دوره 12، شماره 11 - ( بهمن 1397 )
جلد 12 شماره 11 صفحات 59-50 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Jalalmarvi F, Kordi M, Mazlom S R, Rezaei Talab F, Mansouri Ghezel Hesari E. The Relationship between Insomnia Severity and Marital Satisfaction in Pregnant Women. Qom Univ Med Sci J 2019; 12 (11) :50-59
URL: http://journal.muq.ac.ir/article-1-2237-fa.html
URL: http://journal.muq.ac.ir/article-1-2237-fa.html
جلال مروی فاطمه، کردی معصومه، مظلوم سید رضا، رضایی طلب فریبرز، منصوری قزل حصاری الهه. ارتباط شدت بی‌خوابی با رضایت زناشویی در زنان باردار. مجله دانشگاه علوم پزشکی قم. 1397; 12 (11) :50-59
1- دانشکده پرستاری و مامایی، دانشگاه علوم پزشکی مشهد
2- مرکز تحقیقات مراقبت مبتنی بر شواهد، دانشکده پرستاری و مامایی، دانشگاه علوم پزشکی مشهد ،kordim@mums.ac.ir
3- گروه بیماری‌های مغز و اعصاب، دانشکده پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی مشهد
2- مرکز تحقیقات مراقبت مبتنی بر شواهد، دانشکده پرستاری و مامایی، دانشگاه علوم پزشکی مشهد ،
3- گروه بیماری‌های مغز و اعصاب، دانشکده پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی مشهد
متن کامل [PDF 839 kb]
(1266 دریافت)
| چکیده (HTML) (5279 مشاهده)
متن کامل: (1429 مشاهده)
مقدمه
زنان، رکن اصلی خانواده بوده و نقش کلیدی در خانواده را ایفا می‌کنند و سلامت آنها نیز بر سلامت خانواده و تربیت فرزندان اثر مستقیم دارد (1،2). بارداری از مهم‌ترین و حساس‌ترین دوران زندگی یک زن به شمار می‌رود (5-3). در دوران بارداری، تغییرات سیستماتیک ناشی از عوامل هورمونی، روحی، روانی، عاطفی و جسمی ایجاد می‌شود (6). Lee در مطالعه خود (1995) اظهار داشت، تغییراتی که در دوارن بارداری ایجاد می‌گردد، به‌طور قطع سبب تغییر در روابط زناشویی زنان می‌شود (7). در یک مطالعه دیگر، 68% زنان در طول دوره بارداری، اختلال در رضایت زناشویی را گزارش کردند (7،8). براساس تحقیقات انجام‌شده تمامی ابعاد رضایت زناشویی به شکلی از بارداری تأثیر می‌گیرد (9)، و کاهش میزان رضایت از زندگی زناشویی عوارضی همچون مختل شدن روابط اجتماعی، احساس تنهایی بیشتر، کاهش میزان رضایت از زندگی و در نهایت، اختلاف شدید خانوادگی و تربیت کودکان و نوجوانان ناسازگار را در پی دارد (10).آقایوسفی و همکاران در سال 1390 در مطالعه‌ای بیان کردند بین مشکلات شایع جسمی دوران بارداری و نمره کل رضایت زناشویی، رابطه معکوس و معنیداری وجود داشت (11). از مشکلات شایع دوران بارداری می‌توان به مشکلاتی همچون تهوع و استفراغ، ویار، سوزش سر دل، کمردرد و اختلال در خواب اشاره کرد (3،12). در این راستا، اختلال خواب از شایع‌ترین مشکلات دوران بارداری بوده که 79% زنان باردار جهان از آن رنج می‌برند
(15-13). جهدی و همکاران در سال 1390، اختلال خواب در دوران بارداری را 87% گزارش کردند (3). مطالعات تجربی نشان می‌دهند اختلال خواب از 25% در سه ماهه اول بارداری به 75% در سه ماهه آخر بارداری می‌رسد (14).
شایع‌ترین اختلال خواب در دوران بارداری، بی‌خوابی است که به‌صورت مشکل در شروع خواب، حفظ و ادامه خواب و یا کیفیت بد خواب در نظر گرفته می‌شود و پدیده‌ای تهدیدکننده برای سلامت مادران است (16). از عوارض اختلال خواب در دوارن بارداری می‌توان به عوارضی مانند عدم تحمل گلوکز، فشارخون بارداری، پره‌اکلمپسی، زایمان زودرس و رشد آهسته جنین اشاره کرد (20-17).در این راستا بی‌خوابی اثرات عمده منفی بر کیفیت زندگی افراد داشته و باعث کاهش قابل‌توجه در عملکرد روزانه، جنبه‌های عاطفی و اجتماعی فرد می‌شود (21). همچنین نتایج برخی از تحقیقات نشان داده است اختلال خواب و بی‌خوابی می‌تواند منجر به پاسخ جنسی ضعیف زنان گردد (2).در این خصوص، علت اصلی 80% اختلافات زناشویی و کاهش رضایتمندی زناشویی، نارضایتی جنسی زن و شوهر است (1). Troxel و همکاران در سال 2016، مطالعه‌ای با عنوان «آیا بهبود کیفیت زندگی زناشویی باعث بهبود خواب می‌شود؟» را انجام دادند که نتایج آن نشان داد بهبود کیفیت روابط زناشویی می‌تواند سبب بهبود خواب گردد (22). Medina و همکاران در سال 2009 در مطالعه خود نقش کاهش رضایت زناشویی در دوران بعد از زایمان را به‌علت اختلال در خواب نشان دادند (23). Maranges و همکاران نیز در سال 2017، در مطالعه خود اظهار داشتند رضایت زناشویی مردان نسبت به زنان، در دوران پس از زایمان همسرانشان، بیشتر است؛ زیرا آنان از خواب بهتری بهره‌مند هستند (24).باتوجه به مطالعات ذکرشده ممکن است بین روابط زناشویی و بی‌خوابی زنان باردار ارتباطی وجود داشته باشد. در دوران بارداری ممکن است به‌علت تغییرات ایجاد‌شده، روابط زوجین نیز دستخوش تغییراتی شود. یکی از این تغییرات، افزایش شدت بی‌خوابی در طول بارداری است که کیفیت زندگی، روابط اجتماعی، تربیت صحیح فرزند و ثبات خانواده را که در گرو ارتباط زناشویی صحیح و مناسب است تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. لذا با توجه به اهمیت حفظ سلامت جسمی و روانی مادران باردار که از وظایف اصلی شاغلین حرفه مامایی است، شناسایی تمام عواملی‌که تأثیر نامطلوب بر زنان باردار دارد و حذف یا کنترل این عوامل توسط این گروه ضروری است (25).همچنین جستجوهای انجام‌شده در مطالعات مختلف، نشان می‌دهد تاکنون پژوهشی جهت بررسی ارتباط بین شدت بی‌خوابی و رضایت زناشویی در دوارن بارداری گزارش نشده است. مطالعه حاضر با هدف تعیین ارتباط شدت بی‌خوابی با رضایت زناشویی در زنان باردار مراجعه‌کننده به مراکز بهداشتی – درمانی شهر مشهد انجام شد.
روش بررسی
این مطالعه به روش مقطعی - همبستگی بر روی 126 زن باردار (28-14 هفته‌ای) مراجعه‌کننده به مراکز بهداشتی - درمانی شهر مشهد، از مردادماه تا بهمن‌ماه سال 1396 انجام شد.
پس از تأیید پژوهش توسط کمیته اخلاق دانشگاه علوم پزشکی مشهد، بیان اهداف مطالعه، جلب رضایت زنان باردار، گرفتن رضایت‌نامه کتبی از آنها و با در نظر گرفتن کدهای اخلاقی، نمونه‌گیری با روش آسان و دردسترس صورت گرفت. ابتدا از بین مراکز پنج‌گانه شهر مشهد، مرکز شماره 3 به‌صورت در دسترس انتخاب شد، سپس از این مرکز، 3 مرکز تحت پوشش که از لحاظ بافت اجتماعی شبیه به هم بودند نیز برگزیده شدند. حجم نمونه براساس نتایج مطالعه پایلوت با اطمینان 95%، توان 80% و ضریب همبستگی 53/0، 123 نفر محاسبه گردید که 126 نفر وارد مطالعه شدند.
معیارهای ورود به مطالعه شامل: گرفتن رضایت آگاهانه کتبی، ملیت ایرانی، سکونت در شهر مشهد، زبان فارسی، سن مادر بین 35-18 سال، حداقل سواد پنجم ابتدایی، سن بارداری 28-14 هفته، بارداری تک‌قلو، حاملگی کم‌خطر، کسب نمره بین 4- 0از پرسشنامه ارزیابی پای بی‌قرار، کسب نمره کمتر از 3 از پرسشنامه آپنه انسدادی خواب، کسب نمره کمتر از 10، 14 و 17 به ترتیب از بُعد افسردگی، اضطراب و استرس پرسشنامه 21DASS، شاخص توده‌بدنی کمتر از 30 بود.
معیاری‌های خروج از مطالعه عبارت بودند از: داشتن اختلالات گفتار و شنوایی، سابقه و یا ابتلا فعلی به بیماری‌های طبی و روحی روانی، سوءمصرف مواد و یا اعتیاد به مواد مخدر و داروهای روان‌گردان، محرک و نوشیدن مشروبات الکلی، روبه‌رو شدن با حوادث ناگوار و استرس‌زا طی 6 ماه قبل از شروع مطالعه، سابقه نازایی و داشتن شیفت کار شبانه.
ابزار گردآوری داده‌ها شامل: فرم اطلاعات فردی - مامایی - خواب، پرسشنامه استاندارد ارزیابی شدت بی‌خوابی (ISI) و پرسشنامه استاندارد روابط زناشویی اینریچ (Enrich) بود. فرم اطلاعات فردی – مامایی - خواب حاوی 32 سؤال در زمینه مشخصات فردی، اطلاعات مامایی و خواب بود. جهت بررسی شدت بی‌خوابی، از پرسشنامه استاندارد شدت بی‌خوابی استفاده شد. روایی پرسشنامه شدت بی‌خوابی و مشخصات فردی – مامایی، توسط روایی محتوی تأیید شد و ارزیایی پرسشنامه شدت بی‌خوابی در ایران توسط یزدی و همکاران در سال 1391، با ضریب آلفای کرونباخ 8/0 مورد تأیید قرار گرفت (26)، و در مطالعه حاضر نیز با ضریب آلفای کرونباخ 81/0به تأیید رسید. این ابزار حاوی 7 سؤال است که مشتمل بر سؤالاتی جهت ارزیابی وجود اختلال در شروع خواب، ادامه دادن خواب (بیدار شدن مکرر)، زود بیدار شدن از خواب، رضایت از الگوی خواب، تداخل مشکل خواب در کارایی روزانه، تأثیر اختلال خواب بر روی کیفیت زندگی و ایجاد نگرانی در فرد ناشی از اختلال خواب می‌باشد. به هریک از این سؤالات بسته به شدت اختلال خواب مورد نظر، امتیاز 0 تا 4 تعلق می‌گیرد و امتیاز نهایی فرد از پرسشنامه مذکور با جمع امتیازات این 7 سؤال مشخص می‌گردد. امتیازهای 0 تا 7، نشانگر عدم وجود بی‌خوابی بالینی بارز، امتیازهای 8 تا 14، نشانگر وجود بی‌خوابی زیر حدآستانه، امتیازهای 15 تا 21، نشانگر وجود بی‌خوابی بالینی با شدت متوسط و امتیازهای 22 تا 28، نشانگر وجود بی‌خوابی شدید می‌باشند.
پرسشنامه استاندارد رضایت زناشویی اینریچ (Enrich): جهت بررسی رضایت زناشویی، از این پرسشنامه به‌صورت نسخه 35 سؤالی استفاده شد. این ابزار توسط Olson و همکاران در سال 1989 طراحی شده که به‌عنوان یک ابزار تحقیقی مهم و معتبر در بررسی‌های متعددی جهت اندازه‌گیری رضایت زناشویی مورد استفاده قرار می‌گیرد. Olson پایایی این ابزار را با روش ضریب آلفای کرونباخ، 92/0 گزارش کرد (27)، و سلیمانیان در سال 1373 با روش آلفای کرونباخ، پایایی آن را 93/0 و روایی آن را 95/0 محاسبه کرد (28). در مطالعه حاضر، پایایی این پرسشنامه با ضریب آلفای کرونباخ، 82/0 به دست آمد. این پرسشنامه مقیاس 35 ماده‌ای است که یک اندازه‌گیری کلی از روابط زناشویی را شامل می‌شود. نحوه نمره‌گذاری پرسشنامه زوجی اینریچ به‌صورت پنج‌گزینه‌ای است (که در اصل یک نگرش‌سنج از نوع لیکرت است). این پرسشنامه برای هریک از مقیاس‌ها، 5 گزینه "کاملاً موافقم"، "موافقم"، " نه موافق و نه مخالف"، "مخالفم" و "کاملاً مخالفم" را شامل می‌شود و به آنها نمره‌ای از 5-1 تعلق می‌گیرد. همچنین به سؤالات منفی که شامل 19 سؤال است، به‌صورت معکوس نمره داده می‌شود. به عبارت دیگر، در این سؤالات به گزینه" کاملاً موافقم " نمره 1 و به گزینه " کاملاً مخالفم " نمره 5، تعلق می‌گیرد.
داده‌ها با استفاده از نرم‌افزار آماری SPSS نسخه 24 و روش‌های آمار توصیفی، آزمون همبستگی اسپیرمن و رگرسیون چندگانه انجام شد. سطح معنیداری، کمتر از 05/0 در نظر گرفته شد.
یافته‌ها
در این مطالعه، 126 زن باردار با میانگین سنی 3/4±9/26 سال شرکت داشتند. میانگین سن همسر 8/4±6/31 سال، سن بارداری 9/2±0/19 هفته، تعداد بارداری 8/0±9/1 عدد و مدت ازدواج 5/2±5/5 سال بود. اکثریت واحدهای پژوهش (7/31%) و همسرانشان (3/37%)، تحصیلات دیپلم داشتند. شغل همسر اکثریت واحدهای پژوهش، آزاد (2/45%) و سطح درآمد ماهیانه آنها در حد کفاف مخارج زندگی(3/87%) بود (جدول شماره 1).
جدول شماره 1: مشخصات فردی واحدهای پژوهش
از نظر شدت بی‌خوابی، اکثر واحدهای پژوهش (2/49%)، شدت بی‌خوابی زیر حدآستانه داشتند. میانگین نمره شدت بی‌خوابی نیز 9/4±8/10 به دست آمد و در اکثریت، رضایت زناشویی در حد متوسط (9/57%) بود (جدول شماره 2).
براساس آزمون ضریب همبستگی اسپیرمن، همبستگی خطی معکوس و معنیداری بین سطوح رضایت زناشویی و شدت بی‌خوابی مشاهده گردید (001/0>p، 52/0-=r).
جدول شماره 2: توزیع فراوانی واحدهای پژوهش برحسب نمره شدت بی‌خوابی و نمره رضایت زناشویی زنان باردار
در بررسی رابطه بین شدت بی‌خوابی و رضایت زناشویی زنان باردار، در حضور متغیرهای زمینه‌ای و مداخله‌گر براساس نتایج آزمون ضریب همبستگی چندگانه، تنها متغیرهای شدت بی‌خوابی و تحصیلات همسر، همبستگی معنیداری با رضایت زناشویی داشت و در حضور این متغیرها، سایر متغیرهای مورد بررسی (شامل: تحصیلات و سن مادر، سن همسر، سن بارداری، تعداد بارداری، مدت ازدواج، شغل همسر و سطح درآمد ماهیانه)، همبستگی معنیداری با رضایت زناشویی نداشتند
(29/0=2R ،54/0=R)(جدول شماره 3).
جدول شماره 3: نتیجه آزمون رگرسیون چندگانه اثر شدت بی‌خوابی و متغیرهای زمینه‌ای بر رضایت زناشویی در زنان باردار مورد مطالعه
بحث
در مطالعه حاضر، شدت بی‌خوابی با رضایت زناشویی زنان باردار ارتباط داشت؛ به‌طوری‌که، رضایت زناشویی در زنان بارداری که شدت بی‌خوابی بیشتری داشتند، کمتر بود.
نتایج مطالعه حاضر با مطالعه Troxel و همکاران (2016)، Medina و همکاران (2009) و Maranges و همکاران (2017)، همخوانی داشت (24-22). همچنین Troxel و همکاران در مطالعه خود، رابطه معکوس و معنیداری بین رضایت زناشویی و کیفیت خواب بزرگسالان نشان دادند و بیان کردند بهبود خواب و درمان آن می‌تواند سبب بهبود رضایت زناشویی شود (22)، Medina و همکاران نیز در مطالعه خود نشان دادند رضایت زناشویی در دوران بعد از زایمان به‌علت اختلال در خواب، کاهش می‌یابد (23). در مطالعه‌ای دیگر Maranges و همکاران عنوان کردند رضایت زناشویی مردان نسبت به زنان، در دوارن پس از زایمان همسرانشان، بیشتر است؛ زیرا آنان از خواب بهتری بهره‌مند هستند (24). بارداری و زایمان، یک بحران موقعیتی است و در مواردی‌که به خوبی مدیریت نشود، تبدیل به یک بحران طولانی‌مدت می‌شود. بسیاری از پدر و مادرهایی که تازه صاحب فرزند شده‌اند در این دوره کاهش رضایت زناشویی را تجربه می‌کنند. افزایش شدت بی‌خوابی که به‌واسطه تغییرات بدنی، هورمونی و اجتماعی زنان در طول بارداری اتفاق می‌افتد، با کاهش رضایت زناشویی زنان ارتباط دارد (29). تأثیرات شناخته‌شده اختلال خواب بر روی خُلق و خوی، افزایش ناامیدی، کاهش عملکرد شناختی و خواب کم در طول شب، ممکن است موجب اختلافات زناشویی شود، همچنین ناامنی در روابط زناشویی، با افزایش اضطراب و تحریک فرد نیز می‌تواند سبب اختلال در خواب فرد گردد (22). از طرفی، احساس امنیت و ایمنی که به‌طور عمده از ارتباطات بین فردی و زناشویی به دست می‌آید سبب بهبود خواب و افزایش کیفیت خواب می‌شود. یک رابطه زناشویی ضعیف با ثبات‌ترین متغیر پیش‌بینی‌کننده استرس و اضطراب و دیگر مسائل سلامتی در دوره بارداری است که خود بر خواب فرد تأثیر می‌گذارد (11).
در مطالعه حاضر اکثریت واحدهای پژوهش، رضایت زناشویی متوسط (9/57 %) داشتند. در مطالعه خداکرمی و همکاران نیز اکثریت زنان باردار دارای رضایت زناشویی متوسط رو به بالا بودند (29). مطالعات انجام‌شده در ایران، رضایت زناشویی را در زنان ایرانی بسیار متفاوت از هم گزارش کرده و طیفی از رضایت زناشویی بسیار زیاد تا کم را نشان داده‌اند. این تفاوت ممکن است به دلیل تفاوت در نوع نمونه‌گیری، جمعیت هدف، ابزار مورد استفاده و یا یکسان بودن ابزار و تفاوت در نوع تقسیم‌بندی باشد (30). در مطالعه حاضر شدت بی‌خوابی در اکثریت واحدهای پژوهش (2/49%)، زیر حد آستانه بود؛ درحالی‌که در مطالعه علی‌اکبری و همکاران (1385)، اکثریت زنان باردار (7/31%)، دارای اختلال خواب شدید بودند (31). مطالعه علی‌اکبری بر روی زنان باردار در ماه آخر بارداری، نشان داد در این دوره از بارداری، اختلالات خواب به حداکثر خود می‌رسد؛ حال آنکه در مطالعه حاضر سن بارداری واحدهای پژوهش، 28-14هفته بود. اختلال خواب تحت تأثیر عوامل مختلفی قرار دارد و به‌نظر می‌رسد شیوع آن در جوامع مختلف با فرهنگ‌های مختلف در طی دوران بارداری متفاوت باشد (25).
منگلی و همکاران در سال 1387 گزارش کردند با آموزش تغییرات طبیعی دوران بارداری و نحوه سازگاری با آنها، رضایت زناشویی زنان باردار افزایش می‌یابد (9). یکی از تغییرات طبیعی دوران بارداری، تغییرات خواب و افزایش شدت بی‌خوابی است که در مطالعه منگلی آموزش داده شده بود.
در این مطالعه، تحصیلات همسر رابطه معنیداری با رضایت زناشویی داشت. در مطالعات میرغفوروند و همکاران (1392)، مهدوی و همکاران (1387) و عرفانیان و همکاران (1384)، سطح تحصیلات همسر یکی از عوامل پیش‌بینی‌کننده رضایت زناشویی عنوان شد که این یافته با نتایج مطالعه حاضر همخوانی داشت (30،32،33). از آنجایی‌که کسب علم و دانش به‌خودی خود یک مزیت و ارزش بوده و در رشد و تعالی فکری افراد نقش به سزایی دارد، می‌تواند بر نحوه رفتار و کردار افراد با همسر، فرزندان و حتی تعاملات اجتماعی – اقتصادی اشخاص تأثیر گذاشته و باعث افزایش رضایتمندی زوجین در زندگی شود.
رضایت زناشویی تحت عنوان احساسات عینی، خوشنودی، رضایت و لذت تجربه‌شده توسط زن و شوهر؛ بر میزان سلامت روانی، جسمانی، رضایت از زندگی، موفقیت در شغل و ارتباطات اجتماعی مؤثر بوده و یکی از مهم‌ترین شاخص‌های رضایت از زندگی است؛ لذا توجه به مواردی‌که بر این امر مهم تأثیرگذارند، ضروری به‌نظر می‌رسد (10،34).
یکی از محدودیت‌های مطالعه حاضر این بود که به دلیل ماهیت مقطعی این مطالعه، همبستگی‌های نشان داده‌شده بین رضایت زناشویی، شدت بی‌خوابی و تحصیلات همسر، الزاماً بیانگر رابطه علیتی نبود. همچنین درمطالعه حاضر، به بررسی زنان مراجعه‌کننده به مراکز بهداشتی - درمانی جهت مراقبت‌های دوارن بارداری پرداخته شد و زنان بارداری که به هر دلیلی جهت گرفتن خدمات به مراکز بهداشتی – درمانی مراجعه نکرده بودند، مورد بررسی قرار نگرفتند که ممکن است تعمیم‌پذیری مطالعه را کاهش داده باشد. از نقاط قوت این مطالعه نیز می‌توان به کاربرد ابزار روا و پایا که در مطالعات داخلی استفاده شده بود اشاره کرد؛ بنابراین پیشنهاد می‌شود در مطالعات بعدی ارتباط شدت بی‌خوابی و رضایت زناشویی در هر دو زوج در دوران بارداری زنان بررسی شود. همچنین انجام مداخلات مراقبتی جهت کاهش شدت بی‌خوابی در دوران بارداری توصیه می‌گردد.
نتیجه‌گیری
با توجه به اینکه، شدت بی‌خوابی در زنان باردار، اثر قابل‌توجهی بر رضایت زناشویی زنان باردار دارد و بهبود شدت بی‌خوابی زنان باردار، امری قابل‌انجام است؛ لذا توجه مراقبین بهداشتی درخصوص بی‌خوابی زنان باردار و انجام اقدامات مراقبتی و درمانی برای کاهش آن، ضروری به‌نظر می‌رسد.
زنان، رکن اصلی خانواده بوده و نقش کلیدی در خانواده را ایفا می‌کنند و سلامت آنها نیز بر سلامت خانواده و تربیت فرزندان اثر مستقیم دارد (1،2). بارداری از مهم‌ترین و حساس‌ترین دوران زندگی یک زن به شمار می‌رود (5-3). در دوران بارداری، تغییرات سیستماتیک ناشی از عوامل هورمونی، روحی، روانی، عاطفی و جسمی ایجاد می‌شود (6). Lee در مطالعه خود (1995) اظهار داشت، تغییراتی که در دوارن بارداری ایجاد می‌گردد، به‌طور قطع سبب تغییر در روابط زناشویی زنان می‌شود (7). در یک مطالعه دیگر، 68% زنان در طول دوره بارداری، اختلال در رضایت زناشویی را گزارش کردند (7،8). براساس تحقیقات انجام‌شده تمامی ابعاد رضایت زناشویی به شکلی از بارداری تأثیر می‌گیرد (9)، و کاهش میزان رضایت از زندگی زناشویی عوارضی همچون مختل شدن روابط اجتماعی، احساس تنهایی بیشتر، کاهش میزان رضایت از زندگی و در نهایت، اختلاف شدید خانوادگی و تربیت کودکان و نوجوانان ناسازگار را در پی دارد (10).آقایوسفی و همکاران در سال 1390 در مطالعه‌ای بیان کردند بین مشکلات شایع جسمی دوران بارداری و نمره کل رضایت زناشویی، رابطه معکوس و معنیداری وجود داشت (11). از مشکلات شایع دوران بارداری می‌توان به مشکلاتی همچون تهوع و استفراغ، ویار، سوزش سر دل، کمردرد و اختلال در خواب اشاره کرد (3،12). در این راستا، اختلال خواب از شایع‌ترین مشکلات دوران بارداری بوده که 79% زنان باردار جهان از آن رنج می‌برند
(15-13). جهدی و همکاران در سال 1390، اختلال خواب در دوران بارداری را 87% گزارش کردند (3). مطالعات تجربی نشان می‌دهند اختلال خواب از 25% در سه ماهه اول بارداری به 75% در سه ماهه آخر بارداری می‌رسد (14).
شایع‌ترین اختلال خواب در دوران بارداری، بی‌خوابی است که به‌صورت مشکل در شروع خواب، حفظ و ادامه خواب و یا کیفیت بد خواب در نظر گرفته می‌شود و پدیده‌ای تهدیدکننده برای سلامت مادران است (16). از عوارض اختلال خواب در دوارن بارداری می‌توان به عوارضی مانند عدم تحمل گلوکز، فشارخون بارداری، پره‌اکلمپسی، زایمان زودرس و رشد آهسته جنین اشاره کرد (20-17).در این راستا بی‌خوابی اثرات عمده منفی بر کیفیت زندگی افراد داشته و باعث کاهش قابل‌توجه در عملکرد روزانه، جنبه‌های عاطفی و اجتماعی فرد می‌شود (21). همچنین نتایج برخی از تحقیقات نشان داده است اختلال خواب و بی‌خوابی می‌تواند منجر به پاسخ جنسی ضعیف زنان گردد (2).در این خصوص، علت اصلی 80% اختلافات زناشویی و کاهش رضایتمندی زناشویی، نارضایتی جنسی زن و شوهر است (1). Troxel و همکاران در سال 2016، مطالعه‌ای با عنوان «آیا بهبود کیفیت زندگی زناشویی باعث بهبود خواب می‌شود؟» را انجام دادند که نتایج آن نشان داد بهبود کیفیت روابط زناشویی می‌تواند سبب بهبود خواب گردد (22). Medina و همکاران در سال 2009 در مطالعه خود نقش کاهش رضایت زناشویی در دوران بعد از زایمان را به‌علت اختلال در خواب نشان دادند (23). Maranges و همکاران نیز در سال 2017، در مطالعه خود اظهار داشتند رضایت زناشویی مردان نسبت به زنان، در دوران پس از زایمان همسرانشان، بیشتر است؛ زیرا آنان از خواب بهتری بهره‌مند هستند (24).باتوجه به مطالعات ذکرشده ممکن است بین روابط زناشویی و بی‌خوابی زنان باردار ارتباطی وجود داشته باشد. در دوران بارداری ممکن است به‌علت تغییرات ایجاد‌شده، روابط زوجین نیز دستخوش تغییراتی شود. یکی از این تغییرات، افزایش شدت بی‌خوابی در طول بارداری است که کیفیت زندگی، روابط اجتماعی، تربیت صحیح فرزند و ثبات خانواده را که در گرو ارتباط زناشویی صحیح و مناسب است تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. لذا با توجه به اهمیت حفظ سلامت جسمی و روانی مادران باردار که از وظایف اصلی شاغلین حرفه مامایی است، شناسایی تمام عواملی‌که تأثیر نامطلوب بر زنان باردار دارد و حذف یا کنترل این عوامل توسط این گروه ضروری است (25).همچنین جستجوهای انجام‌شده در مطالعات مختلف، نشان می‌دهد تاکنون پژوهشی جهت بررسی ارتباط بین شدت بی‌خوابی و رضایت زناشویی در دوارن بارداری گزارش نشده است. مطالعه حاضر با هدف تعیین ارتباط شدت بی‌خوابی با رضایت زناشویی در زنان باردار مراجعه‌کننده به مراکز بهداشتی – درمانی شهر مشهد انجام شد.
روش بررسی
این مطالعه به روش مقطعی - همبستگی بر روی 126 زن باردار (28-14 هفته‌ای) مراجعه‌کننده به مراکز بهداشتی - درمانی شهر مشهد، از مردادماه تا بهمن‌ماه سال 1396 انجام شد.
پس از تأیید پژوهش توسط کمیته اخلاق دانشگاه علوم پزشکی مشهد، بیان اهداف مطالعه، جلب رضایت زنان باردار، گرفتن رضایت‌نامه کتبی از آنها و با در نظر گرفتن کدهای اخلاقی، نمونه‌گیری با روش آسان و دردسترس صورت گرفت. ابتدا از بین مراکز پنج‌گانه شهر مشهد، مرکز شماره 3 به‌صورت در دسترس انتخاب شد، سپس از این مرکز، 3 مرکز تحت پوشش که از لحاظ بافت اجتماعی شبیه به هم بودند نیز برگزیده شدند. حجم نمونه براساس نتایج مطالعه پایلوت با اطمینان 95%، توان 80% و ضریب همبستگی 53/0، 123 نفر محاسبه گردید که 126 نفر وارد مطالعه شدند.
معیارهای ورود به مطالعه شامل: گرفتن رضایت آگاهانه کتبی، ملیت ایرانی، سکونت در شهر مشهد، زبان فارسی، سن مادر بین 35-18 سال، حداقل سواد پنجم ابتدایی، سن بارداری 28-14 هفته، بارداری تک‌قلو، حاملگی کم‌خطر، کسب نمره بین 4- 0از پرسشنامه ارزیابی پای بی‌قرار، کسب نمره کمتر از 3 از پرسشنامه آپنه انسدادی خواب، کسب نمره کمتر از 10، 14 و 17 به ترتیب از بُعد افسردگی، اضطراب و استرس پرسشنامه 21DASS، شاخص توده‌بدنی کمتر از 30 بود.
معیاری‌های خروج از مطالعه عبارت بودند از: داشتن اختلالات گفتار و شنوایی، سابقه و یا ابتلا فعلی به بیماری‌های طبی و روحی روانی، سوءمصرف مواد و یا اعتیاد به مواد مخدر و داروهای روان‌گردان، محرک و نوشیدن مشروبات الکلی، روبه‌رو شدن با حوادث ناگوار و استرس‌زا طی 6 ماه قبل از شروع مطالعه، سابقه نازایی و داشتن شیفت کار شبانه.
ابزار گردآوری داده‌ها شامل: فرم اطلاعات فردی - مامایی - خواب، پرسشنامه استاندارد ارزیابی شدت بی‌خوابی (ISI) و پرسشنامه استاندارد روابط زناشویی اینریچ (Enrich) بود. فرم اطلاعات فردی – مامایی - خواب حاوی 32 سؤال در زمینه مشخصات فردی، اطلاعات مامایی و خواب بود. جهت بررسی شدت بی‌خوابی، از پرسشنامه استاندارد شدت بی‌خوابی استفاده شد. روایی پرسشنامه شدت بی‌خوابی و مشخصات فردی – مامایی، توسط روایی محتوی تأیید شد و ارزیایی پرسشنامه شدت بی‌خوابی در ایران توسط یزدی و همکاران در سال 1391، با ضریب آلفای کرونباخ 8/0 مورد تأیید قرار گرفت (26)، و در مطالعه حاضر نیز با ضریب آلفای کرونباخ 81/0به تأیید رسید. این ابزار حاوی 7 سؤال است که مشتمل بر سؤالاتی جهت ارزیابی وجود اختلال در شروع خواب، ادامه دادن خواب (بیدار شدن مکرر)، زود بیدار شدن از خواب، رضایت از الگوی خواب، تداخل مشکل خواب در کارایی روزانه، تأثیر اختلال خواب بر روی کیفیت زندگی و ایجاد نگرانی در فرد ناشی از اختلال خواب می‌باشد. به هریک از این سؤالات بسته به شدت اختلال خواب مورد نظر، امتیاز 0 تا 4 تعلق می‌گیرد و امتیاز نهایی فرد از پرسشنامه مذکور با جمع امتیازات این 7 سؤال مشخص می‌گردد. امتیازهای 0 تا 7، نشانگر عدم وجود بی‌خوابی بالینی بارز، امتیازهای 8 تا 14، نشانگر وجود بی‌خوابی زیر حدآستانه، امتیازهای 15 تا 21، نشانگر وجود بی‌خوابی بالینی با شدت متوسط و امتیازهای 22 تا 28، نشانگر وجود بی‌خوابی شدید می‌باشند.
پرسشنامه استاندارد رضایت زناشویی اینریچ (Enrich): جهت بررسی رضایت زناشویی، از این پرسشنامه به‌صورت نسخه 35 سؤالی استفاده شد. این ابزار توسط Olson و همکاران در سال 1989 طراحی شده که به‌عنوان یک ابزار تحقیقی مهم و معتبر در بررسی‌های متعددی جهت اندازه‌گیری رضایت زناشویی مورد استفاده قرار می‌گیرد. Olson پایایی این ابزار را با روش ضریب آلفای کرونباخ، 92/0 گزارش کرد (27)، و سلیمانیان در سال 1373 با روش آلفای کرونباخ، پایایی آن را 93/0 و روایی آن را 95/0 محاسبه کرد (28). در مطالعه حاضر، پایایی این پرسشنامه با ضریب آلفای کرونباخ، 82/0 به دست آمد. این پرسشنامه مقیاس 35 ماده‌ای است که یک اندازه‌گیری کلی از روابط زناشویی را شامل می‌شود. نحوه نمره‌گذاری پرسشنامه زوجی اینریچ به‌صورت پنج‌گزینه‌ای است (که در اصل یک نگرش‌سنج از نوع لیکرت است). این پرسشنامه برای هریک از مقیاس‌ها، 5 گزینه "کاملاً موافقم"، "موافقم"، " نه موافق و نه مخالف"، "مخالفم" و "کاملاً مخالفم" را شامل می‌شود و به آنها نمره‌ای از 5-1 تعلق می‌گیرد. همچنین به سؤالات منفی که شامل 19 سؤال است، به‌صورت معکوس نمره داده می‌شود. به عبارت دیگر، در این سؤالات به گزینه" کاملاً موافقم " نمره 1 و به گزینه " کاملاً مخالفم " نمره 5، تعلق می‌گیرد.
داده‌ها با استفاده از نرم‌افزار آماری SPSS نسخه 24 و روش‌های آمار توصیفی، آزمون همبستگی اسپیرمن و رگرسیون چندگانه انجام شد. سطح معنیداری، کمتر از 05/0 در نظر گرفته شد.
یافته‌ها
در این مطالعه، 126 زن باردار با میانگین سنی 3/4±9/26 سال شرکت داشتند. میانگین سن همسر 8/4±6/31 سال، سن بارداری 9/2±0/19 هفته، تعداد بارداری 8/0±9/1 عدد و مدت ازدواج 5/2±5/5 سال بود. اکثریت واحدهای پژوهش (7/31%) و همسرانشان (3/37%)، تحصیلات دیپلم داشتند. شغل همسر اکثریت واحدهای پژوهش، آزاد (2/45%) و سطح درآمد ماهیانه آنها در حد کفاف مخارج زندگی(3/87%) بود (جدول شماره 1).
جدول شماره 1: مشخصات فردی واحدهای پژوهش
| متغیر | 126=n درصد (تعداد) |
||
| تحصیلات مادر |
ابتدایی | (12) 5/9 | |
| راهنمایی | (13) 3/10 | ||
| دبیرستان | (23) 3/18 | ||
| دیپلم | (40) 7/31 | ||
| دانشگاهی | (38) 2/30 | ||
| تحصیلات همسر |
ابتدایی | (7) 6/5 | |
| راهنمایی | (23) 3/18 | ||
| دبیرستان | (15) 9/11 | ||
| دیپلم | (47) 3/37 | ||
| دانشگاهی | (34) 0/27 | ||
| شغل همسر | محصل یا دانشجو | (2) 6/1 | |
| کارگر | (22) 5/17 | ||
| کارمند | (45) 7/35 | ||
| آزاد | (57) 2/45 | ||
| سطح درآمد ماهیانه |
کمتر از حد کفاف | (16) 7/12 | |
| در حد کفاف | (110) 3/87 | ||
| بیشتر از حد کفاف | (0) 0 | ||
از نظر شدت بی‌خوابی، اکثر واحدهای پژوهش (2/49%)، شدت بی‌خوابی زیر حدآستانه داشتند. میانگین نمره شدت بی‌خوابی نیز 9/4±8/10 به دست آمد و در اکثریت، رضایت زناشویی در حد متوسط (9/57%) بود (جدول شماره 2).
براساس آزمون ضریب همبستگی اسپیرمن، همبستگی خطی معکوس و معنیداری بین سطوح رضایت زناشویی و شدت بی‌خوابی مشاهده گردید (001/0>p، 52/0-=r).
جدول شماره 2: توزیع فراوانی واحدهای پژوهش برحسب نمره شدت بی‌خوابی و نمره رضایت زناشویی زنان باردار
| متغیر | تعداد | درصد | |||
| شدت بی‌خوابی | عدم وجود بی‌خوابی بالینی بارز | 36 | 6/28 | ||
| بی‌خوابی زیر حد آستانه | 62 | 2/49 | |||
| بی‌خوابی بالینی با شدت متوسط | 25 | 8/19 | |||
| بی‌خوابی شدید | 3 | 4/2 | |||
| کل | 126 | 100 | |||
| رضایت زناشویی | خیلی بالا | 0 | 0 | ||
| بالا | 52 | 3/41 | |||
| متوسط | 73 | 9/57 | |||
| پایین | 1 | 8/0 | |||
| خیلی پایین | 0 | 0 | |||
| کل | 126 | 100 | |||
در بررسی رابطه بین شدت بی‌خوابی و رضایت زناشویی زنان باردار، در حضور متغیرهای زمینه‌ای و مداخله‌گر براساس نتایج آزمون ضریب همبستگی چندگانه، تنها متغیرهای شدت بی‌خوابی و تحصیلات همسر، همبستگی معنیداری با رضایت زناشویی داشت و در حضور این متغیرها، سایر متغیرهای مورد بررسی (شامل: تحصیلات و سن مادر، سن همسر، سن بارداری، تعداد بارداری، مدت ازدواج، شغل همسر و سطح درآمد ماهیانه)، همبستگی معنیداری با رضایت زناشویی نداشتند
(29/0=2R ،54/0=R)(جدول شماره 3).
جدول شماره 3: نتیجه آزمون رگرسیون چندگانه اثر شدت بی‌خوابی و متغیرهای زمینه‌ای بر رضایت زناشویی در زنان باردار مورد مطالعه
| متغیر | B | SE | ß | t | p | CI 95% for B | |
| مقدار ثابت | 7/80 | 4/12 | - | 4/6 | 001/0> | 4/105_1/56 | |
| شدت بی‌خوابی | 0/7- | 1/1 | 5/0- | 9/5- | 001/0> | 6/4- _3/9- | |
| تحصیلات همسر | 8/1 | 9/0 | 2/0 | 0/2 | 044/0 | 6/3 _04/0- | |
| تحصیلات مادر | 5/1- | 9/0 | 1/0- | 7/1- | 082/0 | 2/0 _3/3- | |
| سن | 1/0- | 3/0 | 05/0- | 3/0- | 725/0 | 5/0_8/0- | |
| سن همسر | 003/0- | 2/0 | 001/0- | 01/0- | 992/0 | 5/0_5/0- | |
| سن بارداری | 005/0 | 3/0 | 001/0 | 01/0 | 987/0 | 6/0_6/0- | |
| تعداد بارداری | 3/1 | 7/1 | 1/0 | 7/0 | 463/0 | 8/4_2/2- | |
| مدت ازدواج | 3/0- | 6/0 | 07/0- | 4/0- | 649/0 | 0/1_6/1- | |
| شغل همسر | محصل یا دانشجو | 0/6- | 9/6 | 07/0- | 8/0- | 389/0 | 7/7_8/19- |
| کارگر | 0/2- | 3/3 | 009/0- | 07/0- | 943/0 | 3/6_8/6- | |
| آزاد | 7/1- | 0/2 | 08/0- | 8/0- | 415/0 | 4/2_8/5- | |
| سطح درآمد ماهیانه | 8/0- | 2/3 | 02/0- | 2/0- | 791/0 | 2/0_3/3- | |
بحث
در مطالعه حاضر، شدت بی‌خوابی با رضایت زناشویی زنان باردار ارتباط داشت؛ به‌طوری‌که، رضایت زناشویی در زنان بارداری که شدت بی‌خوابی بیشتری داشتند، کمتر بود.
نتایج مطالعه حاضر با مطالعه Troxel و همکاران (2016)، Medina و همکاران (2009) و Maranges و همکاران (2017)، همخوانی داشت (24-22). همچنین Troxel و همکاران در مطالعه خود، رابطه معکوس و معنیداری بین رضایت زناشویی و کیفیت خواب بزرگسالان نشان دادند و بیان کردند بهبود خواب و درمان آن می‌تواند سبب بهبود رضایت زناشویی شود (22)، Medina و همکاران نیز در مطالعه خود نشان دادند رضایت زناشویی در دوران بعد از زایمان به‌علت اختلال در خواب، کاهش می‌یابد (23). در مطالعه‌ای دیگر Maranges و همکاران عنوان کردند رضایت زناشویی مردان نسبت به زنان، در دوارن پس از زایمان همسرانشان، بیشتر است؛ زیرا آنان از خواب بهتری بهره‌مند هستند (24). بارداری و زایمان، یک بحران موقعیتی است و در مواردی‌که به خوبی مدیریت نشود، تبدیل به یک بحران طولانی‌مدت می‌شود. بسیاری از پدر و مادرهایی که تازه صاحب فرزند شده‌اند در این دوره کاهش رضایت زناشویی را تجربه می‌کنند. افزایش شدت بی‌خوابی که به‌واسطه تغییرات بدنی، هورمونی و اجتماعی زنان در طول بارداری اتفاق می‌افتد، با کاهش رضایت زناشویی زنان ارتباط دارد (29). تأثیرات شناخته‌شده اختلال خواب بر روی خُلق و خوی، افزایش ناامیدی، کاهش عملکرد شناختی و خواب کم در طول شب، ممکن است موجب اختلافات زناشویی شود، همچنین ناامنی در روابط زناشویی، با افزایش اضطراب و تحریک فرد نیز می‌تواند سبب اختلال در خواب فرد گردد (22). از طرفی، احساس امنیت و ایمنی که به‌طور عمده از ارتباطات بین فردی و زناشویی به دست می‌آید سبب بهبود خواب و افزایش کیفیت خواب می‌شود. یک رابطه زناشویی ضعیف با ثبات‌ترین متغیر پیش‌بینی‌کننده استرس و اضطراب و دیگر مسائل سلامتی در دوره بارداری است که خود بر خواب فرد تأثیر می‌گذارد (11).
در مطالعه حاضر اکثریت واحدهای پژوهش، رضایت زناشویی متوسط (9/57 %) داشتند. در مطالعه خداکرمی و همکاران نیز اکثریت زنان باردار دارای رضایت زناشویی متوسط رو به بالا بودند (29). مطالعات انجام‌شده در ایران، رضایت زناشویی را در زنان ایرانی بسیار متفاوت از هم گزارش کرده و طیفی از رضایت زناشویی بسیار زیاد تا کم را نشان داده‌اند. این تفاوت ممکن است به دلیل تفاوت در نوع نمونه‌گیری، جمعیت هدف، ابزار مورد استفاده و یا یکسان بودن ابزار و تفاوت در نوع تقسیم‌بندی باشد (30). در مطالعه حاضر شدت بی‌خوابی در اکثریت واحدهای پژوهش (2/49%)، زیر حد آستانه بود؛ درحالی‌که در مطالعه علی‌اکبری و همکاران (1385)، اکثریت زنان باردار (7/31%)، دارای اختلال خواب شدید بودند (31). مطالعه علی‌اکبری بر روی زنان باردار در ماه آخر بارداری، نشان داد در این دوره از بارداری، اختلالات خواب به حداکثر خود می‌رسد؛ حال آنکه در مطالعه حاضر سن بارداری واحدهای پژوهش، 28-14هفته بود. اختلال خواب تحت تأثیر عوامل مختلفی قرار دارد و به‌نظر می‌رسد شیوع آن در جوامع مختلف با فرهنگ‌های مختلف در طی دوران بارداری متفاوت باشد (25).
منگلی و همکاران در سال 1387 گزارش کردند با آموزش تغییرات طبیعی دوران بارداری و نحوه سازگاری با آنها، رضایت زناشویی زنان باردار افزایش می‌یابد (9). یکی از تغییرات طبیعی دوران بارداری، تغییرات خواب و افزایش شدت بی‌خوابی است که در مطالعه منگلی آموزش داده شده بود.
در این مطالعه، تحصیلات همسر رابطه معنیداری با رضایت زناشویی داشت. در مطالعات میرغفوروند و همکاران (1392)، مهدوی و همکاران (1387) و عرفانیان و همکاران (1384)، سطح تحصیلات همسر یکی از عوامل پیش‌بینی‌کننده رضایت زناشویی عنوان شد که این یافته با نتایج مطالعه حاضر همخوانی داشت (30،32،33). از آنجایی‌که کسب علم و دانش به‌خودی خود یک مزیت و ارزش بوده و در رشد و تعالی فکری افراد نقش به سزایی دارد، می‌تواند بر نحوه رفتار و کردار افراد با همسر، فرزندان و حتی تعاملات اجتماعی – اقتصادی اشخاص تأثیر گذاشته و باعث افزایش رضایتمندی زوجین در زندگی شود.
رضایت زناشویی تحت عنوان احساسات عینی، خوشنودی، رضایت و لذت تجربه‌شده توسط زن و شوهر؛ بر میزان سلامت روانی، جسمانی، رضایت از زندگی، موفقیت در شغل و ارتباطات اجتماعی مؤثر بوده و یکی از مهم‌ترین شاخص‌های رضایت از زندگی است؛ لذا توجه به مواردی‌که بر این امر مهم تأثیرگذارند، ضروری به‌نظر می‌رسد (10،34).
یکی از محدودیت‌های مطالعه حاضر این بود که به دلیل ماهیت مقطعی این مطالعه، همبستگی‌های نشان داده‌شده بین رضایت زناشویی، شدت بی‌خوابی و تحصیلات همسر، الزاماً بیانگر رابطه علیتی نبود. همچنین درمطالعه حاضر، به بررسی زنان مراجعه‌کننده به مراکز بهداشتی - درمانی جهت مراقبت‌های دوارن بارداری پرداخته شد و زنان بارداری که به هر دلیلی جهت گرفتن خدمات به مراکز بهداشتی – درمانی مراجعه نکرده بودند، مورد بررسی قرار نگرفتند که ممکن است تعمیم‌پذیری مطالعه را کاهش داده باشد. از نقاط قوت این مطالعه نیز می‌توان به کاربرد ابزار روا و پایا که در مطالعات داخلی استفاده شده بود اشاره کرد؛ بنابراین پیشنهاد می‌شود در مطالعات بعدی ارتباط شدت بی‌خوابی و رضایت زناشویی در هر دو زوج در دوران بارداری زنان بررسی شود. همچنین انجام مداخلات مراقبتی جهت کاهش شدت بی‌خوابی در دوران بارداری توصیه می‌گردد.
نتیجه‌گیری
با توجه به اینکه، شدت بی‌خوابی در زنان باردار، اثر قابل‌توجهی بر رضایت زناشویی زنان باردار دارد و بهبود شدت بی‌خوابی زنان باردار، امری قابل‌انجام است؛ لذا توجه مراقبین بهداشتی درخصوص بی‌خوابی زنان باردار و انجام اقدامات مراقبتی و درمانی برای کاهش آن، ضروری به‌نظر می‌رسد.
نوع مطالعه: مقاله پژوهشي |
موضوع مقاله:
مامایی
دریافت: 1397/6/18 | پذیرش: 1397/7/22 | انتشار: 1397/10/25
دریافت: 1397/6/18 | پذیرش: 1397/7/22 | انتشار: 1397/10/25
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
حق تالیف (کپی رایت) برای مولفان محفوظ است.
صاحب امتیاز: دانشگاه علوم پزشکی قم
ناشر: انتشارات دانشگاه علوم پزشکی قم
شاپا چاپی: 7799-1375
شاپا الکترونیک: 1375-2008
ایمیل مجله: journal@muq.ac.ir
j.muq.ac@gmail.com
