دوره 15، شماره 5 - ( مرداد 1400 )                   جلد 15 شماره 5 صفحات 321-312 | برگشت به فهرست نسخه ها


XML English Abstract Print


Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:

Hosseinalipour S A, Mohammadbeigi A, Rahbar A, Mohebi S. The Impact of Educational Intervention Based on Extended Health Belief Model With Social Support on Promoting Self-care Behaviors in Patients With Smear Positive Pulmonary TB. Qom Univ Med Sci J 2021; 15 (5) :312-321
URL: http://journal.muq.ac.ir/article-1-3070-fa.html
حسینعلی پور سیدعباس، محمدبیگی ابوالفضل، راهبر احمد، محبی سیامک. تأثیر آموزش مبتنی بر مدل اعتقاد بهداشتی توسعه‌یافته با حمایت اجتماعی بر ارتقای رفتارهای خودمراقبتی بیماران مبتلا به سل ریوی اسمیر مثبت. مجله دانشگاه علوم پزشکی قم. 1400; 15 (5) :312-321

URL: http://journal.muq.ac.ir/article-1-3070-fa.html


1- گروه آموزش بهداشت و ارتقای سلامت، دانشکده بهداشت، دانشگاه علوم پزشکی قم، قم، ایران.
2- گروه اپیدمیولوژی و آمار زیستی، دانشکده بهداشت، دانشگاه علوم پزشکی قم، قم، ایران.
3- گروه بهداشت عمومی، دانشکده بهداشت، دانشگاه علوم پزشکی قم، قم، ایران.
4- گروه آموزش بهداشت و ارتقای سلامت، دانشکده بهداشت، دانشگاه علوم پزشکی قم، قم، ایران. ، mohebisiamak@yahoo.com
متن کامل [PDF 4851 kb]   (853 دریافت)     |   چکیده (HTML)  (2268 مشاهده)
متن کامل:   (841 مشاهده)
مقدمه
بیماری سل یکی از ده عامل اصلی مرگ‌و‌میر در دنیا به حساب می‌آید که طی سال 2016، سبب ابتلای 4/10 میلیون نفر و مرگ و میر 7/1 میلیون نفر شده است [1]. بیماری سل اسمیر خلط مثبت، بسیار واگیردار است که در صورت عدم شناسایی و دریافت درمان مناسب، فرد بیمار می‌تواند 15-5 نفر دیگر را طی یک سال به این بیماری، آلوده کنند [2]. همجواری ایران با دو کشور افغانستان و پاکستان که در شمار آلوده‌ترین مناطق در دنیا به حساب می‌آیند [3]، بیماری سل را به عنوان یک معضل بهداشتی در ایران مطرح کرده است. در این بین رعایت صحیح رژیم درمانی اهمیت زیادی دارد، زیرا بهترین رژیم دارویی در صورت عدم تبعیت منجر به افزایش طول و شدت بیماری، مرگ، انتقال بیماری به دیگران و مقاومت دارویی می‌شود [4]. مطالعات نشان می‌دهد تنها نیمی از بیماران پیروی کامل از دستورات دارویی داشته‌اند و بین کیفیت پیروی از دستورات دارویی با سطح آگاهی و نگرش بیماران ارتباط معنی‌دار وجود دارد [5]. بر اساس مطالعات انجام‌شده عوامل اجتماعی اقتصادی مثل فقر [6] و حمایت اجتماعی [7]، با عدم تبعیت از رژیم درمانی سل مرتبط هستند. در کنار عوامل اجتماعی اقتصادی، عوامل فردی‌رفتاری مانند آگاهی درباره بیماری سل [8]، احساس بهبودی چند هفته بعد از شروع درمان، نگرش منفی نسبت به پرسنل بهداشتی درمانی [7] و فراموش کردن مصرف دارو به علاوه مصرف الکل [9] و استعمال دخانیات [6] بر روی تبعیت از درمان سل تأثیر دارد. شارجی و همکاران، در پژوهش خود که در اتیوپی انجام شد، اعلام کردند که میزان عدم تبعیت از درمان در بین بیماران مبتلا به سل ریوی اسمیر مثبت، بالاست. در این تحقیق، مرحله نگهدارنده درمان، مهم‌ترین زمان قطع مصرف دارو، ذکر شد [10]. در مقابل سطح تبعیت از درمان در مطالعه تسفاهانین و همکاران، بالا گزارش شد و برای کاهش عوامل مؤثر بر کاهش تبعیت از درمان، در خصوص آموزش به بیماران و خانواده‌ها، تأکید شد [11]. در پژوهش انجام‌شده خودکارآمدی قوی‌ترین همبستگی را با رفتاردرمانی بیماران داشت [12]. بدین صورت که هرچه خودکارآمدی بیشتر باشد میزان پذیرش رژیم درمانی، بیشتر می‌شود. طبق مطالعات انجام‌شده، اجرای برنامه‌های آموزشی مبتنی بر مدل اعتقاد بهداشتی تأثیر زیادی بر افزایش سطح آگاهی و ارتقای رفتار خودمراقبتی بیماران دارد [13]. مدل اعتقاد بهداشتی یکی از اولین مدل‌های تغییر رفتار برای تبیین تصمیم‌گیری بهداشتی و پیامد رفتار بود که توسط روان‌شناسان اجتماعی در دهه 50 میلادی در توضیح تمایل مردم به اتخاذ رفتارهای پیشگیرانه، مطرح شد. پس از انجام اصلاحات و اضافه شدن سازه‌های جدید به این تئوری، از آن برای شناسایی رفتار مردم در زمینه پیشگیری، غربالگری و کنترل بیماری استفاده شد [14].
سازه‌های مدل اعتقاد بهداشتی از حساسیت درک‌شده، شدت درک‌شده، منافع درک‌شده، موانع درک‌شده، خودکارآمدی و راهنما برای عمل تشکیل شده است. بر اساس این مدل، تصمیم فرد برای اتخاذ یک رفتار بستگی دارد به ادراک شخص و اینکه چقدر خود را در معرض خطر و مستعد ابتلا بداند (حساسیت درک‌شده)؛ سپس عمق پیامدهای بالینی و پزشکی و اجتماعی را درک کند (شدت درک‌شده)؛ با راهنماها و محرک‌هایی که دریافت می‌کند (راهنما برای عمل) فواید و قابل اجرا بودن رفتار پیشگیرانه را باور کند (فواید درک‌شده) و عوامل بازدارنده رفتار را کم‌هزینه بیابد (موانع درک‌شده) و خود را در انجام رفتار پیشگیری‌کننده، توانمند ببیند (خودکارآمدی درک‌شده) تا درنهایت رفتار صحیح را انتخاب کند [15]. مدل اعتقاد بهداشتی توسعه‌یافته درصدد است مشکلاتی که بیماران برای شناسایی خطرات بهداشتی و یا عمل به توصیه‌های بهداشتی با آن مواجه هستند شناسایی کند [16]. این مدل متغیرهای تئوری یادگیری اجتماعی مانند خودکارآمدی و حمایت اجتماعی [17] و متغییرهای تئوری عمل منطقی مانند قصد و هنجار ذهنی را نیز دربر می‌گیرد [18]. با توجه به مطالب بیان‌شده و نظر به ضرورت انجام مداخله آموزشی در زمینه ارتقای رفتارهای خودمراقبتی در کنترل و پیشگیری از بیماری سل ریوی و با در نظر گرفتن اینکه بیماری سل ریوی اسمیر مثبت یک معضل بهداشتی و تهدیدکننده سلامت جامعه است با استفاده از مدل اعتقاد بهداشتی این پژوهش انجام شد.
روش بررسی
پژوهش حاضر از نوع مداخله آموزشی نیمه‌تجربی بود که در سال 1398 روی 80 بیمار مبتلا به سل ریوی اسمیر مثبت تحت پوشش مرکز بهداشت شهر قم، انجام شد. بیماران به روش تصادفی بلوکی به دو گروه آزمایش و کنترل تقسیم شدند. اندازه هر بلوک برابر با 4 بود و ترتیب هر بلوک به صورت تصادفی با پرتاب تاس مشخص شد. ابتلا به سل ریوی اسمیر مثبت، سن بین 15 تا 80 سال، سکونت در استان قم، رضایت برای شرکت در بررسی و گذشت یک ماه از شروع درمان به عنوان معیار ورود به مطالعه و عدم تمایل به ادامه شرکت در بررسی، مهاجرت بیمار به سایر استان‌ها و غیبت در دو جلسه آموزشی به عنوان معیار خروج از مطالعه، در نظر گرفته شد. قبل از شروع مطالعه، هدف از انجام طرح و محرمانه بودن اطلاعات برای گروه هدف توضیح داده شد و پس از اخذ رضایت‌نامه کتبی، بیماران در دو گروه آزمایش و کنترل قرار گرفتند. داده‌ها با استفاده از پرسش‌نامه‌ و طی مصاحبه سازمان‌یافته حضوری جمع‌آوری شد. سؤالات جمعیت‌شناختی مشتمل بر سن، جنس، وضعیت تأهل، شغل، میزان تحصیلات، محل سکونت و وضعیت اعتیاد و سؤالات مدل اعتقاد بهداشتی توسعه‌یافته با حمایت اجتماعی، مشتمل بر سازه حساسیت درک‌شده با 6 سؤال (دامنه قابل اکتساب نمره 6 تا 18)، سازه شدت درک‌شده با 8 سؤال (دامنه قابل اکتساب نمره 8 تا 24)، سازه منافع درک شده با 11 سؤال (دامنه قابل اکتساب نمره 11 تا 33)، سازه موانع درک‌شده با 11 سؤال (دامنه قابل اکتساب نمره 11 تا 33)، سازه راهنما برای عمل با 8 سؤال (دامنه قابل اکتساب نمره 8 تا 24)، سازه خودکارآمدی با 10 سؤال (دامنه قابل اکتساب نمره 10 تا 30)، سازه حمایت اجتماعی با 5 سؤال (دامنه قابل اکتساب نمره 0 تا 15) و خودمراقبتی با 9 سؤال بود. برای سنجش سازه‌های حساسیت درک‌شده، شدت درک‌شده، منافع درک‌شده، موانع درک‌شده، خودکارآمدی از مقیاس نگرش‌سنج 3‌گزینه‌ای لیکرت شامل 3 پاسخ از موافقم تا مخالفم بود که برای پاسخ‌های «صحیح» نمره 3، «نظری ندارم» نمره 2، و پاسخ «غلط» نمره 1، اختصاص داده شد. سازه حمایت اجتماعی با 5 سؤال با مقیاس 4گزینه‌ای لیکرت از کاملاً موافق تا کاملاً مخالفم طراحی شده که برای گزینه‌های «کاملاً موافقم» نمره 3، «موافقم» نمره 2، «مخالفم» نمره 1 و «کاملاً مخالفم» نمره 0 اختصاص داده شد. خودمراقبتی مشتمل بر 9 سؤال چندگزینه‌ای بود که حداکثر امتیاز آن 9 و حداقل آن صفر محاسبه شد؛ بدین نحو که به رفتار مورد انتظار، نمره 1 و به رفتار غلط، امتیاز صفر لحاظ شد. سازه راهنما برای عمل، مقیاسی بود که با 8 سؤال و طیف 3‌گزینه‌ای طراحی شد. حداکثر امتیاز آن 24 و حداقل آن 8 امتیاز بود. بدین نحو که به پاسخِ بله یا همیشه، 3 امتیاز؛ به خاطر ندارم، به‌ندرت یا پیش نیامده، 2 امتیاز؛ خیر یا هیچ‌وقت، 1 امتیاز؛ داده شد. در این مطالعه از پرسش‌نامه مربوط به پژوهش انجام‌شده توسط جدگال و همکاران استفاده شد [19].
با توجه به تغییرات انجام‌شده در سؤالات پرسش‌نامه، برای سنجش روایی پرسش‌نامه، از روش پانل خبرگان استفاده شد. برای انجام این کار پرسش‌نامه برای بررسی جامع بودن به تأیید 7 نفر از متخصصین آموزش بهداشت و اپیدمیولوژی و آمار رسید و روایی محتوی مورد تأیید قرار گرفت. حداقل پایایی پرسش‌نامه برای سازه‌ها بر اساس آزمون آلفای کرونباخ، 814/0 به دست آمد. مداخله آموزشی بر اساس مدل اعتقاد بهداشتی توسعه‌یافته گروه آزمایش شامل برگزاری 3 جلسه آموزشی و هر جلسه به مدت 45 دقیقه بود. برنامه آموزشی با استفاده از آموزش به صورت مستقیم از طریق سخنرانی و مشارکت فعال نمونه‌ها (پرسش و پاسخ) و همچنین آموزش غیر‌مستقیم از طریق ارائه پمفلت‌های آموزشی برگزار شد. همچنین طی یک جلسه برای خانواده و اطرافیان بیماران آموزش لازم ارائه شد. داده‌ها با رعایت محرمانگی و بدون درج ویژگی‌های فردی با آگاهی بیماران و با اخذ رضایت‌نامه کتبی جمع‌آوری شدند. سه ماه پس از آخرین جلسه آموزشی، پرسش‌نامه‌ها در اختیار هر دو گروه آزمایش و کنترل قرار گرفت. جهت رعایت اخلاق در پژوهش، کلاس‌های آموزشی به همراه پمفلت، بروشور آموزشی استفاده‌شده در جلسات آموزشی گروه آزمایش و پس از تکمیل پس‌آزمون برای گروه کنترل نیز ارائه شد. جلسه اول: طی این جلسه آگاهی در مورد بیماری، راه انتقال و علائم بیماری ارائه می‌شود. در این مرحله تمرکز بر درک این موضوع بود که بیماران در معرض عفونت جدی و عوارض ناشی از ابتلا به این بیماری قرار دارند. محتوای این جلسه در جهت سازه‌های حساسیت و شدت درک‌شده بود. جلسه دوم: طی این جلسه منافع پیشگیری و درمان بیماری از نظر جسمی، اجتماعی، روانی و اقتصادی بیان شد. همچنین عوامل بازدارنده فیزیکی، مالی و روانی در مورد انجام رفتارهای پیشگیری‌کننده از بیماری شرح داده شد. محتوی این جلسه در جهت سازه منافع و موانع درک‌شده بود. جلسه سوم: در این جلسه در جهت کاهش تشویش و نگرانی، مساعدت و راهنمایی لازم برای بهبود خودکارآمدی و کمک به اتخاذ رفتارهایی که منجر به بهبود عملکرد می‌شود (رفتار خودمراقبتی)، صحبت شد. همچنین طی یک جلسه برای خانواده و اطرافیان بیماران، در خصوص اهمیت و نحوه حمایت از بیماران، آموزش لازم ارائه شد. در زمینه حمایت اجتماعی ضرورت داشت به بیماران در مورد مصرف به‌موقع داروها، فراهم کردن مواد مغذی، ویزیت منظم حین درمان، مدیریت عوارض ناشی از مصرف دارو و عدم برخورد تبعیض‌آمیز، کمک شود. داده‌ها با استفاده از نرم‌افزارآماری SPSS نسخه 20 و از طریق آزمون‌های تی مستقل، تی زوجی و آزمون کای‌اسکوئر مورد تجزیه‌و‌تحلیل قرار گرفت. سطح معنی‌داری آزمون‌ها کمتر از 05/0 در نظر گرفته شد.
یافته‌ها
در این مطالعه 80 نفر از بیماران مبتلا به سل ریوی اسمیر مثبت شرکت داشتند که بیشتر آنان را مردان (5/52 درصد) تشکیل می‌دادند. بیماران مورد‌بررسی به صورت تصادفی به دو گروه آزمایش (40 نفر) و کنترل (40 نفر) تقسیم شدند که میانگین و انحراف معیار سن بیماران در گروه آزمایش و کنترل به ترتیب 12/21±9/47 و 81/21±08/53 بود که اختلاف معنی‌داری بین دو گروه مشاهده نشد. جدول شماره 1 مشخصات جمعیت‌شناختی بیماران را نشان می‌دهد. بین دو گروه آزمایش و کنترل از لحاظ متغیرهای جمعیت‌شناختی (تأهل، محل سکونت، سطح سواد، شغل و وضعیت اعتیاد) تفاوت آماری معنی‌داری مشاهده نشد (05/0<P).
جدول شماره 2، مقایسه میانگین نمره سازه‌های مدل اعتقاد بهداشتی (حساسیت درک‌شده، شدت درک‌شده، موانع درک‌شده، منافع درک‌شده، خودکارآمدی و حمایت اجتماعی) را نشان می‌دهد. نتایج آزمون تی زوجی نشان داد که میانگین نمره حساسیت درک‌شده، شدت درک‌شده، موانع درک‌شده، منافع درک‌شده و خودکارآمدی در گروه آزمایش، قبل و بعد از مداخله آموزشی معنی‌دار شد (05/0>P). مقایسه میانگین نمره حمایت اجتماعی بین دو گروه آزمایش و کنترل، قبل از مداخله تفاوت معنی‌دار نشان نداد، اما پس از مداخله این تفاوت معنی‌دار شد (001/0>P).
مطابق جدول شماره 3، نتایج آزمون تی‌مستقل نشان داد در میانگین نمره خودمراقبتی بین دو گروه آزمایش و کنترل، قبل از مداخله آموزشی، اختلاف معنی‌دار وجود ندارد (860/0=P)، اما بعد از مداخله این اختلاف معنی‌دار بود (001/0>P).
بر اساس آنالیز انجام‌شده بیشترین افزایش در رفتار خودمراقبتی بعد از آموزش در گروه آزمایش، مربوط به نحوه پوشش دهان و بینی بعد از سرفه و عطسه و همچنین واکنش و اقدام در مواجهه با عوارض ناشی از مصرف دارو بود. راهنمای عمل بیماران در خصوص رفتار خودمراقبتی عبارت بودند از کارکنان بهداشتی، خانواده بیماران، بیماران با سابقه ابتلا به سل، کتاب یا مجله که بر اساس نتایج حاصله در این مطالعه مهم‌ترین راهنمای عمل با بیشترین تأثیر، مربوط به کارکنان بهداشتی و در رتبه بعدی مربوط به خانواده بیماران وکمترین تأثیر مربوط به بیماران با سابقه ابتلا به سل بود.
بحث
نتایج مطالعه حاضر نشان داد که مداخله آموزشی مبتنی بر مدل اعتقاد بهداشتی توسعه‌یافته، بر موانع درک‌شده، منافع درک‌شده، خودکارآمدی درک‌شده، حمایت اجتماعی درک‌شده مؤثر واقع شد و با افزایش و بهبود وضعیت سازه‌ها، خودمراقبتی بهتر شده است. بر اساس آزمون تی زوجی میانگین نمره حساسیت درک‌شده در گروه آزمایش و کنترل، بعد از مداخله افزایش داشته است، اما این اختلاف میانگین، معنی‌دار نشد. در همین راستا یافته‌های مطالعه‌ای که توسط رحیم‌زاده و همکاران [20] انجام شد، نشان داد که بعد از مداخله آموزشی بین میانگین نمره حساسیت درک‌شده در دو گروه آزمایش و کنترل اختلاف معنی‌داری وجود ندارد. نتایج تحقیق واحدیان و همکاران [21]، نیز با یافته‌های این مطالعه هم‌خوانی داشت. به نظر می‌رسد هم‌زمان با برنامه آموزشی ارائه‌شده برای گروه آزمایش، دریافت اطلاعات از طریق تیم سلامت توسط گروه کنترل، موجب معنی‌دار نشدن این اختلاف، در این مطالعه شده است. همچنین این یافته، بیانگر آن است که یکی از اقدامات اساسی برای ایجاد نگرش مثبت در بیماران و تقویت باور بهداشتی در آنان، این است که حس آسیب‌پذیر بودن نسبت به بیماری سل را در آنان تقویت کرد تا بتوان موجب تغییر رفتار مثبت با استفاده از مداخلات آموزشی شد.
بر اساس آزمون تی زوجی میانگین نمره شدت درک‌شده در گروه آزمایش پس از مداخله آموزشی معنی‌دار شد، ولی در گروه کنترل، معنی‌دار نشد. اختلاف میانگین نمره شدت درک‌شده بین گروه آزمایش و کنترل معنی‌دار شد. یافته‌های مطالعه‌ای که توسط رحیم‌زاده و همکاران [20] انجام شد، نشان داد که پس از مداخله آموزشی، بین میانگین نمره شدت درک‌شده در دوگروه آزمایش و کنترل، اختلاف معنی‌داری وجود ندارد. نتایج مطالعه سنایی‌نسب و همکاران [22] نیز در همین راستا بود. به نظر می‌رسد بهبودی نسبی بیماران در طول درمان، در کسب این نتیجه در مطالعه حاضر، مؤثر باشد و بنابراین پیشنهاد می‌شود برنامه آموزشی قوی‌تر، طراحی و بیماران برای درک واقعیت، با بیمارانی که در شرایط نامناسب درمانی قرار دارند، گفت‌وگوی رو‌در‌رو داشته باشند. شدت درک‌شده نگرش بیماران در مورد وخامت و عوارش ناشی از ابتلا به سل را در بیماران می‌سنجد. مقایسه میانگین نمره کسب‌شده توسط منافع درک‌شده بین دو گروه آزمایش و کنترل در مرحله قبل از مداخله، تفاوت معنی‌دار نبود، در حالی که بعد از مداخله، تفاوت معنی‌دار بین دو گروه، مشاهده شد. بر اساس آزمون تی زوجی میانگین نمره منافع درک‌شده در گروه آزمایش پس از مداخله آموزشی معنی‌دار، ولی در گروه کنترل معنی‌دار نشد. اختلاف میانگین نمره منافع درک‌شده بین گروه آزمایش و کنترل معنی‌دار نشد. بیماران مسلول در گروه آزمایش پس از مداخله آموزشی درک کردند که تبعیت از درمان و دستورات پزشک، ترک مصرف سیگار و مواد دخانی و تغذیه مناسب در کنترل بیماری نقش مهمی دارد. در همین راستا نتایج یافته‌های مطالعات بیات و همکاران [23] نشان داد که بعد از مداخله آموزشی، بین میانگین نمره منافع درک‌شده در دو گروه آزمایش و کنترل، اختلاف معنی‌داری وجود دارد. یافته‌های مطالعه جدگال و همکاران [19] و حیدری و همکاران [24] نشان داد مداخله آموزشی سبب می‌شود میانگین نمره منافع درک‌شده بین دو گروه آزمایش و کنترل معنی‌دار شود. مقایسه میانگین نمره کسب‌شده توسط موانع درک‌شده بین دو گروه آزمایش و کنترل در مرحله قبل از مداخله، تفاوت معنی‌دار نشد، در حالی که بعد از مداخله این اختلاف معنی‌دار شد. کاهش میانگین نمره سازه موانع درک‌شده نشان داد بیماران با دریافت آموزش ارائه‌شده بر اساس مدل اعتقاد بهداشتی توسعه‌یافته، توانستند بر موانع اتخاذ رفتار بهداشتی غلبه کنند و آماده شوند که رفتار خودمراقبتی را به طور صحیح و منظم انجام دهند. مطالعات بیات و همکاران [23]، جدگال و همکاران [19]، جیحونی و همکاران [25] و شبیبی و همکاران [26] نیز به نتایج مشابه دست یافته‌اند. مطالعه حاضر معنی‌دار بودن اختلاف میانگین خودکارآمدی بین دو گروه، بعد مداخله آموزشی را نشان داد. بر اساس آزمون تی زوجی میانگین نمره خودکارآمدی در گروه آزمایش پس از مداخله آموزشی معنی‌دار شد، اما در گروه کنترل این اختلاف معنی‌دار نشد. اختلاف نمره خودکارآمدی بین گروه آزمایش و کنترل معنی‌دار شد. افزایش میانگین نمره خودکارآمدی نشان داد که پس از مداخله آموزشی و شناخت راه‌های پیشگیری از بیماری و رفتارهای خودمراقبتی، بیماران خود را قادر به انجام رفتار بهداشتی دانستند. در همین راستا دانیالی و همکاران [27] در مطالعه خود مشاهده کردند که بعد از مداخله آموزشی، در میانگین نمره خودکارآمدی بین دو گروه آزمایش و کنترل اختلاف معنی‌داری وجود دارد. یافته‌های مطالعه کریمیان و همکاران [28] و بیات و همکاران [23]، نیز در همین راستا بوده است. در مطالعه نقیب و همکاران [29]، همبستگی قوی بین خودکارآمدی و رفتار‌درمانی بیماران، مشاهده شد. خودکارآمدی اعتقاد راسخ فرد به توانایی خود جهت انجام موفقیت‌آمیز یک رفتار، تعریف شده است [14]. به عبارتی پس از اینکه به بیماران آموزش داده شد و آنان در خصوص بیماری و منافع درمان و پیشگیری شناخت پیدا کردند؛ به این باور رسیدند که می‌توانند رفتاری که موجبِ ارتقای سلامت است را انجام دهند. بر اساس نتایج این تحقیق، میانگین نمره کسب‌شده توسط حمایت اجتماعی بین دو گروه آزمایش و کنترل در مرحله قبل از مداخله آموزشی، معنی‌دار نشد، اما بعد از مداخله و مشارکت خانواده و نزدیکان بیمار در جلسات آموزشی و ارائه برنامه آموزشی برای آنان، تفاوت معنی‌دار در گروه آزمایش، مشاهده شد. یافته‌ها نشان داد که اختلاف میانگین نمره حمایت اجتماعی بین گروه آزمایش و کنترل معنی‌دار شد. محبی و همکاران [30] در مطالعه خود نشان دادند که اجرای برنامه آموزشی سبب اختلاف معنی‌دار در میانگین نمره حمایت اجتماعی بین گروه آزمایش و کنترل شده است. بین حمایت اجتماعی و ارتقای رفتار خودمراقبتی، ارتباط تنگاتنگی وجود دارد [31]، زیرا بخش عمده‌ای از رفتار مربوط به سلامت توسط بیمار در منزل انجام می‌شود و بنابراین نمی‌توان نقش خانواده و همراهی یکی از اعضای آن را نادیده گرفت. بنابراین کمک اعضای خانواده بیمار، شرکت آنان در جلسات آموزشی و افزایش آگاهی آنان از ماهیت بیماری و راه‌های پیشگیری و کنترل و درمان آن، می‌تواند نقش مهمی در حمایت از بیماران، رفع موانع مراقبت و درمان داشته باشد و موجب افزایش سطح همکاری در بیماران شود. در این پژوهش میانگین نمره کسب‌شده توسط خودمراقبتی بین دو گروه آزمایش و کنترل در مرحله قبل از مداخله آموزشی، معنی‌دار نشد، اما بعد از مداخله، تفاوت معنی‌دار در گروه آزمایش، مشاهده شد. بر اساس آزمون تی زوجی نمره خودمراقبتی در گروه آزمایش پس از مداخله آموزشی معنی‌دار شد. اختلاف میانگین نمره خودمراقبتی بین دو گروه آزمایش و کنترل معنی‌دار شد. جدگال و همکاران [19] در تحقیقی اعلام کردند که آموزش بهداشت از طریق مدل اعتقاد بهداشتی، رفتارهای خودمراقبتی بیماران مبتلا به سل ریوی اسمیر مثبت، را ارتقا می‌دهد. همچنین نتایج مطالعات شبیبی و همکاران [26]، نیز نشان داد که آموزش بهداشت مبتنی بر مدل اعتقاد بهداشتی موجب ارتقای رفتار خودمراقبتی در بیماران شده است. خودمراقبتی، به عنوان یک استراتژی برای تطابق با رویدادها و تنش‌های زندگی تعریف می‌شود که باعث افزایش روند و عدم وابستگی، می‌‌شود و مشتمل بر فعالیت‌های ویژه‌ای است که به ‌وسیله آن، علائم بیماری تخفیف می‌یابد و سلامت بیماران را حفظ می‌کند و ارتقا می‌دهد. با انجام اقدامات پیشگیری و رفتارهای خودمراقبتی مناسب، می‌توان از پیشرفت این بیماری تا حدودی جلوگیری کرد [32]. در این مطالعه مهم‌ترین راهنمای عمل با بیشترین تأثیر، مربوط به کارکنان بهداشتی و در رتبه بعدی مربوط به خانواده بیماران بود. در پژوهش جدگال و همکاران [19] مهم‌ترین راهنمای عمل برای بیماران تحت مطالعه، بهورز، کارکنان بهداشتی و پزشک گزارش شد. در مطالعه خانی‌جیحونی و همکاران [33] بیشترین راهنمای عمل خارجی افراد مورد مطالعه، خانواده بوده است. درواقع راهنمای عمل فاکتورهایی هستند که آمادگی برای تغییر رفتار را فعال می‌کنند.
نتیجه‌گیری
نتایج این تحقیق نشان داد که آموزش مبتنی بر مدل اعتقاد بهداشتی توسعه‌یافته، توانست بر موانع درک‌شده، منافع درک‌شده، خودکارآمدی درک‌شده، حمایت اجتماعی درک‌شده مؤثر واقع شود و با افزایش و بهبود وضعیت سازه‌ها، خودمراقبتی بهتر شده است. بنابراین سیاست‌گذاران بهداشتی می‌توانند با طرح‌ریزی برنامه‌های آموزشی مبتنی بر این مدل، زمینه تغییر رفتار را در بیماران هدف، فراهم کنند. به ‌طور کلی با توجه به ماهیت پیچیده رفتارهای بهداشتی، هیچ تئوری و الگویی به‌تنهایی نمی‌تواند همه جوانب این رفتارها را پیش‌بینی و توصیف کند. بنابراین توصیه می‌شود انجام مداخلات، ارائه آموزش‌ و همچنین ارزیابی اثرات درازمدت این برنامه‌ها و آموزش‌ها توسط مطالعات دیگر، بررسی ‌شود.
انجام مطالعه روی گروه بیماران مسلول اسمیر خلط مثبت و ارائه آموزش به خانواده‌های آنان، جهت مشارکت در برنامه خودمراقبتی بیماران، از نقاط قوت مطالعه حاضر بوده است. از جمله محدودیت‌های مطالعه حاضر می‌توان به بی‌سواد بودن و یا سطح تحصیلات پایین اکثر بیماران و در نتیجه عدم امکان خودگزارش‌دهی به سؤالات پرسش‌نامه، اشاره کرد.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این مطالعه مورد تأیید کمیته اخلاق دانشگاه علوم پزشکی قم به کد IR.MUQ.REC.1397.185 بوده است و تمام اصول اخلاقی مربوطه از جمله آگاهی کامل شرکت کنندگان از روند اجرای پژوهش، محرمانه ماندن اطلاعات آنها و اجازه خروج از پژوهش رعایت گردید.
حامی مالی
 این پژوهش برگرفته از پایان‌نامه کارشناسی ارشد نویسنده اول در گروه آموزش بهداشت و ارتقاء سلامت دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی قم می‌باشد.

مشارکت نویسندگان
تمامی نویسندگان در طراحی، اجرا و نگارش همه بخش‌های پژوهش حاضر مشارکت داشته‌اند.
تعارض منافع
در این پژوهش هیچ‌گونه تعارض منافعی وجود ندارد.
تشکر و قدردانی
بدین وسیله از تمامی مسئولین محترم دانشگاه علوم‌پزشکی قم، مسئولین محترم مرکز بهداشت قم و کلیه افرادی که در این پژوهش همکاری داشته‌اند، به‌ویژه آقای مهدی محمدی کارشناس محترم برنامه مبارزه با سل مرکز بهداشت شهرستان، کمال تشکر و قدردانی به‌عمل می‌آید.
نوع مطالعه: مقاله پژوهشي | موضوع مقاله: آموزش بهداشت
دریافت: 1399/12/4 | پذیرش: 1400/4/5 | انتشار: 1400/4/10

فهرست منابع
1. World Health Organization (WHO). Global tuberculosis report 2017. Geneva: WHO; 2017. https://books.google.com/books?id=s0vszAEACAAJ&dq
2. World Health Organization (WHO). Tuberculosis [Internet]. 2021 [Updated 14 October 2021]. Available from: https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/tuberculosis
3. Department of Tuberculosis and Leprosy Control. The status of tuberculosis in Iran [Internet]. 2020. [Updated 2020 July 15]. Available from: https://tb-lep.behdasht.gov.ir/TB_Situation_in_Iran.aspx
4. Collins D, Lam H, Hafidz F, Antipolo J, Mangao P. Economic Cost of Non-Adherence to TB Medicines Resulting from Stock-Outs and Loss to Follow-Up in the Philippines. Submitted to the US Agency for International Development by the Systems for Improved Access to Pharmaceuticals and Services (SIAPS) Program. Arlington, VA: Management Sciences for Health; 2016. https://www.msh.org/sites/default/files/16-183_siaps_philippines_report.pdf
5. Jahani S, Elahi N, Shahinzade A, Hakim A, Latifi SM. [Relation of knowledge and attitude with control of medication in tuberculosis patients in Ahvaz-Iran (Persian)]. J Gorgan Univ Med Sci. 2011; 12(4):80-4. http://goums.ac.ir/journal/article-1-864-en.html
6. Naidoo P, Peltzer K, Louw J, Matseke G, Mchunu G, Tutshana B. Predictors of Tuberculosis (TB) and Antiretroviral (ARV) medication non-adherence in public primary care patients in South Africa: A cross sectional study. BMC public health. 2013; 13:396. [DOI:10.1186/1471-2458-13-396] [PMID] [PMCID] [DOI:10.1186/1471-2458-13-396]
7. Widjanarko B, Gompelman M, Dijkers M, van der Werf MJ. Factors that influence treatment adherence of tuberculosis patients living in Java, Indonesia. Patient Prefer Adherence. 2009; 3:231-8. [DOI:10.2147/PPA.S6020] [PMID] [PMCID] [DOI:10.2147/PPA.S6020]
8. Clément Méda Z, Lin YT, Sombié I, Maré D, Morisky DE, Arthur Chen YM. Medication-adherence predictors among patients with tuberculosis or human immunodeficiency virus infection in Burkina Faso. J Microbiol Immunol Infect. 2014; 47(3):222-32. [DOI:10.1016/j.jmii.2013.05.001] [PMID] [DOI:10.1016/j.jmii.2013.05.001]
9. Mekonnen HS, Azagew AW. Non-adherence to anti-tuberculosis treatment, reasons and associated factors among TB patients attending at Gondar town health centers, Northwest Ethiopia. BMC Res Notes. 2018; 11(1):691. [DOI:10.1186/s13104-018-3789-4] [PMID] [PMCID] [DOI:10.1186/s13104-018-3789-4]
10. Shargie EB, Lindtjørn B. Determinants of treatment adherence among smear-positive pulmonary tuberculosis patients in Southern Ethiopia. PLoS Med. 2007; 4(2):e37. [DOI:10.1371/journal.pmed.0040037] [PMID] [PMCID] [DOI:10.1371/journal.pmed.0040037]
11. Tesfahuneygn G, Medhin G, Legesse M. Adherence to Anti-tuberculosis treatment and treatment outcomes among tuberculosis patients in Alamata District, northeast Ethiopia. BMC Res Notes. 2015; 8:503. [DOI:10.1186/s13104-015-1452-x] [PMID] [PMCID] [DOI:10.1186/s13104-015-1452-x]
12. Karimy M, Zareban I, Sarani M, Rakhshani F. [Beliefs about Tuberculosis Patients via Health Belief Model in Referring to anti-TB Center in Zabol (Persian)]. Iran J Infect Dis Trop Med. 2014; 19(64):31-5. http://www.iiccom.org/JOURNAL/PDF/64/5.PDF
13. Jadgal KM, Nakhaei-Moghadam T, Alizadeh-Seiouki H, Zareban I, Sharifi-Rad J. Impact of educational intervention on patients behavior with smear-positive pulmonary tuberculosis: A study using the health belief model. Mater Sociomed. 2015; 27(4):229-33. [DOI:10.5455/msm.2015.27.229-233] [PMID] [PMCID] [DOI:10.5455/msm.2015.27.229-233]
14. World Health Organization (WHO). Health education: Theoretical concepts, effective strategies and core competencies: A foundation document to guide capacity development of health educators. Geneva: WHO; 2012. https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/119953/EMRPUB_2012_EN_1362.pdf?sequence=1&isAllowed=y
15. Glanz K, Rimer BK, Viswanath K. Health behavior and health education: Theory, research and practice. 4th edition. Hoboken: John Wiley & Sons; 2008. https://books.google.com/books?id=1xuGErZCfbsC&printsec=frontcover&dq
16. Burns AC. The expanded health belief model as a basis for enlightened preventive health care practice and research. J Health Care Mark. 1992; 12(3):32-45. [PMID]
17. Bandura A. Social learning theory. Hoboken: Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall; 1977. https://www.worldcat.org/title/social-learning-theory/oclc/2635133
18. Flanders NA, Fishbein M, Ajzen I. Belief, attitude, intention and behavior: An introduction to theory and research. Boston: Addison-Wesley Publishing Company; 1975. https://books.google.com/books?id=8o0QAQAAIAAJ&q
19. Jadgal KM, Zareban I, Alizadeh-Siuki H, Izadirad H. [The impact of educational intervention based on health belief model on promoting self-care behaviors in patients with smear-positive pulmonary TB (Persian)]. Iran J Health Educ Health Promot. 2014; 2(2):143-52. http://journal.ihepsa.ir/article-1-147-fa.html
20. Rahimzadeh A, Faghih Solaimani P, Rahmani K, Bakeri S. [Effect of a training intervention program designed based on health belief model on adopting behaviors preventing dental caries in students (Persian)]. Iran J Health Educ Health Promot. 2018; 6(3):266-76. [DOI:10.30699/acadpub.ijhehp.6.3.266] [DOI:10.30699/acadpub.ijhehp.6.3.266]
21. Vahedian-Shahroodi M, Esmaily H, Tehrani H, Amini A, Mohaddes-Hakkak H, Lael-Monfared E. [The impact of health education based on the health belief model on improving osteoporosis preventive behavior among women (Persian)]. J Health Develop. 2016; 5(3):226-37. http://eprints.kmu.ac.ir/27437/
22. Sanaeinasab H, Tavakoli R, Karimizarchi A, Amini ZH, Farokhian A, Rahmati Najarkolaei F. The effectiveness of education using the health belief model in preventing osteoporosis among female students. East Mediterr Health J. 2014; 19(Suppl3):S38-44. [DOI:10.26719/2013.19.Supp3.S38] [PMID] [DOI:10.26719/2013.19.Supp3.S38]
23. Bayat F, Shojaeezadeh D, Baikpour M, Heshmat R, Baikpour M, Hosseini M. The effects of education based on extended health belief model in type 2 diabetic patients: A randomized controlled trial. J Diabetes Metab Disord. 2013; 12(1):45. [DOI:10.1186/2251-6581-12-45] [PMID] [PMCID] [DOI:10.1186/2251-6581-12-45]
24. Heydari A, Ramezankhani A, Hatami H, Soori H. [The effect of Health Belief Model (HBM) based health education on promotion of selfcare behaviors of patients with smear-positive pulmonary TB in Sistan region 2011 (Persian)]. J Zabol Univ Med Sci Health Serv (J Rostamineh). 2012; 4(1):69-83. https://www.sid.ir/fa/journal/ViewPaper.aspx?ID=240739
25. Khani-Jeihooni A, Manouchehri M, Bahmandoost M, Khiyali Z. [Effect of educational intervention based on the health belief model on preventive behaviors against Influenza A (H1N1) among Students (Persian)]. J Educ Community Health. 2020; 7(2):97-103. [DOI:10.29252/jech.7.2.97] [DOI:10.29252/jech.7.2.97]
26. Shabibi P, Abedzadeh Zavareh MS, Sayehmiri K, Qorbani M, Safari O, Rastegarimehr B, et al. Effect of educational intervention based on the Health Belief Model on promoting self-care behaviors of type-2 diabetes patients. Electron Physician. 2017; 9(12):5960-8. [DOI:10.19082/5960] [PMID] [PMCID] [DOI:10.19082/5960]
27. Daniali SS, Eslami AA, Maracy MR, Shahabi J, Mostafavi-Darani F. The impact of educational intervention on self-care behaviors in overweight hypertensive women: A randomized control trial. ARYA Atheroscler. 2017; 13(1):20-8. [PMID] [PMCID]
28. Karimyan K, Khezeli M, Latifi A. Effect of student's empowerment program on brucellosis prevention: An application of extended health belief model. J Prev Med Hyg. 2020; 61(1):E25-30. [DOI:10.15167/2421-4248/jpmh2020.61.1.1267] [PMID] [PMCID]
29. Naghib S, Abedsaeedi ZH, Ezzati ZH, Zayeri F. [Self-efficacy and compliance with treatment regimen in tuberculosis patients in Kurdistan (Persian)]. Adv Nurs Midwifery. 2013; 22(77):26-31. https://journals.sbmu.ac.ir/en-jnm/article/view/4099
30. Mohebi S, Azadbakhat L, Feyzi A, Hozoori M, Sharifirad G. [Effect of social support from husband on the control of risk factors for metabolic syndrome (Persian)]. Iran J Endocrinol Metab. 2014; 16(1):11-9. http://ijem.sbmu.ac.ir/browse.php?a_id=1558&sid=1&slc_lang=en
31. Sharfirad G, Azad Bakht L, Feizi A, Mohebi S, Omidi Oskouei A. [The role of social support in self-care behavior of diabetes patients: A narrative review (Persian)]. J Health Syst Res. 2012; 7(6):636-47. http://hsr.mui.ac.ir/article-1-353-fa.html
32. Smeltrez SC, Bara BG, Hinkle JL, Cheever KH. Brunner and Suddarth's textbook of medical-surgical nursing. 12th ed. Philadelphia: Lipponicatt Williams & Wilkins; 2010. https://books.google.com/books?id=SmtjSD1x688C&printsec=frontcover&dq
33. Khani Jeihooni A, Hidarnia A, Kaveh MH, Hajizadeh E, Gholami T. [Survey of osteoporosis preventive behaviors among women in Fasa: The application of the health belief model and social cognitive theory (Persian)]. Iran South Med J. 2016; 19(1):48-62. [DOI:10.7508/ismj.1395.01.005]

ارسال نظر درباره این مقاله : نام کاربری یا پست الکترونیک شما:
CAPTCHA

ارسال پیام به نویسنده مسئول


بازنشر اطلاعات
Creative Commons License این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است.

کلیه حقوق این وب سایت متعلق به مجله دانشگاه علوم پزشکی قم می باشد.

طراحی و برنامه نویسی : یکتاوب افزار شرق
© 2025 CC BY-NC 4.0 | Qom University of Medical Sciences Journal

Designed & Developed by : Yektaweb