مجله دانشگاه علوم پزشکی قم

مقدمه

امروزه اهمیت اقتصادی و درمانی گیاهان دارویی و توسعه استفاده از گیاهان در حفظ بهداشت و سلامتی آشکار شده است؛ از این رو شناسایی و معرفی گیاهان دارویی به منظور استفاده و مدیریت آن‌ها امری ضروری می‌باشد (1). کاربرد گیاهان در زندگی جوامع بومی باعث شده است که مردم این جوامع، اطلاعات زیادی در مورد گونه‌های مختلف گیاهی داشته باشند (2). با توجه به روی آوردن مردم به استفاده از گیاهان دارویی و بهره‌مندی از اثرات سودمند این گیاهان و پی بردن به آثار منفی داروهای شیمیایی، بررسی ذخایر بومی گیاهان دارویی موجود با توجه به تنوع بوم‌شناختی کشور امری ضروری به نظر می‌رسد (3).

مردمان محلی، گنجینه‌ای غنی از اثرات و خواص درمانی گیاهان دارویی را در سینه دارند و از سوی دیگر دانش بومی در رابطه با گیاهان دارویی با سرعت زیادی در حال فراموشی و از بین رفتن است. با توجه به گرایش جدید به سمت گیاه‌درمانی و همچنین کمبود اطلاعات در زمینه گیاهان دارویی به نظر می‌رسد اطلاعات بومی و دانش سنتی می‌تواند نقش مهمی در پایه‌ریزی تحقیقات علمی بعدی داشته باشد (4).

در سال‌های اخیر پروژه‌های تحقیقاتی فراوانی در کشور در زمینه شناخت گیاهان دارویی و کاربرد سنتی آن‌ها به مرحله اجرا رسیده است؛ به عنوان مثال بی‌باک و مقبلی هنزائی (5) مطالعه‌ای را در زمینه شناسایی و استفاده سنتی و بومی از گیاهان دارویی در شهرستان جیرفت واقع در استان کرمان انجام دادند. نتایج حاصل از این مطالعه حاکی از آن بودند که از میان گیاهان بررسی شده، اندام‌های هوایی گل، برگ و ساقه با فرم مصرفی جوشانده استفاده شده و ضماد بیشترین استفاده را در بین مردم این منطقه دارد. بیشترین مصرف گیاهان دارویی نیز مربوط به درمان بیماری‌های گوارشی بود. در مطالعه دیگری که مهربانی و همکاران (6) در شهرستان بافت انجام دادند، مشخص گردید که از 93 گونه گیاهی شناسایی شده در این پژوهش، تیره‌های Lamiaceae و Apiaceae بیشترین سهم را در ترکیب گونه‌های منطقه دارند. همچنین از میان گونه‌های شناسایی شده، از 81 گونه استفاده درمانی می‌شد. یافته‌های حاصل بیانگر آن هستند که بیشترین استفاده درمانی به ترتیب مربوط به درمان بیماری‌های دستگاه گوارش و درمان بیماری‌های دستگاه تنفسی و سرماخوردگی می‌باشد. از سوی دیگر در ارتباط با اندام‌های گیاهی مورد استفاده، بیشترین کاربرد مربوط به سرشاخه‌های هوایی و سپس میوه و دانه بود. در این راستا، رمضان‌نژاد و پریشانی در پژوهشی در منطقه میمند استان کرمان دریافتند که تیره‌های گیاهی Lamiaceae و Rosaceae، مهم‌ترین تیره‌های گیاهی درمانی در بین مردم محلی هستند. نتایج این پژوهش گویای آن بودند که مردم محلی از تمام اندام‌های گیاهان مورد بررسی با توجه به گونه گیاهی مورد استفاده بهره می‌برند (7). متأسفانه به دلیل عدم علاقه نسل جوان به فراگیری این دانش، ‌بخش بسیار زیادی از آن نزد افراد مسن و خبرگان محلی جوامع قرار دارد و با درگذشت هریک از آن‌ها، کتاب عظیمی از دانسته‌ها و تجارب محلی بسته می‌شود.

مرتع ارزوییه یکی از رویشگاه‌های قشلاقی شهرستان ارزوییه در استان کرمان می‌باشد. این منطقه در محدوده 28 درجه و 17 دقیقه عرض شمالی و 56 درجه و 28 دقیقه طول شرقی در مرز استان‌های هرمزگان و کرمان واقع شده است. مرتع مورد مطالعه در زمره جوامع گیاهی مناطق گرم و خشک جلگه‌ای ناحیه ایران و توران به شمار می‌رود. با توجه به اینکه شرایط جغرافیایی و تنوع آب و هوایی شهرستان ارزوییه، امکان رویش گیاهان دارویی متعددی را فراهم آورده است و همچنین با وجود مردمانی که در رابطه با استفاده درمانی از این گیاهان از دانش بومی بالایی برخوردار هستند، مطالعات بیشتر در منطقه مذکور می‌تواند راهگشای شناخت بسیاری از خواص جدید گیاهان دارویی باشد. همچنین مستندسازی آن می‌تواند ضمن حفظ این مهم، بسترساز پژوهش‌های متعددی باشد. با توجه به ضرورت‌های ذکر شده، در مطالعه حاضر به بررسی دانش بومی گیاهان دارویی مراتع عشایرنشین ارزوییه پرداخته شد.

روش بررسی

در این مطالعه باورها و دانستنی‌های سنتی جوامع محلی که دارای اطلاعاتی در زمینه گیاهان دارویی بودند، در قالب مصاحبه آزاد و مشاهده مشارکتی گردآوری گردید. در این راستا طی فصول بهار و تابستان سال 1398، گیاهان دارویی از بخش‌های مختلف منطقه جمع‌آوری شدند و گونه‌های گیاهی مورد استفاده افراد بومی شناسایی گردیدند. انتخاب مصاحبه‌شوندگان بر مبنای رویکرد شهرت (Reputation analysis) و نمونه‌گیری هدفمند (Purposeful sampling) انجام شد؛ افرادی انتخاب شدند که نسبت به موضوع و گیاهان دارویی، خواص و نحوه استفاده از آن‌ها آگاهی داشتند. انتخاب مبتنی بر رویکرد شهرت و نمونه‌گیری هدفمند، نوعی از روش بررسی در پژوهش‌‌های کیفی است. در این‌گونه مطالعات، نمونه پژوهش یا شرکت‌کنندگان براساس میزان آگاهی انتخاب یا دعوت به مصاحبه می‌شوند (8). شناسایی این افراد به صورت روش گلوله برفی صورت گرفت. این روش نمونه‌گیری با داشتن تعداد اولیه‌ای از افراد مطلع آغاز می‌‌گردد. سپس از آن‌ها خواسته می‌شود افرادی را که برای این پژوهش مناسب هستند، به پژوهشگر معرفی کنند. مطلعین اولیه توسط خبرگان محلی و یا برخی از ادارات مانند اداره منابع طبیعی یا اداره کل امور عشایر معرفی شدند و هر مصاحبه‌شونده فرد بعدی را معرفی می‌نمود. بر این اساس، 63 نفر از افراد مطلع در منطقه مورد بررسی، شناسایی شده و مورد مطالعه قرار گرفتند. زمان مصاحبه‌ها به طور متوسط بین 30 دقیقه تا یک ساعت بود. گروه‌بندی افراد مبتنی بر اطلاعات آن‌ها انجام شد؛ به گونه‌ای که خبرگان محلی که صاحب اطلاعات بیشتری بودند، به صورت انفرادی مورد مصاحبه قرار گرفتند. این افراد معمولاً کهنسالان جامعه مورد بررسی بودند. افراد جوان‌تر و آن‌هایی که از اطلاعات نسبتاً کمتری نسبت به گروه اول برخوردار بودند، به صورت گروهی مورد مصاحبه قرار گرفتند. پرسش‌ها به هر دو صورت مصاحبه باز در محل زندگی جوامع محلی و مشاهده مشارکتی در محل رویش گیاهان صورت پذیرفت؛ این مصاحبه‌ها برای هر موضوع تا جایی تکرار می‌شدند که پاسخ‌های تکراری برای محقق اثبات شده و ادامه مصاحبه‌ها نکته جدیدی را به مطالب قبلی اضافه نمی‌نمود. این کیفیت در اثر تکرار پاسخ‌های مشابه از سوی مصاحبه‌شوندگان مختلف برای محقق محرز می‌گردید (9). همزمان با مشاهده مشارکتی، نمونه‌های هرباریومی از گیاهان برداشت شد و نام محلی، اندام مورد استفاده، زمان جمع‌آوری و فرم رویشی گیاهان ثبت گردید. محوریت اصلی سؤالات مصاحبه پیرامون نام محلی، نام فارسی، اندام مورد استفاده، خواص دارویی، نحوه استفاده، زمان جمع‌آوری و فرم رویشی گیاهان دارویی بود. گیاهان پس از جمع‌آوری و خشک کردن  به هرباریوم دانشگاه کشاورزی و منابع طبیعی گرگان منتقل شدند و در ادامه با استناد به کتاب‌های معتبر گیاه‌شناسی (10)، نام فارسی و نام علمی آن‌ها تعیین گردید. در این پژوهش در مجموع، با 63 نفر مصاحبه شد که از این تعداد، 35 نفر مرد و 28 نفر زن بودند. در مجموع، 55 مصاحبه فردی و 2 مصاحبه جمعی در گروه‌های چهار نفره انجام شد؛ در مصاحبه جمعی اکثر مصاحبه‌شوندگان سالخورده و خبرگان محلی بودند. سن مصاحبه‌شوندگان بین 16 تا 65 سال بود. سطح تحصیلات این افراد از بیسواد تا دکتری متغیر بود و بیشتر آن‌ها بی‌سواد یا کم‌سواد بودند (جدول 1).

جدول شماره 1: اطلاعات مربوط به مصاحبه‌شوندگان

یافته‌ها

به منظور تسهیل در نمایش و ارائه مطالب، اطلاعات جمع‌آوری شده درباره گیاهان دارویی این منطقه به همراه ویژگی‌های هر گیاه در جدول 2 ذکر شده است. مطابق با آنچه که در جدول مشاهده می‌گردد، در مرتع مذکور 70 گونه دارویی وجود دارد که به 37 خانواده تعلق دارند. غالب گیاهان منطقه مصارف دارویی دارند؛ اما تعدادی از گونه‌ها نظیر Carum carvi،Anethum graveolens ، Lepidium sativum،Amygdalus scoparia ، Nigella sativa، Portulaca oleraceae، Ziziphus jujuba، Berberis vulgaris، Avena sativa،Elaeagnus angustifolia ، Mentha longifolia، Capparis spinosa، Allium ampeloprasum، Onopordon leptolepis، Cardaria draba، Medicago sativa و Hertia angustifolia به دو شکل خوراکی و دارویی به مصرف می‌رسند.

جدول شماره 2: فهرست و مشخصات گونه‌های دارویی و اثرات درمان سنتی آن‌ها در منطقه مورد مطالعه

T: درخت؛B : درختچه؛ Sh: بوته؛ F: پهن‌برگ علفی            T= Tree; Sh= Shrub; F= Forb; B= Bush

نتایج حاکی از آن هستند که بیشترین فراوانی در ترکیب گونه‌ها را خانواده Lamiaceae با 10 گونه به خود اختصاص داده است و مابقی خانواده‌ها دارای تعداد گونه‌های کمتری می‌باشند. علاوه‌براین از نظر نحوه مصرف سنتی این گیاهان در منطقه مذکور، نتایج نشان دادند که عمده نحوه مصرف توسط مردم بومی به صورت خام بوده و سایر اشکال مورد استفاده گیاهان دارویی به ترتیب به صورت دم‌کرده، عرق، پخته، ضماد و بخور می‌باشد (شکل 1).

از نظر بخش‌های مورد استفاده گیاهان دارویی منطقه، اندام‌های مختلف گیاهان جهت درمان و مصارف سنتی دارویی استفاده می‌شوند که بیشترین بخش مورد استفاده افراد بومی، برگ بوده و دیگر اندام‌ها در رتبه‌های بعدی قرار دارند. نتایج گویای آن هستند که از گیاهان دارویی منطقه مورد مطالعه در راستای معالجه انواع بیماری‌ها به صورت سنتی استفاده می‌شود. بیشترین استفاده

شکل شماره 1: نحوه مصرف سنتی گیاهان دارویی

دارویی از گیاهان برای درمان بیماری‌های گوارشی، ناراحتی‌های مجاری تنفسی، درد مفاصل و بیماری‌های مرتبط با پوست و مو بوده و کمترین میزان استفاده مربوط به رفع عطش و بی‌خوابی اطفال می‌باشد (شکل 2).

شکل شماره 2: نمودار فراوانی تعداد گونه‌های دارویی مورد استفاده در درمان سنتی بیماری‌ها

بحث

یافته‌های حاصل از تحقیقات مختلف نشان می‌دهند که کشور ایران با توجه به موقعیت جغرافیایی و شرایط اقلیمی حاکم بر آن که دارای 11 اقلیم از 13 اقلیم شناخته شده جهانی است، کشوری ممتاز و با رتبه بالا از نظر غنای گیاهی و تنوع زیستی می‌باشد. علاوه‌براین، بافت عشایری و روستایی و تنوع قومی و فرهنگی موجود در کشور ایران منجر به ایجاد گنجینه‌ای از آفرینندگی‌های مردمی در شیوه‌های متنوع استفاده از گیاهان دارویی در هر منطقه از آن شده است که ارزش حفظ آن را افزایش می‌دهد.

نتایج حاکی از آن بودند که گیاهان جمع‌آوری شده متعلق به 37 خانواده هستند که در میان آن‌ها خانواده‌های Lamiaceae با 10 گونه، Asteraceae با هشت گونه، Apiaceae با هفت گونه و Papilionaceae و Brassicaceae با سه گونه از سهم بیشتری برخوردار می باشند. نعمتی پیکانی و جلیلیان در پی بررسی گیاهان دارویی استان کرمانشاه به این امر پی بردند که بیشترین سهم گیاهان دارویی موجود مربوط به خانواده‌های Lamiaceae، Asteraceae و Apiaceae می‌باشد (11). رمضان‌نژاد و پریشانی نیز در مطالعه‌ای در زمینه معرفی برخی از گیاهان دارویی منطقه میمند در استان کرمان دریافتند که از کل گونه‌های موجود، خانواده Lamiaceae بیشترین سهم را به خود اختصاص است (7).

 نتایج حاصل از بررسی کاربرد سنتی گیاهان نشان دادند که بیشترین استفاده دارویی از گیاهان در زمینه درمان بیماری‌های گوارشی، ناراحتی‌های مجاری تنفسی، درد مفاصل و بیماری‌های پوست و مو است. نتایج تحقیقات برخی از پژوهشگران دیگر نیز گویای این مطلب است که بیشترین استفاده دارویی از گیاهان دارویی مربوط به درمان بیماری‌های گوارشی می‌باشد. رزمجویی و همکاران نیز در مطالعه اتنوبوتانی برخی از گیاهان دارویی شهرستان بهبهان در استان خوزستان به این نتیجه دست یافتند که بیشترین کاربرد گیاهان دارویی در زمینه رفع مشکلات گوارشی با فراوانی 20 درصد می‌باشد (12). همچنین مردانی‌نژاد و وزیرپور در تحقیقات اتنوبوتانی گیاهان دارویی منطقه مبارکه اصفهان پی بردند که 09/25 درصد از گیاهان در راستای درمان بیماری‌های مرتبط با دستگاه گوارش مورد استفاده قرار می‌گیرند (13). نتایج مطالعات دولتخواهی و قربانی در شهرستان دشستستان استان بوشهر (14)‌، دولتخواهی و همکاران در شهرستان کازرون استان فارس (15)‌، بی‌باک و مقبلی هنزائی در شهرستان جیرفت استان کرمان (5) و مهربانی و همکاران در شهرستان بافت استان کرمان (6) نیز مؤید آن هستند که بیشترین کاربرد گیاهان دارویی در زمینه درمان بیماری‌های گوارشی می‌باشد.

 نتایج پژوهش حاضر نشان دادند که در این منطقه از میان اندام‌های مختلفی که برای درمان و مصارف سنتی دارویی استفاده می‌شود، بیشترین استفاده مربوط به برگ گیاهان بوده و سایر اندام‌ها مانند میوه، ساقه، گل و غیره در مقایسه با برگ، کمتر مورد استفاده مردم محلی قرار می‌گیرند. یافته‌های حاصل از پژوهش رمضان‌نژاد و پریشانی نیز که به معرفی برخی از گیاهان دارویی منطقه میمند در استان کرمان پرداختند، نمایانگر آن است که از میان اندام‌های گیاهی مورد استفاده، برگ، بذر و ریشه دارای بیشترین مصارف دارویی در بین مردم محلی می‌باشند (7). در این راستا، رزمجویی و همکاران در مطالعه اتنوبوتانی برخی از گیاهان دارویی شهرستان بهبهان واقع در استان خوزستان به این نتیجه رسیدند که اندام برگ گیاهان با 27 درصد از بیشترین سهم مصرف دارویی برخوردار می‌باشد (12). همچنین مالکی خضرلو و همکاران در مطالعه اتنوبوتانی و مصارف سنتی برخی از گیاهان دارویی شهرستان عجب‌شیر به این مهم پی بردند که اندام برگ با 43 درصد استفاده، بیشترین کارکرد را دارد (16) که این یافته با نتایج مطالعه حیدری و همکاران که با هدف بررسی گیاه مردم‌نگاری منطقه ییلاقی نمارستاق در شهرستان آمل (استان مازندران) انجام شد، همسو می‌باشد (17). این در حالی است که نتایج پژوهش مهربانی و همکاران در شهرستان بافت استان کرمان حاکی از آن هستند که سرشاخه‌های هوایی، میوه و دانه دارای بیشترین میزان استفاده در بین مردم محلی می‌باشند (6).

مطابق با بررسی‌های صورت‌گرفته، نحوه مصرف سنتی گیاهان دارویی توسط مردم بومی ارزوییه عمدتاً به صورت خام است و سایر اشکال استفاده از این گیاهان به ترتیب به صورت دم کرده، عرق، پخته، ضماد و بخور می‌باشد. نتایج مطالعات بی‌باک و مقبلی هنزائی در شهرستان جیرفت واقع در استان کرمان بیانگر آن بودند که استفاده از گیاهان دارویی به صورت جوشانده و ضماد، بیشترین میزان استفاده را به خود اختصاص داده است (5). در این راستا، یافته‌های قلی‌پور و همکاران در مطالعه اتنوبوتانیکی گیاهان دارویی دهستان زارم‌رود نکا (استان مازندران) نشان دادند که متداول‌ترین شیوه مصرف گیاهان دارویی در منطقه مورد مطالعه به صورت دم‌کرده و جوشانده بوده و کمترین میزان در زمینه شیوه مصرف به صورت پاشویه می‌باشد (18).

در این مطالعه مشخص گردید که برخی از گیاهان مانند کلپوره (Teucrium polium L.)‌، گاوزبان (Echium amoenum Fisch.)‌، ختمی (Malva microcarpa Pers.)‌، خارخرسک (Tribulus terrestris L.)‌، شفکو (Schur (L.)Descurainia Sophia) و پودنه (Huds (L.)Mentha longifolia ) کاربرد بیشتری در زندگی روزمره مردم محلی دارند و اکثر مردم محلی با خواص آن‌ها آشنا می‌باشند.

از نتایج دیگری که از مقایسه نتایج پژوهش حاضر با یافته‌های سایر مطالعات انجام شده در زمینه اثرات درمانی مدرن گیاهان به دست آمد، این مطلب است که برخی از خواص درمانی که مردم محلی برای گیاهان در نظر می‌گیرند با نتایجی که پس از آزمایش‌های گوناگون در مورد آن‌ها به دست می‌آید، مطابقت دارد؛ به عنوان مثال مردم محلی ارزوییه از گیاه مهک (Glycerrhiza glabra L.) به صورت سنتی در جهت کاهش سرفه بهره می‌بردند. اخیراً مشخص شده است لیکوئیریتین که از مواد فعال عصاره این گیاه است، موجب مهار کپسایسین (القاکننده سرفه) می‌شود (19). همچنین در خصوص گیاه پنیرک (Malva sylvestris L.) نیز این موضوع که این گیاه دارای پتانسیل درمان مشکلات پوستی می‌باشد (20)، تأیید شده است؛ زیرا مردم محلی ارزوییه از این گیاه برای شادابی پوست و همچنین از بین بردن جوش و لک استفاده می‌کنند.

بررسی و مقایسه نتایج حاصل از این مطالعه با سایر مطالعات انجام شده در کشور نشان‌دهنده آن است که موارد مصرف ذکر شده برای گونه‌های گیاهی مشابه در نقاط مختلف ایران تا حدودی مشابه و نزدیک به یکدیگر است؛ به طوری که کاربردهای ذکر شده درباره برخی از گیاهان در این مطالعه با پژوهش دیگری که در ناحیه کوه جوپار در استان کرمان انجام شد (21) یکسان می‌باشد؛ از این میان می‌توان به گونه‌هایی مانند Fumaria parviflora Lam. به عنوان تب‌بر، Hertia angustifolia (DC.) O. Kuntze به عنوان مسکن، Nepeta bracteata Benth. برای درمان سرماخوردگی و Teucrium polium L. برای درمان دل‌درد اشاره کرد. کارکردهای گیاهانی مانند Heracleum persicum Desf. ex Fischer، Nigella sativa L. و Avena sativa L. که به ترتیب برای کاهش نفخ، افزایش شیر مادر و تقویت عمومی بدن مورد استفاده جوامع محلی قرار می‌گیرند، با یافته‌های رزمجویی و همکاران در زمینه مطالعه اتنوبوتانی گیاهان دارویی شهرستان بهبهان در استان خوزستان مطابقت دارند (12). در این مطالعه مشاهده گردید که گونه_‌هایی نظیر Glycerrhiza glabra L.، Allium ampeloprasum L. و Portulaca oleraceae L. که در این منطقه به ترتیب برای درمان درد معده، به عنوان ضد عفونی‌کننده و رفع عطش مورد استفاده جوامع محلی قرار می‌گیرند به ترتیب با یافته‌های ابطحی در شهرستان شازند استان مرکزی (22) و دولتخواهی و قربانی نهوجی در شهرستان دشتستان استان بوشهر (14) همراستا می‌باشد. این نتایج مؤید آن هستند که اغلب گیاهان خودروی دارویی در مناطق مختلف، تقریباً دارای کارکرد مشابه خوراکی و دارویی در میان جوامع محلی می‌باشند (23).

نتیجه‌گیری

مناطق مختلف کشور ایران دارای اقوامی با فرهنگ و آداب و رسوم مختلف در زمینه استفاده از گیاهان دارویی است. بر این اساس، برای جمع‌آوری اطلاعات ارزشمند در زمینه گیاهان دارویی، نیاز به تحقیق و بررسی بیشتر در بین اقوام وجود دارد تا با فوت افراد سالخورده، دانستنی‌های گران‌قیمت این افراد که حاصل آزمون و خطا در طبیعت پیرامون این گیاهان می‌باشد به دست فراموشی سپرده نشود. نتایج حاصل از پژوهش حاضر نشان دادند که تنوع و غنای بالای گیاهان دارویی در این منطقه، ارتباط نزدیک افراد بومی با طبیعت و محیط زندگیشان و همچنین نیاز افراد به گیاهان برای درمان بیماری‌ها منجر به آگاهی و دانش بالای پرسش‌شوندگان در زمینه گیاهان دارویی شده است. با وجود گیاهان دارویی متنوع و دانش بومی غنی جوامع محلی در این منطقه، تاکنون پژوهشی در زمینه شناسایی و بررسی خواص درمانی این گیاهان انجام نشده است؛ این در حالی می‌باشد که به دلیل دسترسی محدود مردم محلی به مراکز درمانی، بسیاری از آن‌ها به گیاهان دارویی وابسته‌ هستند و از آن‌ها برای درمان بیماری‌های مختلف استفاده می‌نمایند. در مجموع، از طریق بررسی‌های علمی در زمینه طب سنتی اقوام مختلف می‌توان به منابع جدیدی برای درمان بیماری‌های مختلف دست یافت. بدیهی است حفاظت از دانش بومی و برقراری پیوند بین طب سنتی و پزشکی مدرن می‌تواند گامی در راستای بهبود سلامت جامعه و اشتغال‌زایی در مسیر توسعه پایدار باشد.

تشکر و قدردانی

نویسندگان این مقاله مراتب تشکر و قدردانی خود را از مساعدت‌های خانواده‌های محترم حمزه‌نژاد، صادقی، شهسواری و راد که در مدت زمان انجام این تحقیق امکان اقامت و اسکان محققین را فراهم نموده و همواره یاری‌رسان و همراه ایشان بودند اعلام می‌کنند.