دوره 14، شماره 3 - ( خرداد 1399 )
جلد 14 شماره 3 صفحات 9-1 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Mahnegar F, Ahmaadi A. The Effect of Neuropsychological Rehabilitation on Visual Memory Performance and Social Adjustment in Children with Attention Deficit Hyperactivity Disorder. Qom Univ Med Sci J 2020; 14 (3) :1-9
URL: http://journal.muq.ac.ir/article-1-2773-fa.html
URL: http://journal.muq.ac.ir/article-1-2773-fa.html
مه نگار فرشاد، احمدی احمد. تأثیر توان‌بخشی نوروسایکولوژی بر عملکرد حافظه بینایی و سازگاری اجتماعی کودکان مبتلابه نقص توجه و بیشفعالی. مجله دانشگاه علوم پزشکی قم. 1399; 14 (3) :1-9
فرشاد مه نگار* 
1، احمد احمدی2
1، احمد احمدی2
1- گروه علوم تربیتی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران. ، 9160207s@gmail.com
2- گروه تکنولوژی آموزشی، دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی، دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران.
2- گروه تکنولوژی آموزشی، دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی، دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران.
متن کامل [PDF 283 kb]
(1282 دریافت)
| چکیده (HTML) (4595 مشاهده)
متن کامل: (2132 مشاهده)
مقدمه
اختلال نقص توجه و بیشفعالی به‌عنوان اختلال عصب تحولی شناخته میشود و مشخصه اصلی آن تکانشگری، بیشفعالی و نقص توجه است (1). میزان شیوع این اختلال در کودکان مدرسهای حدود 5 درصد است که پسران سهم بیشتری از دختران دارند (2).
بیشتر علائم اختلال نقص توجه و بیشفعالی قبل از هفت‌سالگی بروز میکند، هرچند در برخی موارد علائم آن در سنین بالاتر نیز میتواند آشکار شود. کودک دارای اختلال نقص توجه و بیشفعالی در بیشتر مواقع در بازی‌کردن بی‌سروصدا در اوقات فراغت مشکل دارد، جنب‌وجوش زیادی دارد و بسیار پرحرف است (3). همچنین مشکلات زیادی از قبیل نداشتن تمرکز و توجه، تحریک‌پذیری بالا، حواس‌پرتی، پرخاشگری، ناتوانی در کنترل استرس، احساس بی‌قراری و بی‌حوصلگی، مشکلات تحصیلی و سلوک و مشکلات مربوط به سازگاری اجتماعی دارند (4).
سازگاری اجتماعی فرایند ارتباطی دوطرفه بین فرد و جامعه است. این فرایند طی دوران کودکی به‌شکل بارزتری نمایان میشود (5). سازگاری اجتماعی بیشتر با تغییر فرد و یا تغییر محیط به‌دست میآید. درزمینه کسب مهارتهای سازگاری اجتماعی، دوران کودکی (8 تا 12 سالگی) اهمیت بسیار زیادی دارد (6). محققان معتقدند کودکان مبتلابه اختلال نقص توجه و بیشفعالی در مبحث حافظه نیز با مشکل و اختلال مواجه هستند (7). به‌طورکلی حافظه در دو نوع بینایی و شنوایی بررسی میشود. حافظه بینایی شامل توانایی ذخیره و بازیابی هیجانات، ادراک و احساسات مشاهده‌شده قبلی است که با بروز محرکهای مختلف محیطی قابل فراخوانی است. علاوه‌براین، حافظه بینایی اطلاعات کسب‌شده از حرکت چشم درباره ویژگیهای ظاهری موقعیتهای مختلف محیطی را دربرمیگیرد (8).
حافظه بینایی ظرفیت 3 تا 4 آیتم دارد که این آیتمها در قسمت حافظه کاری بینایی یکپارچه می‌شوند و به فرایند یادآوری و بازیابی کمک میکنند (9).
محققان معتقدند انسان فقط میتواند میزان محدودی از اطلاعات بینایی مشاهده‌شده از اطراف را در حافظه خود حفظ کند و بقیه اطلاعات مشاهده‌شده خیلی سریع از بین میروند (8).
رویکرد توان‌بخشی نوروسایکولوژی به‌صورت علمی از اواخر دهه 1970 موردتوجه محققان قرار گرفته است (10). رویکرد توان‌بخشی نوروسایکولوژی به‌عنوان رویکردی مداخلهای، از ترکیب فناوری اطلاعات با علوم اعصاب شناختی حاصل میشود و به‌منظور بهبود موارد مختلفی همچون حافظه، زمان پاسخ، هوشیاری، ادراک، توجه و غیره مورد استفاده قرار میگیرد (11).
یکی از کاربردهای توان‌بخشی نوروسایکولوژی، استفاده از بازی کامپیوتری است که بیشتر با هدف بهبود فرایندهای شناختی انجام میشود و بر اصل انعطافپذیری عصبی مبتنی است (12). در رویکرد توان‌بخشی نوروسایکولوژی از طریق به‌کارگیری تواناییهای فرد و درگیرکردن این تواناییها با رویکردهای مختلف بازیهای آموزشی، سعی میشود تواناییهای فرد بهبود و افزایش یابد (13). نوع ویژه توان‌بخشی نوروسایکولوژی که محققان حوزههای مختلف از آن استفاده کرده‌اند، بازی Sound Smart است. این بازی در ابتدا برای استفاده افراد در سنین مختلف از قبیل افراد با آسیب مغزی، اختلال یادگیری، اختلال پردازش شنیداری، اختلال نقص توجه و بیشفعالی و نقص شناختی مورداستفاده قرار گرفت (14).
Shany-Ur و همکاران در تحقیقی که روی 143 فرد مبتلابه صدمات مغزی اکتسابی انجام دادند بدین نتیجه رسیدند که رویکرد توان‌بخشی نوروسایکولوژی میتواند موجب بهبود کیفیت زندگی ادراک‌شده شود، ولی بر اختلال خلقی این افراد تأثیری ندارد (15). موحدی و بیرامی در تحقیقی که روی کودکان مبتلابه اختلال نقص توجه و بیشفعالی انجام دادند بدین نتیجه رسیدند که استفاده از رویکرد توان‌بخشی نوروسایکولوژیکی طی 20 جلسه 30 تا 45 دقیقهای باعث بهبود عملکرد توجه مستمر در افراد مبتلابه اختلال نقص توجه و بیشفعالی میشود (14). Avila و همکاران در تحقیقی که روی بیماران مبتلابه اختلال آلزایمر انجام دادند بدین نتیجه رسیدند که رویکرد توان‌بخشی نوروسایکولوژی میتواند بر عملکردهای شناختی ازجمله حافظه اثربخش باشد (13).
با توجه به مشکلات بسیار زیاد کودکان مبتلابه اختلال نقص توجه و بیشفعالی و اثربخشی برنامه توان‌بخشی نوروسایکولوژی بر بهبود جنبههای مختلف زندگی، هدف این تحقیق بررسی تأثیر توان‌بخشی نوروسایکولوژی بر عملکرد حافظه بینایی و سازگاری اجتماعی کودکان مبتلابه نقص توجه و بیش فعالی است.
روش بررسی
تحقیق حاضر از نوع تحقیقات نیمه‌تجربی است که با طرح پیشآزمون و پسآزمون همراه با گروه گواه انجام شد. جامعه آماری این تحقیق را تمام دانشآموزان 7 تا 9 سال مقطع ابتدایی شهرستان اهواز تشکیل دادند. ابتدا از معلمان کلاس اول، دوم و سوم (محدوده سنی دانشآموزان بین 7 تا 9 سال) خواسته شد مطابق با مقیاس درجهبندی والدین کانرز (1990)، نشانگرهای اختلال نقص توجه و بیشفعالی را دانشآموزان شناسایی کنند. پس‌ازآن آزمونگر (روانشناس کودکان استثنایی) مقیاس کانرز را بررسی کرد. تعداد 40 دانشآموز که در مقیاس درجهبندی کانرز در ابعاد اختلال نقص توجه و بیشفعالی نمرات بالاتری داشتند، به روش نمونهگیری در دسترس انتخاب شدند و به‌عنوان نمونه در این تحقیق شرکت کردند.
ابزار استفاده‌شده
- فرم کوتاه مقیاس درجهبندی والدین کانرز
کانرز این مقیاس را در قالب نسخه 39 سؤالی برای معلمان و نسخه 93 سؤالی برای والدین تهیه کرد. گویتو همکاران (1978) فرم کوتاه این مقیاس را تهیه کردند که 48 سؤال و پنج خردهمقیاس مشکلات سلوک، مشکلات یادگیری، مشکلات روان‌تنی، بیشفعالی تکانشگری و انفعال اضطرابی دارد. پاسخ‌ها با مقیاس چهاردرجه‌ای لیکرت از صفر (اصلاً صحیح نیست) تا سه (کاملاً صحیح است) درجهبندی میشود. شهائیان و همکاران اعتباریابی این مقیاس را روی 598 کودک تأیید کردند (16). ضریب پایایی بازآزمایی برای نمره کل 58/0، خردهمقیاس مشکلات اجتماعی 41/0 و خردهمقیاس مشکلات سلوک تا 76/0 متغیر بود.
- آزمون حافظه بینایی کیم کاراد
(Kim Karad Visual Memory Test)
این آزمون یک صفحه مقوایی 20 خانهای دارد که در هر خانه تصویری رنگی و یک صفحه مقوایی با 20 خانه سفید قرار دارد. همچنین 20 قطعه مقوایی دارد که روی هریک از آن‌ها یکی از تصاویر صفحه آزمون اصلی کشیده شده است. با این آزمون حافظه بینایی کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت را میتوان ارزیابی کرد. افروز و همکاران (2014) روایی و پایایی این ابزار را تأیید کرده‌اند (17).
- پرسش‌نامه سازگاری اجتماعی کودکان
برای سنجش میزان سازگاری اجتماعی کودکان مبتلابه اختلال نقص توجه و بیشفعالی از پرسش‌نامه سنجش سازگاری اجتماعی استفاده شد. این پرسش‌نامه 28 سؤال دارد که سؤالات آن با طیف پنج طبقهای لیکرت ارزیابی میشود. این مقیاس چهار حیطه سازگاری کودکان (مشارکت در کار گروهی، رعایت حقوق دیگران، اعتقاد به ارزش‌ها و اصول اخلاقی گروه یا جامعه و تعهد و احترام به خانواده و دوستان) را ارزیابی میکند. مرادی و همکاران درتحقیقی که روی کودکان مبتلابه اختلال نقص توجه و بیشفعالی انجام دادند روایی و پایایی این مقیاس را تأیید کردند (18).
- نرمافزار آموزشی Sound Smart
در این پژوهش از این ابزار برای مداخله توان‌بخشی نوروسایکولوژی استفاده شد. نرمافزار Sound Smart را کمپانی Brain Train طراحی و روانه بازار کرده است. این برنامه که شبیه بازیهای کامپیوتری طراحی شده است، 11 بازی با سطوح مختلف دارد (14). در تحقیق حاضر از بازی مربوط به مهارتهای توجه و حافظه فعال، کنترل تکانه، پیروی از دستورات و سرعت پردازش مغزی استفاده شد. این نرمافزار حالتی بازی‌گونه دارد. همچنین قسمت‌های آموزشی مناسب نیازهای خاص فرد و صدا‌ی کامپیوتری شبیه به انسان واقعی دارد. مجموع این ویژگیها سبب میشود فرد انگیزه کافی داشته باشد تا بهترین عملکرد را هنگام بازی از خود بروز دهد.
شیوه اجرای آزمون
برای انجام این تحقیق ابتدا با اداره آموزش‌وپرورش شهرستان اهواز هماهنگیهای لازم صورت گرفت و با هماهنگی و موافقت مدیر و مسئولان مدرسه، فرایند اجرای تحقیق آغاز شد. معیارهای ورود به تحقیق شامل داشتن اختلال نقص توجه و بیشفعالی بر اساس مقیاس کانرز، محدوده سنی بین 7 تا 9 سال، رضایت داوطلبانه شرکتکنندگان و نیز همکاری مدیر و مسئولان مدرسه بود. غیبت بیش از یک جلسه و همچنین داشتن اختلالات روانی دیگر غیر از اختلال نقص توجه و بیشفعالی منجر به خروج شرکتکننده از فرایند تحقیق می‌شد. پس از انتخاب آزمودنیها و همتاسازی آن‌ها بر اساس ویژگیهای دموگرافیک (سن، قد و وزن)، پیشآزمون گرفته شد. همچنین تمام شرکتکنندگان آزمون حافظه دادند. از والدین خواسته شد پرسش‌نامه سازگاری اجتماعی را تکمیل کنند و نمرات آن‌ها به‌عنوان پیشآزمون ثبت شد. پس از پیشآزمون، شرکتکنندگان با توجه به امکانات تیم تحقیق، به‌صورت تصادفی در دو گروه 20 نفره تجربی و کنترل قرار گرفتند. گروه تجربی به‌مدت 8 هفته و هر هفته 3 جلسه 45 دقیقهای تحت مداخله توان‌بخشی نوروسایکولوژی قرار گرفت.
طی این مدت افراد گروه کنترل فقط به فعالیتهای معمول خود در مدرسه پرداختند و هیچ‌گونه مداخلهای دریافت نکردند. پس از اتمام فرایند مداخله از گروه تجربی پسآزمون گرفته شد.
ملاحظات اخلاقی در تحقیق حاضر شامل رضایت آگاهانه مدیر و مسئولان مدرسه و نیز شرکتکنندگان برای شرکت در پژوهش بود. همچنین به آن‌ها اطمینان داده شد هر زمان که مایل باشند میتوانند از فرایند تحقیق خارج شوند. علاوه بر این، به آن‌ها اطمینان داده شد که رازداری و حراست از اطلاعات فردی آن‌ها به عمل خواهد آمد.
برای تحلیل یافتههای توصیفی از روش میانگین و انحراف‌معیار استفاده شد. به‌منظور تحلیل یافتههای استنباطی نیز از آزمون تحلیل کوواریانس و نرمافزار SPSS نسخه 22 استفاده شد. سطح معناداری نیز 05/0>P در نظر گرفته شد.
یافته ها
نتایج مربوط به میانگین و انحراف‌معیار ویژگیهای جمعیت شناختی شرکتکنندگان دو گروه در جدول شماره 1 آورده شده است.
برای مقایسه پیشآزمون و پسآزمون دو گروه تجربی و کنترل در متغیر حافظه بینایی از آزمون تحلیل کوواریانس استفـاده شـد کـه
نتایج آن در جدول شماره 3 آورده شده است.
بحث
هدف این تحقیق بررسی تأثیر توان‌بخشی نوروسایکولوژی بر عملکرد حافظه بینایی و سازگاری اجتماعی کودکان مبتلابه اختلال نقص توجه و بیش فعالی بود. نتایج نشان داد یک دوره مداخله توان‌بخشی نوروسایکولوژی بر متغیر حافظه بینایی و سازگاری اجتماعی در کودکان مبتلابه اختلال نقص توجه و بیشفعالی تأثیرگذار بوده است. این نتایج با یافتههای آویلا و همکاران، بیرامی و همکاران و شانیور و همکاران همخوان است (13-15).
همخوان با نتایج تحقیق حاضر، Kesler و Lacayo در پژوهشی نشان دادند برنامههای توان‌بخشی که با رایانه به کودکان ارائه شود میتواند علاوه بر بهبود سرعت پردازش اطلاعات، نمرات حافظه بینایی و کلامی را بهبود بخشد (19). Avila و همکاران در تحقیقی که روی 5 بیمار مبتلابه اختلال آلزایمر انجام دادند بدین نتیجه رسیدند که ارائه رویکرد توان‌بخشی نوروسایکولوژی طی 14 هفته میتواند بر عملکردهای شناختی ازجمله حافظه اثربخش باشد (13). سلیمانی و همکاران در تحقیقی نشان دادند استفاده از مداخله توان‌بخشی نوروسایکولوژیک ترکیبی طی 10 جلسه با تأثیر بر نواحی مغزی مرتبط با توجه پایدار و بازداری، باعث بهبود کارکردهای شناختی و رفتاری در کودکان 7 تا 13 ساله مبتلابه اختلال نقص توجه و بیشفعالی میشود (20).
در تبیین این نتایج میتوان این‌گونه بیان کرد که ارائه مداخلاتی از قبیل توان‌بخشی نوروسایکولوژی با استفاده از نرمافزار مبتنی بر بازی، با درگیرکردن نواحی مغزی مرتبط با کارکردهای رفتاری و شناختی نوروسایکولوژیک مدنظر میتواند باعث افزایش ارتباطات سیناپسی در منطقه مغزی مدنظر و تقویت عصب شناختی آن منطقه شود. این مطلب در راستای پژوهش اکسری و همکاران است (21). آنان بیان کردند که تکرار و تمرین یک عمل به‌صورت مرتب میتواند نواحی مغزی مرتبط با آن ناحیه را بزرگ‌تر کند و از این طریق بر بهبود عملکرد تأثیرگذار باشد. با توجه به این مطالب میتوان گفت که تمرینات توان‌بخشی نوروسایکولوژیک استفاده‌شده در این تحقیق نیز توانسته است با فعالترکردن نواحی مغزی مرتبط با کارکردهای شناختی (حافظه بینایی) و رفتاری (سازگاری اجتماعی) باعث بهبود این عملکردها شود.
بیرامی و همکاران در تحقیقی با عنوان «تأثیر توان‌بخشی نوروسایکولوژیک بر بهبود عملکرد نوروسایکولوژیک و الگوی امواج مغزی در افراد مبتلابه اختلال یادگیری ریاضی و خواندن»، اثربخشی توان‌بخشی نوروسایکولوژیک را ارزیابی کردند (22). نتایج تحقیق آن‌ها حاکی از این بود که مداخله رویکرد توان‌بخشی نوروسایکولوژیک بر کارکردهای نوروسایکولوژیکی از قبیل توجه، حافظه کاری، بازداری پاسخ، عملکرد حل مسئله و الگوی امواج مغزی در دانشآموزان دارای ناتوانی یادگیری ریاضی و خواندن تأثیر مثبت و معناداری داشته است.
این نتایج را میتوان مطابق با فرضیه انعطافپذیری و شکلپذیری توجیه کرد. مطابق با این فرضیه، تمرینات شناختی مغز و تکرار این تمرینات میتواند موجب بهبود فرایندهای شناختی شود.
همان‌گونه که در تحقیق حاضر از بازیهای مربوط به مهارتهای توجه و حافظه فعال، کنترل تکانه، پیروی از دستورات و سرعت پردازش مغزی استفاده شد که در قالب بازیهای رایانهای جالب و جذاب و با سطوح دشواری مختلف برای فرد کودک به اجرا درآمد. در ابتدای هر جلسه نیز مطالب جلسه قبل تکرار و تمرین می‌شد تا فرد بتواند مهارتهای مورد نیاز را به‌اندازه کافی تمرین کند.
ازاین‌رو میتوان چنین گفت که مکانیسمهایی که به‌عنوان زیربنای فرایند شکلپذیری به تجربه وابسته است، موجب به‌وجودآمدن بهبودهای هدایت میشود و با استفاده رویکرد توان‌بخشی نوروسایکولوژی و برنامههای رایانهای آموزشی میتواند توجیه‌کننده بهبود حافظه بینایی و نیز سازگاری اجتماعی باشد.
درنتیجه یک دوره مداخله توان‌بخشی نوروسایکولوژی با استفاده از برنامه Sound Smart بر متغیر حافظه بینایی و سازگاری اجتماعی در کودکان مبتلابه اختلال نقص توجه و بیشفعالی تأثیرگذار است. ازاین‌رو پیشنهاد میشود از این نوع مداخله برای بهبود کارکردهای شناختی و رفتاری در کودکان مبتلابه اختلال نقص توجه و بیشفعالی استفاده شود.
ازجمله محدودیتهای تحقیق حاضر استفاده از آزمودنیهای پسر بود که در تعمیم نتایج این مورد باید احتیاط لازم به عمل آید. همچنین در تحقیق حاضر دوره پیگیری مبنی بر اثربخشی بلندمدت این نوع مداخله لحاظ نشد. پیشنهاد میشود در تحقیقات آینده این موضوع مدنظر محققان قرار گیرد.
تشکر و قدردانی
بدین‌وسیله از تمام شرکتکنندگان در تحقیق حاضر تشکر می‌کنیم.
تعارض منافع
هیچ‌گونه تعارض منافعی از سوی نویسندگان گزارش نشده است.
اختلال نقص توجه و بیشفعالی به‌عنوان اختلال عصب تحولی شناخته میشود و مشخصه اصلی آن تکانشگری، بیشفعالی و نقص توجه است (1). میزان شیوع این اختلال در کودکان مدرسهای حدود 5 درصد است که پسران سهم بیشتری از دختران دارند (2).
بیشتر علائم اختلال نقص توجه و بیشفعالی قبل از هفت‌سالگی بروز میکند، هرچند در برخی موارد علائم آن در سنین بالاتر نیز میتواند آشکار شود. کودک دارای اختلال نقص توجه و بیشفعالی در بیشتر مواقع در بازی‌کردن بی‌سروصدا در اوقات فراغت مشکل دارد، جنب‌وجوش زیادی دارد و بسیار پرحرف است (3). همچنین مشکلات زیادی از قبیل نداشتن تمرکز و توجه، تحریک‌پذیری بالا، حواس‌پرتی، پرخاشگری، ناتوانی در کنترل استرس، احساس بی‌قراری و بی‌حوصلگی، مشکلات تحصیلی و سلوک و مشکلات مربوط به سازگاری اجتماعی دارند (4).
سازگاری اجتماعی فرایند ارتباطی دوطرفه بین فرد و جامعه است. این فرایند طی دوران کودکی به‌شکل بارزتری نمایان میشود (5). سازگاری اجتماعی بیشتر با تغییر فرد و یا تغییر محیط به‌دست میآید. درزمینه کسب مهارتهای سازگاری اجتماعی، دوران کودکی (8 تا 12 سالگی) اهمیت بسیار زیادی دارد (6). محققان معتقدند کودکان مبتلابه اختلال نقص توجه و بیشفعالی در مبحث حافظه نیز با مشکل و اختلال مواجه هستند (7). به‌طورکلی حافظه در دو نوع بینایی و شنوایی بررسی میشود. حافظه بینایی شامل توانایی ذخیره و بازیابی هیجانات، ادراک و احساسات مشاهده‌شده قبلی است که با بروز محرکهای مختلف محیطی قابل فراخوانی است. علاوه‌براین، حافظه بینایی اطلاعات کسب‌شده از حرکت چشم درباره ویژگیهای ظاهری موقعیتهای مختلف محیطی را دربرمیگیرد (8).
حافظه بینایی ظرفیت 3 تا 4 آیتم دارد که این آیتمها در قسمت حافظه کاری بینایی یکپارچه می‌شوند و به فرایند یادآوری و بازیابی کمک میکنند (9).
محققان معتقدند انسان فقط میتواند میزان محدودی از اطلاعات بینایی مشاهده‌شده از اطراف را در حافظه خود حفظ کند و بقیه اطلاعات مشاهده‌شده خیلی سریع از بین میروند (8).
رویکرد توان‌بخشی نوروسایکولوژی به‌صورت علمی از اواخر دهه 1970 موردتوجه محققان قرار گرفته است (10). رویکرد توان‌بخشی نوروسایکولوژی به‌عنوان رویکردی مداخلهای، از ترکیب فناوری اطلاعات با علوم اعصاب شناختی حاصل میشود و به‌منظور بهبود موارد مختلفی همچون حافظه، زمان پاسخ، هوشیاری، ادراک، توجه و غیره مورد استفاده قرار میگیرد (11).
یکی از کاربردهای توان‌بخشی نوروسایکولوژی، استفاده از بازی کامپیوتری است که بیشتر با هدف بهبود فرایندهای شناختی انجام میشود و بر اصل انعطافپذیری عصبی مبتنی است (12). در رویکرد توان‌بخشی نوروسایکولوژی از طریق به‌کارگیری تواناییهای فرد و درگیرکردن این تواناییها با رویکردهای مختلف بازیهای آموزشی، سعی میشود تواناییهای فرد بهبود و افزایش یابد (13). نوع ویژه توان‌بخشی نوروسایکولوژی که محققان حوزههای مختلف از آن استفاده کرده‌اند، بازی Sound Smart است. این بازی در ابتدا برای استفاده افراد در سنین مختلف از قبیل افراد با آسیب مغزی، اختلال یادگیری، اختلال پردازش شنیداری، اختلال نقص توجه و بیشفعالی و نقص شناختی مورداستفاده قرار گرفت (14).
Shany-Ur و همکاران در تحقیقی که روی 143 فرد مبتلابه صدمات مغزی اکتسابی انجام دادند بدین نتیجه رسیدند که رویکرد توان‌بخشی نوروسایکولوژی میتواند موجب بهبود کیفیت زندگی ادراک‌شده شود، ولی بر اختلال خلقی این افراد تأثیری ندارد (15). موحدی و بیرامی در تحقیقی که روی کودکان مبتلابه اختلال نقص توجه و بیشفعالی انجام دادند بدین نتیجه رسیدند که استفاده از رویکرد توان‌بخشی نوروسایکولوژیکی طی 20 جلسه 30 تا 45 دقیقهای باعث بهبود عملکرد توجه مستمر در افراد مبتلابه اختلال نقص توجه و بیشفعالی میشود (14). Avila و همکاران در تحقیقی که روی بیماران مبتلابه اختلال آلزایمر انجام دادند بدین نتیجه رسیدند که رویکرد توان‌بخشی نوروسایکولوژی میتواند بر عملکردهای شناختی ازجمله حافظه اثربخش باشد (13).
با توجه به مشکلات بسیار زیاد کودکان مبتلابه اختلال نقص توجه و بیشفعالی و اثربخشی برنامه توان‌بخشی نوروسایکولوژی بر بهبود جنبههای مختلف زندگی، هدف این تحقیق بررسی تأثیر توان‌بخشی نوروسایکولوژی بر عملکرد حافظه بینایی و سازگاری اجتماعی کودکان مبتلابه نقص توجه و بیش فعالی است.
روش بررسی
تحقیق حاضر از نوع تحقیقات نیمه‌تجربی است که با طرح پیشآزمون و پسآزمون همراه با گروه گواه انجام شد. جامعه آماری این تحقیق را تمام دانشآموزان 7 تا 9 سال مقطع ابتدایی شهرستان اهواز تشکیل دادند. ابتدا از معلمان کلاس اول، دوم و سوم (محدوده سنی دانشآموزان بین 7 تا 9 سال) خواسته شد مطابق با مقیاس درجهبندی والدین کانرز (1990)، نشانگرهای اختلال نقص توجه و بیشفعالی را دانشآموزان شناسایی کنند. پس‌ازآن آزمونگر (روانشناس کودکان استثنایی) مقیاس کانرز را بررسی کرد. تعداد 40 دانشآموز که در مقیاس درجهبندی کانرز در ابعاد اختلال نقص توجه و بیشفعالی نمرات بالاتری داشتند، به روش نمونهگیری در دسترس انتخاب شدند و به‌عنوان نمونه در این تحقیق شرکت کردند.
ابزار استفاده‌شده
- فرم کوتاه مقیاس درجهبندی والدین کانرز
کانرز این مقیاس را در قالب نسخه 39 سؤالی برای معلمان و نسخه 93 سؤالی برای والدین تهیه کرد. گویتو همکاران (1978) فرم کوتاه این مقیاس را تهیه کردند که 48 سؤال و پنج خردهمقیاس مشکلات سلوک، مشکلات یادگیری، مشکلات روان‌تنی، بیشفعالی تکانشگری و انفعال اضطرابی دارد. پاسخ‌ها با مقیاس چهاردرجه‌ای لیکرت از صفر (اصلاً صحیح نیست) تا سه (کاملاً صحیح است) درجهبندی میشود. شهائیان و همکاران اعتباریابی این مقیاس را روی 598 کودک تأیید کردند (16). ضریب پایایی بازآزمایی برای نمره کل 58/0، خردهمقیاس مشکلات اجتماعی 41/0 و خردهمقیاس مشکلات سلوک تا 76/0 متغیر بود.
- آزمون حافظه بینایی کیم کاراد
(Kim Karad Visual Memory Test)
این آزمون یک صفحه مقوایی 20 خانهای دارد که در هر خانه تصویری رنگی و یک صفحه مقوایی با 20 خانه سفید قرار دارد. همچنین 20 قطعه مقوایی دارد که روی هریک از آن‌ها یکی از تصاویر صفحه آزمون اصلی کشیده شده است. با این آزمون حافظه بینایی کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت را میتوان ارزیابی کرد. افروز و همکاران (2014) روایی و پایایی این ابزار را تأیید کرده‌اند (17).
- پرسش‌نامه سازگاری اجتماعی کودکان
برای سنجش میزان سازگاری اجتماعی کودکان مبتلابه اختلال نقص توجه و بیشفعالی از پرسش‌نامه سنجش سازگاری اجتماعی استفاده شد. این پرسش‌نامه 28 سؤال دارد که سؤالات آن با طیف پنج طبقهای لیکرت ارزیابی میشود. این مقیاس چهار حیطه سازگاری کودکان (مشارکت در کار گروهی، رعایت حقوق دیگران، اعتقاد به ارزش‌ها و اصول اخلاقی گروه یا جامعه و تعهد و احترام به خانواده و دوستان) را ارزیابی میکند. مرادی و همکاران درتحقیقی که روی کودکان مبتلابه اختلال نقص توجه و بیشفعالی انجام دادند روایی و پایایی این مقیاس را تأیید کردند (18).
- نرمافزار آموزشی Sound Smart
در این پژوهش از این ابزار برای مداخله توان‌بخشی نوروسایکولوژی استفاده شد. نرمافزار Sound Smart را کمپانی Brain Train طراحی و روانه بازار کرده است. این برنامه که شبیه بازیهای کامپیوتری طراحی شده است، 11 بازی با سطوح مختلف دارد (14). در تحقیق حاضر از بازی مربوط به مهارتهای توجه و حافظه فعال، کنترل تکانه، پیروی از دستورات و سرعت پردازش مغزی استفاده شد. این نرمافزار حالتی بازی‌گونه دارد. همچنین قسمت‌های آموزشی مناسب نیازهای خاص فرد و صدا‌ی کامپیوتری شبیه به انسان واقعی دارد. مجموع این ویژگیها سبب میشود فرد انگیزه کافی داشته باشد تا بهترین عملکرد را هنگام بازی از خود بروز دهد.
شیوه اجرای آزمون
برای انجام این تحقیق ابتدا با اداره آموزش‌وپرورش شهرستان اهواز هماهنگیهای لازم صورت گرفت و با هماهنگی و موافقت مدیر و مسئولان مدرسه، فرایند اجرای تحقیق آغاز شد. معیارهای ورود به تحقیق شامل داشتن اختلال نقص توجه و بیشفعالی بر اساس مقیاس کانرز، محدوده سنی بین 7 تا 9 سال، رضایت داوطلبانه شرکتکنندگان و نیز همکاری مدیر و مسئولان مدرسه بود. غیبت بیش از یک جلسه و همچنین داشتن اختلالات روانی دیگر غیر از اختلال نقص توجه و بیشفعالی منجر به خروج شرکتکننده از فرایند تحقیق می‌شد. پس از انتخاب آزمودنیها و همتاسازی آن‌ها بر اساس ویژگیهای دموگرافیک (سن، قد و وزن)، پیشآزمون گرفته شد. همچنین تمام شرکتکنندگان آزمون حافظه دادند. از والدین خواسته شد پرسش‌نامه سازگاری اجتماعی را تکمیل کنند و نمرات آن‌ها به‌عنوان پیشآزمون ثبت شد. پس از پیشآزمون، شرکتکنندگان با توجه به امکانات تیم تحقیق، به‌صورت تصادفی در دو گروه 20 نفره تجربی و کنترل قرار گرفتند. گروه تجربی به‌مدت 8 هفته و هر هفته 3 جلسه 45 دقیقهای تحت مداخله توان‌بخشی نوروسایکولوژی قرار گرفت.
|
همان‌طور که در جدول شماره 1 نشان داده شده است، ویژگیهای دموگرافیک دو گروه با هم تفاوتی ندارد.
|
طی این مدت افراد گروه کنترل فقط به فعالیتهای معمول خود در مدرسه پرداختند و هیچ‌گونه مداخلهای دریافت نکردند. پس از اتمام فرایند مداخله از گروه تجربی پسآزمون گرفته شد.
ملاحظات اخلاقی در تحقیق حاضر شامل رضایت آگاهانه مدیر و مسئولان مدرسه و نیز شرکتکنندگان برای شرکت در پژوهش بود. همچنین به آن‌ها اطمینان داده شد هر زمان که مایل باشند میتوانند از فرایند تحقیق خارج شوند. علاوه بر این، به آن‌ها اطمینان داده شد که رازداری و حراست از اطلاعات فردی آن‌ها به عمل خواهد آمد.
برای تحلیل یافتههای توصیفی از روش میانگین و انحراف‌معیار استفاده شد. به‌منظور تحلیل یافتههای استنباطی نیز از آزمون تحلیل کوواریانس و نرمافزار SPSS نسخه 22 استفاده شد. سطح معناداری نیز 05/0>P در نظر گرفته شد.
یافته ها
|
جدول شماره 1: ویژگیهای جمعیتشناختی شرکتکنندگان گروههای تجربی و کنترل و مقایسه آن‌ها با آزمون تی مستقل
|
||||||||||||||||||||||
|
نمرات مرحله پیشآزمون و پسآزمون دو گروه در متغیرهای حافظه بینایی و سازگاری اجتماعی در جدول شماره 2 آورده شده است.
|
|
جدول شماره 2: میانگین و انحراف‌معیار حافظه بینایی و سازگاری اجتماعی گروه تجربی و کنترل در مرحله پیشآزمون و پسآزمون
|
برای مقایسه پیشآزمون و پسآزمون دو گروه تجربی و کنترل در متغیر حافظه بینایی از آزمون تحلیل کوواریانس استفـاده شـد کـه
|
همان‌طور که در جدول شماره 3 آورده شده است، اثر مداخله (توان‌بخشی نوروسایکولوژی) بر متغیر حافظه بینایی معنادار است (022/0=P، 74/5=f)؛ بنابراین، میتوان نتیجه گرفت توان‌بخشی نوروسایکولوژی بر حافظه بینایی کودکان مبتلابه اختلال نقص توجه و بیشفعالی تأثیرگذار بوده است.
|
|
با توجه به جدول شماره 4، اثر مداخله (توان‌بخشی نوروسایکولوژی) بر متغیر سازگاری اجتماعی معنادار است (0001/0=P، 62/57=f)؛ بنابراین، میتوان نتیجه گرفت توان‌بخشی نوروسایکولوژی بر سازگاری اجتماعی کودکان مبتلابه اختلال نقص توجه و بیشفعالی تأثیرگذار بوده است.
|
نتایج آن در جدول شماره 3 آورده شده است.
|
جدول شماره 3: نتایج آزمون تحلیل کوواریانس در گروه تجربی و کنترل در متغیر حافظه بینایی
|
|
برای مقایسه پیشآزمون و پسآزمون دو گروه تجربی و کنترل در متغیر سازگاری اجتماعی از آزمون تحلیل کوواریانس استفاده شد که نتایج آن در جدول شماره 4 آورده شده است.
|
|
جدول شماره 4: نتایج آزمون تحلیل کوواریانس در گروه تجربی و کنترل در متغیر سازگاری اجتماعی
|
بحث
هدف این تحقیق بررسی تأثیر توان‌بخشی نوروسایکولوژی بر عملکرد حافظه بینایی و سازگاری اجتماعی کودکان مبتلابه اختلال نقص توجه و بیش فعالی بود. نتایج نشان داد یک دوره مداخله توان‌بخشی نوروسایکولوژی بر متغیر حافظه بینایی و سازگاری اجتماعی در کودکان مبتلابه اختلال نقص توجه و بیشفعالی تأثیرگذار بوده است. این نتایج با یافتههای آویلا و همکاران، بیرامی و همکاران و شانیور و همکاران همخوان است (13-15).
همخوان با نتایج تحقیق حاضر، Kesler و Lacayo در پژوهشی نشان دادند برنامههای توان‌بخشی که با رایانه به کودکان ارائه شود میتواند علاوه بر بهبود سرعت پردازش اطلاعات، نمرات حافظه بینایی و کلامی را بهبود بخشد (19). Avila و همکاران در تحقیقی که روی 5 بیمار مبتلابه اختلال آلزایمر انجام دادند بدین نتیجه رسیدند که ارائه رویکرد توان‌بخشی نوروسایکولوژی طی 14 هفته میتواند بر عملکردهای شناختی ازجمله حافظه اثربخش باشد (13). سلیمانی و همکاران در تحقیقی نشان دادند استفاده از مداخله توان‌بخشی نوروسایکولوژیک ترکیبی طی 10 جلسه با تأثیر بر نواحی مغزی مرتبط با توجه پایدار و بازداری، باعث بهبود کارکردهای شناختی و رفتاری در کودکان 7 تا 13 ساله مبتلابه اختلال نقص توجه و بیشفعالی میشود (20).
در تبیین این نتایج میتوان این‌گونه بیان کرد که ارائه مداخلاتی از قبیل توان‌بخشی نوروسایکولوژی با استفاده از نرمافزار مبتنی بر بازی، با درگیرکردن نواحی مغزی مرتبط با کارکردهای رفتاری و شناختی نوروسایکولوژیک مدنظر میتواند باعث افزایش ارتباطات سیناپسی در منطقه مغزی مدنظر و تقویت عصب شناختی آن منطقه شود. این مطلب در راستای پژوهش اکسری و همکاران است (21). آنان بیان کردند که تکرار و تمرین یک عمل به‌صورت مرتب میتواند نواحی مغزی مرتبط با آن ناحیه را بزرگ‌تر کند و از این طریق بر بهبود عملکرد تأثیرگذار باشد. با توجه به این مطالب میتوان گفت که تمرینات توان‌بخشی نوروسایکولوژیک استفاده‌شده در این تحقیق نیز توانسته است با فعالترکردن نواحی مغزی مرتبط با کارکردهای شناختی (حافظه بینایی) و رفتاری (سازگاری اجتماعی) باعث بهبود این عملکردها شود.
بیرامی و همکاران در تحقیقی با عنوان «تأثیر توان‌بخشی نوروسایکولوژیک بر بهبود عملکرد نوروسایکولوژیک و الگوی امواج مغزی در افراد مبتلابه اختلال یادگیری ریاضی و خواندن»، اثربخشی توان‌بخشی نوروسایکولوژیک را ارزیابی کردند (22). نتایج تحقیق آن‌ها حاکی از این بود که مداخله رویکرد توان‌بخشی نوروسایکولوژیک بر کارکردهای نوروسایکولوژیکی از قبیل توجه، حافظه کاری، بازداری پاسخ، عملکرد حل مسئله و الگوی امواج مغزی در دانشآموزان دارای ناتوانی یادگیری ریاضی و خواندن تأثیر مثبت و معناداری داشته است.
این نتایج را میتوان مطابق با فرضیه انعطافپذیری و شکلپذیری توجیه کرد. مطابق با این فرضیه، تمرینات شناختی مغز و تکرار این تمرینات میتواند موجب بهبود فرایندهای شناختی شود.
همان‌گونه که در تحقیق حاضر از بازیهای مربوط به مهارتهای توجه و حافظه فعال، کنترل تکانه، پیروی از دستورات و سرعت پردازش مغزی استفاده شد که در قالب بازیهای رایانهای جالب و جذاب و با سطوح دشواری مختلف برای فرد کودک به اجرا درآمد. در ابتدای هر جلسه نیز مطالب جلسه قبل تکرار و تمرین می‌شد تا فرد بتواند مهارتهای مورد نیاز را به‌اندازه کافی تمرین کند.
ازاین‌رو میتوان چنین گفت که مکانیسمهایی که به‌عنوان زیربنای فرایند شکلپذیری به تجربه وابسته است، موجب به‌وجودآمدن بهبودهای هدایت میشود و با استفاده رویکرد توان‌بخشی نوروسایکولوژی و برنامههای رایانهای آموزشی میتواند توجیه‌کننده بهبود حافظه بینایی و نیز سازگاری اجتماعی باشد.
درنتیجه یک دوره مداخله توان‌بخشی نوروسایکولوژی با استفاده از برنامه Sound Smart بر متغیر حافظه بینایی و سازگاری اجتماعی در کودکان مبتلابه اختلال نقص توجه و بیشفعالی تأثیرگذار است. ازاین‌رو پیشنهاد میشود از این نوع مداخله برای بهبود کارکردهای شناختی و رفتاری در کودکان مبتلابه اختلال نقص توجه و بیشفعالی استفاده شود.
ازجمله محدودیتهای تحقیق حاضر استفاده از آزمودنیهای پسر بود که در تعمیم نتایج این مورد باید احتیاط لازم به عمل آید. همچنین در تحقیق حاضر دوره پیگیری مبنی بر اثربخشی بلندمدت این نوع مداخله لحاظ نشد. پیشنهاد میشود در تحقیقات آینده این موضوع مدنظر محققان قرار گیرد.
تشکر و قدردانی
بدین‌وسیله از تمام شرکتکنندگان در تحقیق حاضر تشکر می‌کنیم.
تعارض منافع
هیچ‌گونه تعارض منافعی از سوی نویسندگان گزارش نشده است.
نوع مطالعه: مقاله پژوهشي |
موضوع مقاله:
روانشناسی
دریافت: 1399/1/2 | پذیرش: 1399/3/24 | انتشار: 1399/4/10
دریافت: 1399/1/2 | پذیرش: 1399/3/24 | انتشار: 1399/4/10
فهرست منابع
1. 1. Mohr-Jensen C, Steen-Jensen T, Bang-Schnack M, Thingvad H. What do primary and secondary school teachers know about ADHD in children? Findings from a systematic review and a representative, nationwide sample of Danish teachers. J Atten Disord 2019;23(3):206-19. PMID: 26297913 [DOI:10.1177/1087054715599206]
2. Wofford JR, Ohrt JH. An integrated approach to counseling children diagnosed with ADHD, ODD, and chronic stressors. Fam J 2018;26(1):105-9. Link [DOI:10.1177/1066480718756594]
3. Navab M, Dehghani A, Karbasi A. The effectiveness of compassion-based therapy on post traumatic growth in mothers of children with attention deficit/hyperactivity disorder. Quart J Child Mental Health 2019;6(1):239-50. [Full Text in Persian] Link [DOI:10.29252/jcmh.6.1.20]
4. Neudecker C, Mewes N, Reimers AK, Woll A. Exercise interventions in children and adolescents with ADHD: a systematic review. J Attent Disord 2019;23(4):307-24. PMID: 25964449 [DOI:10.1177/1087054715584053]
5. Fiasse C, Nader-Grosbois N. Perceived social acceptance, theory of mind and social adjustment in children with intellectual disabilities. Res Dev Disabil 2012;33(6):1871-80. PMID: 22705455 [DOI:10.1016/j.ridd.2012.05.017]
6. Tseng WL, Kawabata Y, Gau SS. Social adjustment among Taiwanese children with symptoms of ADHD, ODD, and ADHD comorbid with ODD. Child Psychiatry Hum Dev 2011;42(2):134-51. PMID: 20886286 [DOI:10.1007/s10578-010-0204-3]
7. Aivazy S, Yazdbakhsh K, Moradi A. The effectiveness of cognitive rehabilitation on memory improvement in children with attention deficit/hyperactivity disorder. Neuropsychology 2019;5(1):121-34. [Full Text in Persian] Link
8. Brady TF, Konkle T, Alvarez GA. A review of visual memory capacity: beyond individual items and toward structured representations. J Vis 2011;11(5):4. PMID: 21617025 [DOI:10.1167/11.5.4]
9. Eng HY, Chen D, Jiang Y. Visual working memory for simple and complex visual stimuli. Psychon Bull Rev 2005;12(6):1127-33. PMID: 16615339 [DOI:10.3758/BF03206454]
10. Gómez-Gastiasoro A, Peña J, Ibarretxe-Bilbao N, Lucas-Jiménez O, Díez-Cirarda M, Rilo O, et al. A neuropsychological rehabilitation program for cognitive impairment in psychiatric and neurological conditions: a review that supports its efficacy. Behav Neurol 2019;2019:4647134. PMID: 31772682 [DOI:10.1155/2019/4647134]
11. Owen AM, Hampshire A, Grahn JA, Stenton R, Dajani S, Burns AS, et al. Putting brain training to the test. Nature 2010;465(7299):775-8. PMID: 20407435 [DOI:10.1038/nature09042]
12. Thorell LB, Lindqvist S, Bergman Nutley S, Bohlin G, Klingberg T. Training and transfer effects of executive functions in preschool children. Dev Sci 2009;12(1):106-13. PMID: 19120418 [DOI:10.1111/j.1467-7687.2008.00745.x]
13. Avila R, Bottino CM, Carvalho IA, Santos CB, Seral C, Miotto EC. Neuropsychological rehabilitation of memory deficits and activities of daily living in patients with Alzheimer's disease: a pilot study. Braz J Med Biol Res 2004;37(11):1721-9. PMID: 15517089 [DOI:10.1590/S0100-879X2004001100018]
14. Movahedi Y, Bayrami M. The effect of neuropsychological rehabilitation on the improvement of cognitive function (Attention) in Children with attention deficit hyperactivity disorder. Soc Cogn 2018;6(2):9-20. [Full Text in Persian] Link
15. Shany-Ur T, Bloch A, Salomon-Shushan T, Bar-Lev N, Sharoni L, Hoofien D. Efficacy of postacute neuropsychological rehabilitation for patients with acquired brain injuries is maintained in the long-term. J Int Neuropsychol Soc 2020;26(1):130-41. PMID: 31983377 [DOI:10.1017/S1355617719001024]
16. Shahaeian A, Shahim S, Bashash L, Yousefi F. Standardization, factor analysis, and reliability of the parent's short version of Conners rating scale for 6-11 year old children in Shiraz. J Psychol Stud 2007;3(3):97-120. Link
17. Afrooz GA, Hasanzade S, Hashemizade V, Ghasemzade S. The investigation and comparison of visual memory in hearing girl students and hearing impaired at 11 to 18 years in Tehran. Appl Psychol Res Quart 2014;4(4):109-21. [Full Text in Persian] Link
18. Moradimokhles H, HoushmandiShoja M, Salehi V. Improving the social adjustment of children with attention-deficit/hyperactivity disorder by expanding the zone of proximal development in the context of creative drama. J Excep Children 2018;18(1):73-84. Link
19. Kesler SR, Lacayo NJ, Jo B. A pilot study of an online cognitive rehabilitation program for executive function skills in children with cancer-related brain injury. Brain Inj 2011;25(1):101-12. PMID: 21142826 [DOI:10.3109/02699052.2010.536194]
20. Soleymani M, Dehghan K, Dadashi S, Hosseinpour MR. Investigation the effectiveness of combination neuropsychological rehabilitation on cognitive and behavioral function of children with ADHD. J Urmia Univ Med Sci 2016;27(9):773-81. [Full Text in Persian] Link
21. Xerri C, Merzenich MM, Peterson BE, Jenkins W. Plasticity of primary somatosensory cortex paralleling sensorimotor skill recovery from stroke in adult monkeys. J Neurophysiol 1998;79(4):2119-48. PMID: 9535973 [DOI:10.1152/jn.1998.79.4.2119]
22. Bayrami M, Nazari MA, Hashemi T, Movahedi Y. The effectiveness of neuropsychological rehabilitation treatment on the continuous attention function of students with dyscalculia. Community Health J 2017;10(3):45-52. Link
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
حق تالیف (کپی رایت) برای مولفان محفوظ است.
صاحب امتیاز: دانشگاه علوم پزشکی قم
ناشر: انتشارات دانشگاه علوم پزشکی قم
شاپا چاپی: 7799-1375
شاپا الکترونیک: 1375-2008
ایمیل مجله: journal@muq.ac.ir
j.muq.ac@gmail.com
