند (5-3). اقدامات غیردارویی کاهش درد زایمان، اغلب ساده و ارزان بوده و می‌توانند به‌عنوان درمان جایگزین یا درمان فرعی همراه با داروها استفاده شوند، این اقدامات نه تنها حس فیزیکی درد را کاهش می‌دهند؛ بلکه با بالا بردن توان روحی و روانی مادر، از رنج کشیدن او جلوگیری می‌کنند (6). گرمادرمانی با مکانیسم‌های مختلف ممکن است بر کاهش درد مؤثر باشد. به‌نظر می‌رسد گرما گیرنده‌های گرمایی پوست و بافت‌های عمقی‌تر را تحریک می‌کند و ممکن است با تئوری کنترل دروازه‌ای، درد را کاهش دهد (7). این تئوری نشان می‌دهد در طناب نخاعی، مکانیسم دروازه‌ای وجود دارد که عبور سیگنال‌های درد را با بستن سیستم دروازه‌ای در طناب نخاعی مهار می‌کند (8). همچنین گرما آستانه درد را از طریق افزایش دما، گردش خون و متابولیسم باقی بالا برده و اسپاسم ماهیچه‌ای را کاهش می‌دهد (9)؛ از این‌رو به‌نظر می‌رسد گرما در کاهش درد زایمان مؤثر است. مطالعات نشان داده‌اند گرما افزایش معنی‌داری در فعالیت رحمی، بدون بروز هرگونه تغییرات غیرطبیعی قلب جنین ایجاد می‌کند (6،7،10). همچنین آب گرم بر کاهش طول مدت مرحله اول زایمان مؤثر است (11).
با توجه به اهمیتی که برای کاهش درد زایمان در نظر گرفته شده و بنا بر تمرکز برنامه توسعه بهداشت و آموزش پزشکی جامعه‌نگر بر الویت‌دهی انجام زایمان طبیعی (12)، استفاده از روش‌های غیر‌دارویی ایمن بر کاهش درد زایمان می‌تواند با کاهش درد، رنج و ترس از زایمان به کاهش سزارین و استقبال از زایمان طبیعی منجر گردد. بیشتر تحقیقات انجام‌شده پیشین در زمینه درد زایمان بوده و بر روی سایر پیامدها، مطالعات اندکی صورت گرفته است. این مطالعه با هدف بررسی تأثیر روش گرمادرمانی موضعی بر شدت درد، پیامدهای زایمان و میزان رضایتمندی زنان انجام گرفت.
 
روش بررسی
این مطالعه کارآزمایی بالینی در زایشگاه‌های شهر کرج در طی سال‌های 1396-1395 انجام شد. در این مطالعه دو گروه (گرما درمانی و کنترل) با یکدیگر مقایسه و دو متغیر مستقل گرما‌درمانی، مراقبت‌های روتین و متغیرهای وابسته (شامل: شدت درد مرحله اول و دوم، طول مدت مرحله اول، دوم و سوم زایمان، تعداد ضربان قلب جنین در مرحله اول، نوع زایمان و آپگار نوزاد) بررسی گردید. در این مطالعه تمامی زنان نخست‌زای 35-18 ساله مراجعه‌کننده به بلوک زایمان، ابتدا با استفاده از نمونه‌گیری آسان انتخاب و به‌صورت تصادفی در دو گروه قرار گرفتند. نمونه‌گیری تا زمان دستیابی به تعداد مورد نظر ادامه داشت. لازم به ذکر است روزهای نمونه‌گیری نیز با استفاده از جدول اعداد تصادفی، تقسیم‌بندی و در هر روز یک گروه کنترل و مداخله بررسی شد که در نتیجه دو گروه با هم تماسی نداشتند تا از نوع مداخله آگاهی یابند. در این پژوهش (با استفاده از فرمول آماری و با ضریب اطمینان 95%) تعداد نمونه برای هرگروه، حداقل 37 نفر بود که برای جبران ریزش احتمالی، نمونه‌ها 10% و برای هرگروه، 40 نفر در نظر گرفته شد. بدین ترتیب حجم نهایی نمونه‌ها برای دوگروه (با احتساب هرگروه 40 نفر) 80 نفر تعیین گردید. جهت جمع‌آوری داده‌ها، از طریق مشاهده، معاینه و پرونده زائو، اقدام به تکمیل پرسشنامه شد.
پرسشنامه این مطالعه مشتمل به چهار بخش بود: بخش اول مربوط به خصوصیات دموگرافیک و مامایی (جهت بررسی همگن بودن گروه‌ها) و بخش دوم نیز مربوط به ویژگی‌های زایمان، پیامدهای آن، اقدامات و شرایط نوزاد بود، بخش سوم پرسشنامه، خط‌کش اندازه‌گیری درد مک‌گیل بود که توسط واحد مورد پژوهش در دیلاتاسیون‌های مورد نظر علامت زده شد و بخش چهارم از سؤالات مربوط به میزان رضایتمندی تشکیل می‌شد. روایی صوری و محتوی پرسشنامه رضایتمندی توسط 10 نفر از متخصصین بهداشت باروری سنجیده و پایایی ابزار با روش آزمون مجدد (78/0r=) به دست آمد.
معیارهای ورود به مطالعه شامل: زنان نخست‌زا ترم (در محدوده سنی 35-18 سال)، دیلاتاسیون 4-3 سانتی‌متر، پرزانتاسیون سفالیک، جنین تک‌قلو و بدون آنومالی از پیش تعیین‌شده بود.
معیارهای خروج از مطالعه عبارت بودند از: اختلالات روانی و آناتومیکی تشخیص داده‌شده (سایکوز، اسکیزوفرنی، ناهنجاری‌های رحمی، تنگی‌لگن)، بیماری‌های مزمن شناخته‌شده شامل: بیماری‌های قلبی، ریوی، فشارخون، دیابت و بیماری‌های پوستی (شامل هرگونه ضایعه، التهاب و اگزما در ناحیه گرما‌درمانی)، داشتن اندیکاسیون سزارین، الگوهای غیر‌طبیعی قلب جنین، سابقه دردهای مزمن لگنی، زنان دارای سابقه نازایی (از طرف خود یا همسر)، هرگونه مشکل ایجادشده در طی زایمان (پرولاپس بندناف، پوزیشن غیرطبیعی جنین، دکولمان و...)، عدم تمایل زائو به ادامه گرما‌درمانی، استفاده از نارکوتیک در حدود 8 ساعت قبل از مرحله فعال زایمان و زنانی‌که جدا از همسرشان زندگی می‌‌کردند (به دلیل قهر، طلاق و در شرف طلاق).
نمونه‌های مورد پژوهش، براساس معیارهای ورود و خروج، درصورت داشتن دیلاتاسیون 3 سانتی‌متر به تخصیص تصادفی در دو گروه شامل گرما‌درمانی و کنترل (مراقبت‌های روتین) قرار گرفتند، سپس با اخذ رضایت‌نامه کتبی از نمونه‌ها، در مورد روش انجام کار و استفاده از خط‌کش درد، به هرگروه به‌طور مجزا توضیحات کامل داده شد.
در تمامی مراحل مطالعه، ارتباط عاطفی و کلامی و غیر‌کلامی لازم و حمایت روحی بین زائو و پژوهشگر برقرار بود. قبل از هرگونه مداخله، ابتدا شدت درد در دیلاتاسیون 4-3 سانتی متر (ابتدای فاز فعال) در هر دو گروه اندازه‌گیری شد، سپس در گروه گرما‌درمانی، پژوهشگر در تمام طول مراحل زایمان با استفاده از کیسه آب‌گرمی که به‌وسیله یک حوله پوشانده شده بود، قسمت تحتانی پشت، شکم و قسمت تحتانی شکم زائو را گرم کرد و در زمان انقباض، از کیسه آب گرم در مرحله اول زایمان استفاده شد (حداقل زمان مورد استفاده در مرحله اول 60 دقیقه بود). پژوهشگر برای هر زائو دو کیسه آب گرم در اختیار داشت و تا قبل از اینکه کیسه اول گرمای خود را از دست دهد (با چک کردن درجه حرارت توسط دماسنج جیوه‌ای هر 10 دقیقه)، کیسه دوم را آماده می‌کرد. با توجه به اطلاعات حاصل از مطالعات (13)، پژوهشگر گرمای کیسه آب گرم را با قرار دادن آن بر قسمت جلوی بازو به مدت چند ثانیه آزمایش کرده و درصورتی‌که دمای آن قابل‌تحمل بود با قرار دادن یک حوله بین پوست بدن زائو و کیسه آب گرم، در قسمت‌های مورد نظر قرار می‌داد. با استناد به مطالعات پیشین، دمای کیف آب گرم در این وضعیت بین 40-38 درجه سانتیگراد تنظیم شد (15-14). دمای کیسه آب گرم با استفاده از دماسنج جیوه‌ای مجدداً چک شد تا از درجه حرارت مذکور اطمینان حاصل گردد. (لازم به ذکر است دماسنج تا زمانی‌که دمای کیسه آب گرم ثابت شود و درجه حرارت 40-38 درجه سانتیگراد را نشان دهد، کنار کیسه باقی می‌ماند، سپس بر بالین بیمار برده می‌شد.)
در مرحله دوم زایمان قبل از انتقال به تخت زایمان، پژوهشگر کیسه آب گرم را با پوشاندن توسط یک حوله استریل در زمان انقباض بر روی پرینه، حداقل به مدت 4 دقیقه قرار می‌داد (8).
شدت درد در مرحله اول علاوه بر دیلاتاسیون 4-3 سانتی‌متر در دیلاتاسیون‌های 6-5 سانتی‌متر (مرحله تسریع)، 8-7 سانتی‌متر (مرحله حداکثر شیب) و 10-9 سانتی‌متر (مرحله افت) و در مرحله دوم بعد از اتمام زایمان، ارزیابی شد. جهت ارزیابی و اندازه‌گیری شدت درد، مقیاس خطی درد مک‌گیل توسط پژوهشگر برای مادر توجیه و توسط وی علامت زده شد.
سایر متغیرهای مورد بررسی پیامدهای زایمان شامل طول مدت مرحله اول، دوم و سوم زایمان، تعداد ضربان قلب جنین در مرحله اول، نوع زایمان، آپگار نوزاد، از طریق مشاهده پرونده زائو و سؤال از وی تکمیل گردید. مطالعه حاضر توسط کمیته اخلاق دانشگاه آزاد اسلامی، واحد کرج به تصویب رسید.
داده‌ها پس از گردآوری با استفاده از نرم‌افزار آماریSPSS ، آزمون تی مستقل، تی زوجی، آزمون کولموگروف - اسمیرونف (جهت بررسی همگنی متغیرهای کمّی و نرمال بودن متغیرهای کمّی در دو گروه) و آزمون ناپارامتری من‌ویتنی (برای بررسی تأثیر مداخله گرمادرمانی بر متغیرهای شدت درد، طول مراحل زایمان، پیامد زایمان و همگنی دو گروه)، تجزیه و تحلیل شدند. سطح معنی‌داری، کمتر از 05/0 در نظر گرفته شد.
 
یافته‌ها
در مطالعه حاضر، 80 زن نخست‌زا در دو گروه گرمادرمانی (40 نفر) و کنترل (40 نفر) بررسی شدند. براساس جدول شماره 1، گروه‌ها از نظر مشخصات فردی و مامایی، تفاوت معنی‌داری نداشتند.
 
جدول شماره 1: مشخصات فردی و مامایی در واحدهای مورد پژوهش به تفکیک گروه

گروه‌ها متغیر		گرمادرمانی	کنترل	سطح معنی‌داری
سن (سال)		4/5±25	9/4±7/24	71/0
شغل	خانه‌دار شاغل	40% 60%	3/34% 7/65%	84/0
تحصیلات	بیسواد سیکل دیپلم دانشگاهی	1/17 20% 40% 9/22%	4/11% 20% 40% 6/28%	84/0
سن بارداری (هفته)		1/1±1/39	9/0±7/38	20/0
وضعیت کیسه آب	سالم پاره	4/51% 6/48%	1/57% 9/42%	85/0
زمان پارگی کیسه آب (دقیقه)		9/40±6/58	6/50±8/53	69/0
مدت زمان استفاده از اکسی‌توسین		1/1±1/39	9/0±7/38	07/0

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
دو گروه قبل از مداخله از نظر میانگین شدت درد در دیلاتاسیون 4-3 سانتی‌متر، تفاوت آماری معنی‌داری نشان ندادند، ولی بعد از مداخله بین دو گروه در دیلاتاسیون 6-5 سانتی‌متر (03/0=p)، دیلاتاسیون 8-7 سانتی‌متر 01/0=p) و دیلاتاسیون 10-9 سانتی‌متر (001/0=p) در مرحله اول زایمان، همچنین در مرحله دوم زایمان (001/0=p)، تفاوت آماری معنی‎داری وجود داشت (جدول شماره 2).
 
 
جدول شماره 2: میانگین شدت درد در دیلاتاسیون‌های مختلف در دوگروه
 

گروه شدت درد	کنترل	گرما‌درمانی	سطح معنی‌داری
میانگین شدت درد قبل از مداخله دیلاتاسیون(4-3 سانت)	1/1±5/3	1/1±8/3	35/0
میانگین شدت دردبعد از مداخله دیلاتاسیون (6-5 سانت)	3/1±4	91/0±2/3	03/0
میانگین شدت دردبعداز مداخله دیلاتاسیون (7-8 سانت)	7/1±9/4	9/0±4	01/0
میانگین شدت دردبعد از مداخله دیلاتاسیون (10 9سانت)	1/1±9/7	3/1±0/6	001/0
میانگین شدت درد در مرحله دوم	1/1±8	1/1±2/6	001/0

 
بین دو گروه از نظر میانگین طول مدت مرحله اول و دوم، اختلاف معنی‌داری وجود داشت، ولی از نظر میانگین طول مدت مرحله سوم، اختلاف معنی‌داری وجود نداشت (جدول شماره 3).
جدول شماره 3: میانگین طول مدت مراحل اول، دوم و سوم زایمان در دو گروه

گروه	طول مرحله اول (دقیقه)	طول مرحله دوم (دقیقه)	طول مرحله سوم (دقیقه)
گرما‌درمانی	9/68 ± 7/293	3/11 ± 7/40	3/5 ± 6/10
کنترل	4/77 ± 8/400	6/13 ± 8/46	0/4 ± 2/9
سطح معنی‌داری	001/0	04/0	19/0

 
میانگین نمره آپگار در دقیقه اول و پنجم بین دو گروه، اختلاف آماری معنی‌داری نداشت، همچنین بین دو گروه از نظر زمان در آغوش‌گرفتن و اولین شیردهی نوزاد، اختلاف آماری معنی‌داری دیده نشد (جدول شماره 4).
 
جدول شماره 4: میانگین نمره آپگار در دقیقه اول و پنجم، زمان در آغوش گرفتن و اولین شیردهی نوزاد بین دو گروه

گروه	آپگار دقیقه اول	آپگار دقیقه پنجم	زمان در آغوش گرفتن نوزاد	زمان اولین شیردهی
گرما‌درمانی	4/0±6/8	3/0 ± 8/9	9/0± 14/4	9/1 ± 2/5
کنترل	4/0 ± 6/8	1/0 ± 9/9	2/1 ± 3/4	1/2 ± 9/5
سطح معنی‌داری	84/0	17/0	86/0	43/0

 
بین تمایل به استفاده مجدد از روش‌های مداخله و استفاده از روش‌های مداخله به تفکیک در هرگروه، اختلاف آماری معنی‌داری وجود نداشت، ولی بین دو گروه، از نظر رضایت نسبت به نوع مداخله، رضایت از روند زایمان و رضایت از اولین تجربه شیردهی، تفاوت معنی‌دار بود (001/0p=، جدول شماره 5).
 
جدول شماره 5: فراوانی رضایتمندی زنان در دو گروه

گروه‌ها متغیر		گرما‌درمانی	کنترل	سطح معنی‌داری
رضایت نسبت به نوع مداخله	بسیار راضی راضی نظری ندارم ناراضی بسیارناراضی	4/31% 2/37% 4/31% 0% 0%	8/2% 6/28% 40% 3/14% 3/14%	001/0
تمایل به استفاده مجدد	بلی خیر	4/71% 6/28%	60% 40%	39/0
نظر زنان در مورد استفاده از این روش برای دیگر زنان	بلی خیر	3/74% 7/25%	1/77% 1/37%	37/0
رضایت از روند زایمان	بسیار راضی راضی نظری ندارم ناراضی بسیارناراضی	7/25% 4/51% 9/22% 0% 0%	8/2% 9/22% 1/37% 9/22% 3/14%	001/0
رضایت از اولین تجربه شیردهی	بسیار راضی راضی نظری ندارم ناراضی بسیارناراضی	3/34% 6/48% 1/17% 0% 0%	0% 6/28% 40% 1/17% 3/14%	001/0

 
بحث
نتایج مطالعه حاضر نشان داد بین شدت درد قبل از مداخله در دیلاتاسیون 4-3 سانتی‌متر (آغاز فاز فعال زایمان) در دو گروه، تفاوت آماری معنی‌داری وجود ندارد، ولی در سایر دیلاتاسیون در طی مرحله اول (دیلاتاسیون 6-5 سانتی‌متر، دیلاتاسیون 8-7 سانتی‌متر و دیلاتاسیون 10-9 سانتی‌متر)، همچنین در مرحله دوم زایمان، میان دو گروه تفاوت آماری معنی‌داری مشاهده شد. یافته‌های مطالعه حاضر با نتایج مطالعه گنجی و همکاران که تحت عنوان "تأثیر به‌کارگیری گرما و سرمای متناوب بر روی درد و پیامدهای زایمانی" انجام شد، همخوانی داشت. در مطالعه گنجی و همکاران، روش کار شامل استفاده از کیسه آب گرم 40-38 درجه در حوله پوشیده‌شده بر روی شکم، زیر شکم و پشت کمر برای 30 دقیقه در طی انقباض بود، سپس آن‌ها کیسه یخ پوشیده‌شده با حوله را در همان محل‌های قبلی به مدت 10 دقیقه در طی مرحله اول زایمان استفاده می‌کردند. این اعمال به‌طور متناوب در طول مرحله اول زایمان تکرار می‌شد. در مرحله دوم نیز کیسه آب گرم به مدت 15 دقیقه بر روی پرینه قرار داده می‌شد، سپس کیسه یخ به مدت 5 دقیقه در محل قبلی قرار می‌گرفت. این اعمال به‌طور متناوب در طی این مرحله تکرار می‌شد. نتایج مطالعه نشان داد در طی مرحله اول شدت درد (در دیلاتاسیون 6-5 سانتی‌متر، دیلاتاسیون 8-7 سانتی‌متر و دیلاتاسیون 10-9 سانتی‌متر) و نیز در مرحله دوم کاهش یافته و کاهش شدت درد در گروه مداخله، تفاوت آماری معنی‌داری با گروه کنترل نشان داده است (15). در مطالعه حاضر اگرچه روش کار به‌صورت گرمادرمانی و سرما‌درمانی متناوب نبود و تأثیر گرمادرمانی بررسی شد، ولی از نظر تأثیر گرما بر کاهش شدت درد در مرحله اول (در دیلاتاسیون 6-5 سانتی‌متر، دیلاتاسیون 8-7 سانتی‌متر و دیلاتاسیون 10-9 سانتی‌متر) و در مرحله دوم زایمان با این مطالعه همخوانی داشت. در همین رابطه، نتایج پژوهش تعاونی و همکاران که در آن به بررسی تأثیر گرما‌درمانی روی ساکروم - پرینه بر درد فاز فعال زایمان و رضایت مراجعه‌کنندگان پرداخته شده بود، نشان داد میانگین امتیاز درد به‌‌‌طور معنی‌داری در گروه گرما کمتر از گروه کنترل بوده است (16).
در مطالعهDahlen و همکاران با بررسی تأثیر استفاده از گرما بر روی ناحیه پرینه در مرحله دوم زایمان در کاهش شدت درد، گزارش گردید شدت درد مادران معمولاً پس از زایمان و 4-3 ساعت قبل از خروج از بخش زایمان در مقایسه با گروه کنترل، به‌طور معنی‌داری از لحاظ آماری کمتر بوده است (17). نتایج مطالعه بهمنش و همکاران نیز در بررسی تأثیر گرمادرمانی بر شدت درد و طول مدت مراحل زایمان در زنان نخست‌زا، نشان داد میانگین نمره شدت درد در دیلاتاسیون 7-6 سانتی‌متر، دیلاتاسیون 10-9 سانتی‎متر و میانگین کل نمره شدت درد مرحله اول در گروه گرما، کمتر از گروه کنترل بوده است، همچنین شدت درد مرحله دوم زایمان در گروه گرمادرمانی، کمتر از گروه کنترل گزارش گردید (14). در مطالعه حاضر، میانگین طول مدت مرحله اول و دوم در دوگروه، اختلاف معنی‌داری داشت، ولی بین دو گروه از نظر میانگین طول مدت مرحله سوم، اختلاف معنی‌دار نبود، این یافته با نتایج مطالعه بهمنش و همکاران که گزارش کردند طول مدت مرحله دوم در دو گروه گرمادرمانی و کنترل، تفاوت معنی‌داری نداشته است، همخوانی نداشت (14). احتمالاً یکی از علل تفاوت نتایج مطالعه حاضر با بهمنش و همکاران در عدم کاهش طول مدت مرحله دوم زایمان می‌تواند به‌دلیل عدم همسان‌سازی عوامل مداخله‌گر مانند پارگی کیسه آب، همچنین عدم استفاده از اکسی‌توسین در مطالعه آن‌ها باشد. از آنجا که گرما باعث افزایش جریان خون در محل مورد استفاده (رحم) می‌شود و با توجه به اینکه افزایش جریان خون می‌تواند در تعداد، قدرت و شدت انقباض عضله رحم مؤثر باشد، شاید اگر به‌منظور تقویت انقباضات رحمی از کیف آب گرم در طی مرحله دوم بر روی کمر و شکم علاوه بر پرینه نیز استفاده می‌شد، در طول مدت مرحله سوم زایمان نیز مؤثر ‌بود.
در مطالعه حاضر، از نظر میانگین نمره آپگاردقیقه اول و پنجم در سه گروه و زمان در آغوش گرفتن و اولین شیردهی در دو گروه، تفاوت معنی‌دار آماری گزارش نشد که با مطالعات دیگر همسو بود (11،16)؛ بنابراین به‌نظر می‌رسد مداخله گرمادرمانی اثر سویی بر امتیاز نمره آپگار یا موارد دیگری چون زمان درآغوش گرفتن نوزاد پس از زایمان و اولین شیردهی نداشته است.
نتایج مطالعه حاضر با استفاده از پرسشنامه محقق‌ساخته سنجش رضایت مادران و رضایتمندی زنان نسبت به نوع مداخله، رضایت از روند زایمان و رضایت از اولین تجربه شیردهی، بین دو گروه تفاوت معنی‌دار آماری را نشان داد، ولی درخصوص آیتم‌های تمایل به استفاده مجدد از روش‌های مداخله و استفاده از روش‌های مداخله به تفکیک هرگروه، اختلاف آماری معنی‌داری وجود نداشت. در این راستا، نتایج پژوهش تعاونی و همکاران (سال 1392) نشان داد میانگین امتیاز رضایتمندی در گروه سرمادرمانی به میزان معنی‌داری بالاتر از گروه کنترل بوده است (16). به‌نظر می‌رسد زنانی‌که قادر به مشارکت فعال در امر تولد نوزاد و اداره درد خود باشند، رضایت بیشتری را تجربه می‌کنند (18). از دیگر فاکتورهای مرتبط با رضایت مادر از فرآیند زایمان می‌توان به عواطف و احساسات مادر، مدت زایمان، نیاز برای مداخله، شرایط نوزاد، حمایت اطرافیان و تیم درمان اشاره کرد (19). در مطالعه حاضر، صرف‌نظر از مداخله به‌کاررفته احتمالاً به دلیل برقراری روابط عاطفی بیشتر و احساس مورد توجه بودن مددجو توسط تیم درمان حتی در گروه کنترل، افزایش رضایت مادران قابل‌توجیه است؛ هرچند که با توجه به نتایج مشروح در بالا، کاهش شدت درد زایمان و کاهش طول مدت مراحل آن در رضایت کسب‌شده تأثیر به‌سزایی داشته است.
 
نتیجه‌گیری
با توجه به تغییر سیاست‌های کنترل جمعیتی و رویکردهای مبتنی بر افزایش زاد و ولد با تأکید بر زایمان طبیعی در ایران و یا کشورهایی که رشد جمعیتی منفی دارند، به‌نظر می‌رسد استفاده از روش‌های ایمن، غیرتهاجمی، ساده، ارزان و کم‌خطر مانند گرمادرمانی و سرمادرمانی با هدف تسکین شدت درد و کاهش طول مدت مراحل زایمانی، کارآمد و مؤثر است. از سوی دیگر، درصورت مشارکت فعال مادر در فرآیند اداره زایمان و تولد نوزاد، رضایت مادران از پروسه زایمان افزایش یافته که در نتیجه با برقراری ارتباط عاطفی مستحکم‌تر با نوزاد (باندینگ میان مادر و کودک)، اعتماد به‌نفس مادران در امر شیردهی موفق زیاد شده و مادران توانمندی بیشتری در امر مراقبت از نوزاد خود احساس خواهند کرد؛ لذا ایجاد تجربه شیرین پروسه زایمان و شیردهی در تصمیم‌گیری‌های آینده مادر مبنی بر تولد نوزاد دیگر، آن‌هم به روش طبیعی، تأثیر به‌سزایی خواهد داشت.