دوره 15، شماره 3 - ( خرداد 1400 )
جلد 15 شماره 3 صفحات 197-188 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Soleiman Ahari Z, Asadpour M, Mazar L, Nasirzadeh M. Evaluation of Physical Activity and its Effective Factors in Junior High School Female Students in Rafsanjan City: Application of Social-cognitive Theory, 2017-18. Qom Univ Med Sci J 2021; 15 (3) :188-197
URL: http://journal.muq.ac.ir/article-1-3159-fa.html
URL: http://journal.muq.ac.ir/article-1-3159-fa.html
سلیمان اهری زهرا، اسدپور محمد، مازار لیلی، نصیرزاده مصطفی. ارزشیابی میزان فعالیت بدنی و عوامل موثر بر آن در دانش‌آموزان دختر متوسطه اول شهر رفسنجان: کاربرد نظریه شناختی– اجتماعی، سال 1397. مجله دانشگاه علوم پزشکی قم. 1400; 15 (3) :188-197
زهرا سلیمان اهری1 
، محمد اسدپور1 ، لیلی مازار1 ، مصطفی نصیرزاده* 2
، محمد اسدپور1 ، لیلی مازار1 ، مصطفی نصیرزاده* 2
1- دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان
2- دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان ،mnasirzadeh13@rums.ac.ir
2- دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان ،
متن کامل [PDF 688 kb]
(732 دریافت)
| چکیده (HTML) (1964 مشاهده)
متن کامل: (1138 مشاهده)
مقدمه
بر اساس گزارش سازمان بهداشت جهانی، فعالیت بدنی به پیشگیری و مدیریت بیماری‌های غیرواگیر مانند بیماری‌های قلبی ـ عروقی، سرطان و دیابت کمک می‌کند، علائم افسردگی و اضطراب را کاهش می‌دهد، مهارت‌های تفکر، یادگیری و قضاوت را افزایش داده و مزایای قابل توجهی برای سلامت قلب، بدن و ذهن دارد [1].
عدم فعالیت بدنی مناسب، از عوامل اصلی چاقی و اضافه وزن [2]، چهارمین عامل خطر پیشرو در مرگ‌و‌میر جهانی، منجر به مرگ حدود 3/2 میلیون نفر در سراسر جهان شده است [3]. از نظر سازمان بهداشت جهانی، کودکان و نوجوانان پنج تا هفده ساله، باید حداقل به طور متوسط شصت دقیقه در روز فعالیت بدنی با شدت متوسط تا شدید داشته باشند [1].
بیش از 80درصد جمعیت نوجوانان جهان از نظر جسمی فعالیت کافی ندارند [1]. نتایج مطالعه غفاری و همکاران در میان 239 دانشجو دختر، نشان داد که 5/ 21 درصد دانشجویان فعالیت بدنی قوی، 1/31 درصد دانشجویان فعالیت بدنی متوسط و 4/ 47درصد فعالیت بدنی ضعیف داشتند [4].
میزان فعالیت بدنی در دانش‌آموزان دختر رفسنجانی برابر 14/24 دقیقه در روز گزارش شده که کمتر از میزان توصیه‌شده سازمان بهداشت جهانی است [5]. از سیاست‌های سازمان بهداشت جهانی برای افزایش فعالیت بدنی، ایجاد محیط و بستر مناسب، امکانات حمایتی و ایمنی توسط مهدکودک‌ها، مدارس و موسسات آموزش عالی برای همه دانش‌آموزان است [1].
انجام فعالیت بدنی کافی، تحت تأثیر تعیین کننده‌های متعددی همانند ویژگی‌های فردی، رفتاری و محیطی قرار دارند که نیازمند اقدام و تلاش جمعی است [6 ،1]. در پژوهش تمیمی و نوروزی، منـافع و موانع درک‌شده، خودکارآمدی، حمایت دوستان و حمایت خـانواده بـا انجام فعالیت بدنی دانش‌آموزان دختر پایه هفتم بوشهر ارتباط داشت [7].
محمدیان و همکاران در پژوهش خود، عزت نفس، موانع درک‌شده، عواطف، خودکارآمدی و حمایت اجتماعی را از عوامل مؤثر بر فعالیت بدنی دانش‌آموزان دختر کاشانی گزارش کردند [8]. بر این اساس، جهت اتخاذ تصمیمات مناسب در راستای تدوین برنامه‌ها و آزمایشات شواهد محور، با هدف ارتقای سطح فعالیت بدنی در میان کودکان و نوجوانان شناخت و درک تعیین‌کننده‌ها ضروری است [9].
یکی از کارآمدترین نظریه‌های مورد استفاده برای پیش‌بینی و بیان رفتارهای بهداشتی، به‌ویژه در کودکان و نوجوانان، نظریه شناختی ـ اجتماعی است که چارچوبی را برای درک و فهم بهتر و جامع‌تر این رفتارها فراهم می‌کند که می‌تواند راهنمای انتخاب تعیین‌کننده‌های قوی رفتار باشد [10].
این نظریه، اعتقاد به تقابل‌های دو سویه شخص، رفتار و محیط به عنوان سه عامل مهم در شکل‌گیری رفتارهای بهداشتی دارد [11]. ساختارهای این نظریه شامل دانش (مهارت و توانایی رفتاری)، انتظار پیامد، خودکارآمدی، خودکارآمدی جمعی، یادگیری مشاهده‌ای، باورهای هنجاری، حمایت اجتماعی، فرصت‌ها و موانع، قصد، تقویت‌کننده‌ها و تنبیه‌ها است [10].
بر اساس ساختارهای نظریه شناختی ـ اجتماعی، این مطالعات علاوه بر عوامل فردی، عوامل محیطی را نیز در اتخاذ رفتار فعالیت بدنی تبیین کرده‌اند [13 ،12]. بنابراین با توجه به عوارض و پیامدهای کوتاه‌مدت و بلندمدت عدم انجام فعالیت بدنی مناسب در میان نوجوانان، مطالعه حاضر با هدف تعیین عوامل مؤثر بر انجام فعالیت بدنی دانش‌آموزان دختر دوره متوسطه اول شهر رفسنجان بر اساس نظریه شناختی ـ اجتماعی طراحی و اجرا شد.
روش بررسی
مطالعه توصیفیـ مقطعی حاضر بین 640 نفر از دانش‌آموزان دختر مقطع متوسطه اول مدارس دولتی شهر رفسنجان، از میان پنج مدرسه، به روش خوشه‌ای تصادفی در سال 1397 انجام شد.
حجم نمونه اولیه بر اساس فرمول n=Z2×S2/D2 برابر 396 نفر محاسبه شد که با در نظر گرفتن اندازه اثر طرح 6/1 برابر 634 نفر برآورد شد. در این فرمول فاصله اطمینان 95درصد، انحراف معیار برابر 42/26 و مقدار دقت 60/2 لحاظ شد [5].
معیارهای ورود به مطالعه شامل داشتن یازده تا چهارده سال سن، رضایت آگاهانه و مشارکت داوطلبانه دانش‌آموز بود. معیارهای خروج نیز شامل عدم تمایل، پاسخ‌دهی ناقص به بیش از 20 درصد سؤالات و گزارش انجام رفتار به بیش از سه انحراف معیار بود.
ابزار گردآوری داده‌ها، پرسش‌نامه سه قسمتی و شامل نُه سوال مشخصات جمعیت‌شناختی (پایه تحصیلی، بُعد خانوار، تحصیلات پدر و مادر، شغل پدر و مادر، نوع مسکن، شاخص توده بدنی و توصیف وضعیت درآمد)، بخش دوم سؤالات مربوط به سنجش میزان انجام فعالیت بدنی طی هفت روز گذشته با بیست آیتم برگرفته از پژوهش اسدپور و همکاران [14] که ضریب بازآزمایی آن 79/0 گزارش و بــا استفاده از فرمول زیر ارزیابی شد: (9×دفعات ورزش سنگین در هفته) + (5×دفعات ورزش متوسط در هفته)+ (3×دفعات ورزش سبک در هفته) = نمره فعالیت ورزشی هفتگی
منظور از ورزش سبک، ورزش‌هایی مانند پیاده‌روی آرام، ماهی‌گیری، نرمش سبک، یوگا یا هر فعالیت ورزشی جسمانی سبک به مدت سی دقیقه یا بیشتر برای پنج روز یا بیشتر است.
منظور از ورزش متوسط، منظور ورزش‌هایی است که منجر به بالا رفتن ضربان قلب و عرق کردن به مقدار کم می‌شود، مانند پیاده‌روی تند، شناکردن آرام، دوچرخه‌سواری آرام، والیبال، بدمینتون، تنیس، اسکیت‌سواری تفریحی و آرام یا استفاده از دستگاه دو یا دوچرخه ثابت و نظایر آن به مدت سی دقیقه یا بیشتر برای پنج روز یا بیشتر.
منظور از ورزش شدید، ورزشی است که منجر به عرق کردن زیاد و بالا رفتن ضربان قلب می‌شود، مانند دویدن، کوهنوردی، شناکردن تند، فوتبال، بسکتبال، دوچرخه‌سواری تند، اسکیت‌سواری تند و طولانی و یا هر ورزش سنگین دیگر به مدت زمان بیست دقیقه یا بیشتر برای سه بار در هفته یا بیشتر است [14].
در‌نهایت، بعد از گزارش دانش‌آموزان میزان فعالیت بدنی بر اساس فرمول مشخص شد. بخش سوم ابزار محقق ساخته، ارزیابی علل انجام فعالیت بدنی بر اساس سازه‌های نظریه شناختی ـ اجتماعی است بدین صورت که عوامل محیطی چهار سؤال با دامنه نمره چهار الی بیست، توانایی رفتاری (شامل آگاهی و مهارت رفتاری با دامنه نمره سه الی چهل) که آگاهی 25 سؤال با دامنه نمره صفر الی 25 و مهارت رفتاری با سه سؤال با دامنه نمره سه الی پانزده، انتظار و ارزش پیامد با ده سؤال و دامنه نمره ده الی پنجاه، یادگیری مشاهده‌ای و خودکارآمدی دوازده سؤال با دامنه نمرات دوازده الی شصت و تقویت اجتماعی با نُه سؤال و دامنه نمرات نُه الی 45 ارزیابی می‌شد.
نسبت و شاخص روایی محتوا به کمک ده نفر از متخصصین آموزش بهداشت، تربیت بدنی و اپیدمیولوژی بررسی و تأیید شد. ضریب آلفای کرونباخ به ترتیب برای سازه‌های عوامل محیطی 61/0، توانایی رفتاری 70/0، انتظار پیامد 78/0، ارزش پیامد 71/0، یادگیری مشاهده‌ای 77/0، خودکارآمدی 76/0 و تقویت اجتماعی برابر 76/0 بود.
مقیاس پاسخ‌دهی در بخش آگاهی به صورت پاسخ‌های بلی / خیر و نمی‌دانم و در سایر سازه‌ها به صورت لیکرت پنج گزینه‌ای از کاملاً موافقم و همیشه (نمره پنج) تا کاملاً مخالفم و هرگز (نمره یک) بود. روش پاسخ‌دهی به صورت خودگزارش‌دهی و در حضور پژوهشگر بود. پس از تأیید روایی و پایایی ابزار مطالعه، با هماهنگی و همکاری آموزش و پرورش و مسئولان مدارس، اطلاعات جمع‌آوری شد.
بدین ترتیب که پرسش‌نامه در اختیار دانش‌آموزان قرار داده شد و پس از ارائه توضیحات کامل در‌خصوص چگونگی پاسخ به سؤالات، وزن و قد دانش‌آموزان اندازه‌گیری شده و پرسش‌نامه توسط دانش‌آموزان تکمیل شد.
پس از ورود داده‌ها در نرم‌افزار SPSS نسخه 18، وضعیت نرمالیتی سازه‌های نظریه و سطح فعالیت بدنی به کمک آزمون کولموگروف ـ اسمیرنوف و آماره‌های چولگی و کشیدگی بررسی شد، سپس مبتنی بر اهداف و متغیرهای پژوهش و غیرنرمال بودن داده‌ها، از آزمون‌های آماری من‌ویتنی‌یو، کروسکال ـ والیس، همبستگی اسپیرمن و مدل رگرسیون چندگانه تحلیل داده‌ها انجام گرفت. سطح معناداری آزمون‌ها ٠٥/٠ در نظر گرفته شد. جهت عدم ایجاد اختلال در کار معلمان، مدیران و تکالیف و برنامه درسی دانش‌آموزان هماهنگی‌های لازم با مدیر مدرسه انجام شد.
یافته‌ها
تعداد مشارکت‌کنندگان 640 دانش‌آموز دختر متوسطه اول از پنج مدرسه منتخب با میانگین و انحراف معیار سنی 14/1±24/13 سال بودند. میانگین تعداد افراد خانوار مشارکت‌کنندگان 09/1±77/4 بود.
بیشترین بُعد خانوار چهار نفره برابر (1/ 38درصد) بود. بیشتر پدر دانش‌آموزان دارای تحصیلات دیپلم (61/ 34درصد) بودند و همچنین بیشتر مادر دانش‌آموزان دارای تحصیلات دیپلم (10/35 درصد) بودند. بیشتر پدر دانش‌آموزان دارای شغل آزاد (2/ 53درصد) بود و (3/ 80درصد) مادر دانش‌آموزان خانه‌دار بودند. از نظر توصیف درآمد خانواده تقریباً نیمی از دانش‌آموزان وضعیت درآمد خانواده خود را خوب توصیف کردند. میانگین، شاخص توده بدنی دانش‌آموزان 32/4±94/20 بود (جدول شماره 1).
در این مطالعه، میانگین رتبه بالاتر فعالیت بدنی دانش‌آموزان با سطح تحصیلات بالاتر پدر و مادر، شاخص توده بدنی کمتر و عضویت در تیمهای ورزشی رابطه معناداری نشان داد (05/0P<) (جدول شماره 1). دانش‌آموزانی که پدر و مادر آنان دارای تحصیلات فوق دیپلم بودند، میانگین رتبه بالاتر فعالیت بدنی را نسبت به سایر گروه‌ها داشتند (05/0P<).
میانگین رتبه فعالیت بدنی دانش‌آموزان دارای اضافه وزن و در معرض خطر با دانش‌آموزان کم‌وزن و وزن طبیعی اختلاف معناداری داشت (05/0P<)، به این مفهوم که دانش‌آموزان دارای اضافه وزن و در معرض خطر فعالیت بدنی کمتری نسبت به دیگر گروه‌ها دارند.
در این پژوهش بین پایه تحصیلی (1/0=P)، بُعد خانوار (8/0=P)، شغل پدر (05/0=P) و مادر (4/0=P) و نوع مسکن (6/0=P) با میزان انجام فعالیت بدنی دانش‌آموزان رابطه معناداری وجود نداشت.
میانگین نمره و میانگین رتبه فعالیت بدنی دانش‌آموزان به ترتیب 28/79 و 50/317 دقیقه در هفته بود که (8/95 درصد) دارای فعالیت بدنی کمتر از شصت دقیقه در روز بودند. میانگین فعالیت ورزشی سبک دانش‌آموزان 60/24 دقیقه در هفته، فعالیت ورزشی متوسط دانش‌آموزان برابر با 64/24 دقیقه در هفته و فعالیت ورزشی شدید دانش‌آموزان برابر با 08/30 دقیقه در هفته بود. میانگین نمره و انحراف معیار سازه‌های نظریه شناختی ـ اجتماعی در خصوص فعالیت بدنی در جدول شماره 2 ارائه شده است.
در جدول شماره 3، نتایج ضریب همبستگی اسپیرمن، برای سنجش همبستگی میان سازه‌های نظریه شناختی ـ اجتماعی و میزان فعالیت بدنی ارائه شده است.
بر این اساس، بین سازه‌های توانایی رفتاری (001/0=P، 163/0=r)، انتظار پیامد (003/0=P، 117/0=r)، ارزش پیامد (035/0=P، 083/0=r)، یادگیری مشاهده‌ای (004/0=P، 115/0=r)، تقویت اجتماعی (001/P>0، 194/0=r) و خودکارآمدی (005/0=P، 111/0=r) با میزان انجام فعالیت بدنی همبستگی مستقیم و معنادار آماری وجود داشت.
تحلیل رگرسیون چندمتغیره، تقویت اجتماعی (129/0= β ، 001/= P) را به عنوان قوی‌ترین پیش‌بینی‌کننده‌های فعالیت بدنی در دانش‌آموزان نشان داد (جدول شماره 4).
بحث
مطالعه حاضر با هدف شناسایی تعیین‌کننده‌های انجام فعالیت بدنی طبق نظریه شناختی ـ اجتماعی در دانش‌آموزان دوره متوسطه اول انجام گرفت.
نتایج مطالعه حاضر نشان داد که میانگین فعالیت بدنی تنها یازده دقیقه در روز و 8/95 درصد دارای فعالیت بدنی کمتر از شصت دقیقه در روز بودند که در مقایسه با میزان توصیه‌شده سازمان بهداشت جهانی به میزان کمتر از شصت دقیقه در روز و در وضعیت نامطلوب قرار داشت [1].
یافته‌های این پژوهش تأیید مجددی بر یافته‌های پژوهش شیروانی و همکاران و پارسامهر و همکاران بوده است که به بررسی رابطه بین متغیرهای نظریه شناختی ـ اجتماعی با متغیر انجام فعالیت بدنی پرداخته‌اند [15 ،13]. در پژوهش کاظمی و همکاران نیز تنها 18 درصد دانش‌آموزان فعالیت بدنی مطلوب داشتند [61]. میانگین نمره عوامل محیطی 88/16 به دست آمد. بیشترین نمره این قسمت مربوط به وجود لوازم ورزشی کافی در منزل و کمترین نمره مربوط به عدم انجام فعالیت بدنی در بیرون منزل به دلیل عواملی چون نبودن پیاده‌روی ایمن، وجود سگ یا اراذل اوباش بود.
در مطالعه لوبانس و همکاران، در میان نوجوانان استرالیا نیز محیط مدرسه، وجود تسهیلات و برنامه‌های ورزشی منظم و حمایت مسئولین مدارس بر ارتقای فعالیت بدنی دانش‌آموزان دختر تأثیرگذار بود [17].
توانایی رفتاری از مجموع آگاهی و مهارت رفتاری به دست می‌آید که به بررسی حداقل زمان و مدت انجام فعالیت بدنی، اهداف فعالیت بدنی، توانایی تشکیل تیم ورزشی، آماده کردن امکانات ورزشی در منزل و انجام فعالیت بدنی می‌پرداخت، میانگین نمره آن 50/20 به دست آمد.
بین سازه توانایی رفتاری با میزان انجام فعالیت بدنی همبستگی مستقیم و معنادار آماری وجود داشت. در پژوهش میرکریمی در میان زنان مراجعه‌کننده به مراکز بهداشتی شهر گرگان، میانگین آگاهی بیشترین فراوانی را بین سازه‌ها داشت [18].
در مطالعه هاس و هارتمان، میزان آگاهی تعیین‌کننده‌ترین و مهمترین عامل شخصی بود [19]. پیشنهاد می‌شود با آموزش مهارت‌های رفتاری به دانش‌آموزان و همکاری والدین و مسئولین مدارس و آماده کردن امکانات ورزشی بتوان به بهبود این موضوع کمک شایانی کرد.
انتظار پیامد به نتایج مورد انتظار نوجوان از انجام فعالیت بدنی گفته می‌شود که شامل دست‌یابی به تناسب اندام، پیشرفت تحصیلی، انرژی و اعتماد به نفس بیشتر است، میانگین نمره آن 35/22 به دست آمد که در وضعیت متوسط قرار داشت.
در پژوهش میرزایی در میان دانشجویان میانگین نمره انتظار پیامد 86/20 بود که در وضعیت مطلوب قرار داشت [20]؛ بنابراین پیشنهاد می‌شود با به‌کارگیری و تبیین تجارب ورزشکاران، تأثیر آن در زندگی آن‌ها و با تدوین برنامه‌های آزمایشی بتوان انتظارات نوجوانان را از فعالیت بدنی افزایش داد.
ارزش پیامد به ارزشی گفته می‌شود که نوجوان برای نتایج حاصل از انجام فعالیت بدنی قائل است [11]، میانگین نمره این سازه 30/17 به دست آمد. در مطالعه میرزایی میانگین نمره ارزش پیامد 02/20 بود که در وضعیت مطلوب قرار داشت [20].
کمترین نمره این بخش مربوط به نیاز به کمک والدین برای انجام فعالیت بدنی و بیشترین نمره مربوط به احساس ناخوشایند در انجام فعالیت بدنی است. با توجه به اینکه بیشتر نوجوانان ارزش انجام فعالیت بدنی را درک نکرده‌اند، پیشنهاد می‌شود سازمان تربیت بدنی یا اداره آموزش و پرورش تدابیری اتخاذ کنند تا انجام فعالیت بدنی مانند یک فعالیت عادی روزانه و یک فعالیت گروهی همانند برگزاری مسابقات ورزشی در پارک‌ها و برگزاری همایش‌های پیاده‌روی خوشایند شود.
یادگیری مشاهده‌ای با سؤالاتی مانند: »مشاهده دوستانم هنگام انجام فعالیت بدنی یا ورزشی به من در انجام فعالیت بدنی کمک می‌کند؟«، ارزیابی شد. میانگین نمره آن 38/16 به دست آمد، بیشترین نمره این قسمت مربوط به یادگیری از طریق مشاهده دوستان و والدین بود و کمترین نمره مربوط به عدم مشاهده انجام فعالیت بدنی در بستگان نزدیک است.
در مطالعه شیروانی در میان دختران نوجوان تهرانی میانگین نمره یادگیری مشاهده‌ای 26/16 بود که در این پژوهش نیز وضعیت نامطلوب است [15]. با توجه به این نکته که مشاهده انجام فعالیت بدنی توسط والدین و همسالان موجب انگیزش در نوجوانان و باعث انجام این فعالیت در آن‌ها می‌شود، پیشنهاد می‌شود تا با تشکیل جلسات آموزشی برای والدین و آگاه کردن آن‌ها از این مسئله و همراهی آن‌ها برای انجام فعالیت بدنی با فرزندان و با تشکیل همایش‌های ورزشی خانوادگی این وضعیت را بهبود بخشید.
تقویت اجتماعی شامل تشویق‌ها و تنبیه‌های نوجوان از طرف خانواده و همسالان برای انجام فعالیت بدنی است. میانگین نمره تقویت اجتماعی 05/22 به دست آمد که در وضعیت متوسط قرار داشت.
در مطالعه پارسامهر در میان دانشجویان دانشگاه یزد نمره تقویت اجتماعی 4/19 بود و حمایت اجتماعی دوستان تأثیرگذارترین عامل برای فعالیت بدنی بود [13].
در پژوهش حاضر نیز، تحلیل رگرسیون چندمتغیره، تقویت اجتماعی را به عنوان قوی‌ترین پیش‌بینی‌کننده فعالیت بدنی در دانش‌آموزان نشان داد. در مطالعه پلاتنیکوف و همکاران حمایت اجتماعی دومین پیش‌بینی‌کننده فعالیت بدنی بود [21].
بیشترین نمره این قسمت مربوط به تشویق افراد خانواده به انجام فعالیت بدنی بود و کمترین نمره مربوط به تقاضای دوستان به پیاده‌روی در فاصله خانه تا محل تحصیل است. با توجه به تأثیرپذیری زیاد نوجوانان از همسالان و خانواده پیشنهاد می‌شود با تشکیل برنامه‌های آموزشی برای والدین و مربیان لزوم تشویق دانش‌آموزان در خانه و مدرسه و دادن جایزه و ایجاد محیط‌های امن در مسیر مدرسه تا خانه، در جهت ارتقای آن گام برداشت.
در این پژوهش، خودکارآمدی با سؤالاتی همچون «آیا می‌توانید فعالیت بدنی خود را حتی زمانی که تکالیف زیادی دارید، انجام دهید؟»، ارزیابی شد. بیشترین نمره این قسمت مربوط به در نظر گرفتن زمان مشخصی برای انجام فعالیت بدنی و کمترین نمره آن توان انجام فعالیت بدنی در زمان ناراحتی و تحت فشار روانی است.
یافته‌های این مطالعه همانند مطالعه ژو و همکاران نماینده وجود رابطه بین خودکارآمدی و میزان انجام فعالیت بدنی بود و بین خودکارآمدی و سطوح فعالیت بدنی ارتباط مستقیمی مشاهده شد [22]؛ بنابراین در افراد با خودکارآمدی بالا، انگیزه تداوم رفتار در طول زمان حتی با وجود برخی موانع بیشتر است [17].
پیشنهاد می‌شود مربیان ورزش مدارس اقدامی کنند که نوجوانان دختر فعالیت بدنی را یک ارزش بدانند و نقش آن را در ابعاد مختلف زندگی درک کنند تا خودکارآمدی آنان بالا رود، اگر آن را به عنوان یک ارزش تلقی کنند، حتی در زمانی که وقت ندارند یا تکلیف دارند ورزش می‌کنند.
در این مطالعه، بین میانگین فعالیت بدنی روزانه دانش‌آموزان با تحصیلات والدین، شاخص توده بدنی و عضویت در تیمهای ورزشی ارتباط معناداری مشاهده شد. در مطالعه کاظمی و همکاران، بین سبک زندگی بی‌تحرک مادر با الگوی فعالیت جسمی نوجوان ارتباط معنادار بود [23].
بنابراین به نظر می‌رسد در شرایط فرهنگی موجود کشور، مادران در شکل‌گیری الگوی فعالیت فیزیکی دختران نوجوان نقش مهمی دارند [24]. از محدودیت‌های پژوهش حاضر میتوان به ارزیابی فعالیت بدنی به صورت ذهنی اشاره کرد که به عنوان راه‌حل میتوان از روش‌های ارزیابی عینی همانند به‌کارگیری گام شمار استفاده کرد.
نتیجه‌گیری
در این پژوهش، میزان فعالیت بدنی روزانه و هفتگی دانش‌آموزان دختر در وضعیت نامطلوبی قرار داشت. توانایی رفتاری، خودکارآمدی و تقویت اجتماعی تعیین‌کننده‌های رفتاری انجام فعالیت بدنی بودند.
با توجه به میزان فعالیت بدنی ناکافی نوجوانان دختر، ضرورت طراحی، اجرا و ارزشیابی آزمایشات مبتنی بر الگوهای تغییر رفتار در سطح فردی و خصوصاً اجتماعی با هدف جلب حمایت، تقویت و تسهیل در راستای فراهم‌سازی امکانات و تجهیزات ورزشی در مدارس و مکان‌های دیگر ضروری به نظر می‌رسد. بنابراین پیشنهاد می‌شود مسئولین محترم اداره آموزش و پرورش، تربیت بدنی و جوانان و شهرداری با تمرکز بیشتر در این حوزه، در جهت پیشرفت سلامت و نشاط این قشر حساس جامعه گام بردارند. همچنین پیشنهاد می‌شود فعالیت بدنی دانش‌آموزان به صورت عینی، اندازه‌گیری و در تعیین‌کننده‌های اجتماعی نیز ارزیابی شود.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این مقاله حاصل طرح تحقیقاتی از دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان است (کد اخلاق: IR.RUMS.REC.1396.157).
حامی مالی
معاونت تحقیقات و فناوری دانشگاه علوم‌پزشکی رفسنجان حامی مالی طرح است. مقاله حاضر برگرفته از پایان‌نامه دانشجویی کارشناسی ارشد سرکار خانم زهرا سلیمان اهری در گروه آموزش بهداشت و ارتقای سلامت دانشکده بهداشت دانشگاه علوم‌پزشکی رفسنجان است.
مشارکت نویسندگان
مفهوم‌سازی: مصطفی نصیرزاده؛ روش‌شناسی، اعتبار‌سنجی: محمد اسدپور و مصطفی نصیرزاده؛ تحلیل: مصطفی نصیرزاده؛ تحقیق و بررسی: زهرا سلیمان اهری؛ نگارش پیش‌نویس: لیلی مازار و زهرا سلیمان اهری؛ ویراستاری و نهایی‌سازی نوشته: محمد اسدپور، مصطفی نصیرزاده، زهرا سلیمان اهری و لیلی مازار؛ نظارت و مدیریت پروژه: محمد اسدپور و مصطفی نصیرزاده.
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان این مطالعه هیچ‌گونه تعارض منافعی ندارد.
تشکر و قدردانی
بر این اساس، از مسئولین دانشگاه به جهت حمایت مالی، معاونت بهداشتی، آموزش و پرورش شهر رفسنجان و به طور خاص دانش‌آموزان دختر دوره متوسطه اول شهر رفسنجان که ما را در انجام طرح یاری کردند، صمیمانه تشکر و قدردانی می‌کنیم.
بر اساس گزارش سازمان بهداشت جهانی، فعالیت بدنی به پیشگیری و مدیریت بیماری‌های غیرواگیر مانند بیماری‌های قلبی ـ عروقی، سرطان و دیابت کمک می‌کند، علائم افسردگی و اضطراب را کاهش می‌دهد، مهارت‌های تفکر، یادگیری و قضاوت را افزایش داده و مزایای قابل توجهی برای سلامت قلب، بدن و ذهن دارد [1].
عدم فعالیت بدنی مناسب، از عوامل اصلی چاقی و اضافه وزن [2]، چهارمین عامل خطر پیشرو در مرگ‌و‌میر جهانی، منجر به مرگ حدود 3/2 میلیون نفر در سراسر جهان شده است [3]. از نظر سازمان بهداشت جهانی، کودکان و نوجوانان پنج تا هفده ساله، باید حداقل به طور متوسط شصت دقیقه در روز فعالیت بدنی با شدت متوسط تا شدید داشته باشند [1].
بیش از 80درصد جمعیت نوجوانان جهان از نظر جسمی فعالیت کافی ندارند [1]. نتایج مطالعه غفاری و همکاران در میان 239 دانشجو دختر، نشان داد که 5/ 21 درصد دانشجویان فعالیت بدنی قوی، 1/31 درصد دانشجویان فعالیت بدنی متوسط و 4/ 47درصد فعالیت بدنی ضعیف داشتند [4].
میزان فعالیت بدنی در دانش‌آموزان دختر رفسنجانی برابر 14/24 دقیقه در روز گزارش شده که کمتر از میزان توصیه‌شده سازمان بهداشت جهانی است [5]. از سیاست‌های سازمان بهداشت جهانی برای افزایش فعالیت بدنی، ایجاد محیط و بستر مناسب، امکانات حمایتی و ایمنی توسط مهدکودک‌ها، مدارس و موسسات آموزش عالی برای همه دانش‌آموزان است [1].
انجام فعالیت بدنی کافی، تحت تأثیر تعیین کننده‌های متعددی همانند ویژگی‌های فردی، رفتاری و محیطی قرار دارند که نیازمند اقدام و تلاش جمعی است [6 ،1]. در پژوهش تمیمی و نوروزی، منـافع و موانع درک‌شده، خودکارآمدی، حمایت دوستان و حمایت خـانواده بـا انجام فعالیت بدنی دانش‌آموزان دختر پایه هفتم بوشهر ارتباط داشت [7].
محمدیان و همکاران در پژوهش خود، عزت نفس، موانع درک‌شده، عواطف، خودکارآمدی و حمایت اجتماعی را از عوامل مؤثر بر فعالیت بدنی دانش‌آموزان دختر کاشانی گزارش کردند [8]. بر این اساس، جهت اتخاذ تصمیمات مناسب در راستای تدوین برنامه‌ها و آزمایشات شواهد محور، با هدف ارتقای سطح فعالیت بدنی در میان کودکان و نوجوانان شناخت و درک تعیین‌کننده‌ها ضروری است [9].
یکی از کارآمدترین نظریه‌های مورد استفاده برای پیش‌بینی و بیان رفتارهای بهداشتی، به‌ویژه در کودکان و نوجوانان، نظریه شناختی ـ اجتماعی است که چارچوبی را برای درک و فهم بهتر و جامع‌تر این رفتارها فراهم می‌کند که می‌تواند راهنمای انتخاب تعیین‌کننده‌های قوی رفتار باشد [10].
این نظریه، اعتقاد به تقابل‌های دو سویه شخص، رفتار و محیط به عنوان سه عامل مهم در شکل‌گیری رفتارهای بهداشتی دارد [11]. ساختارهای این نظریه شامل دانش (مهارت و توانایی رفتاری)، انتظار پیامد، خودکارآمدی، خودکارآمدی جمعی، یادگیری مشاهده‌ای، باورهای هنجاری، حمایت اجتماعی، فرصت‌ها و موانع، قصد، تقویت‌کننده‌ها و تنبیه‌ها است [10].
بر اساس ساختارهای نظریه شناختی ـ اجتماعی، این مطالعات علاوه بر عوامل فردی، عوامل محیطی را نیز در اتخاذ رفتار فعالیت بدنی تبیین کرده‌اند [13 ،12]. بنابراین با توجه به عوارض و پیامدهای کوتاه‌مدت و بلندمدت عدم انجام فعالیت بدنی مناسب در میان نوجوانان، مطالعه حاضر با هدف تعیین عوامل مؤثر بر انجام فعالیت بدنی دانش‌آموزان دختر دوره متوسطه اول شهر رفسنجان بر اساس نظریه شناختی ـ اجتماعی طراحی و اجرا شد.
روش بررسی
مطالعه توصیفیـ مقطعی حاضر بین 640 نفر از دانش‌آموزان دختر مقطع متوسطه اول مدارس دولتی شهر رفسنجان، از میان پنج مدرسه، به روش خوشه‌ای تصادفی در سال 1397 انجام شد.
حجم نمونه اولیه بر اساس فرمول n=Z2×S2/D2 برابر 396 نفر محاسبه شد که با در نظر گرفتن اندازه اثر طرح 6/1 برابر 634 نفر برآورد شد. در این فرمول فاصله اطمینان 95درصد، انحراف معیار برابر 42/26 و مقدار دقت 60/2 لحاظ شد [5].
معیارهای ورود به مطالعه شامل داشتن یازده تا چهارده سال سن، رضایت آگاهانه و مشارکت داوطلبانه دانش‌آموز بود. معیارهای خروج نیز شامل عدم تمایل، پاسخ‌دهی ناقص به بیش از 20 درصد سؤالات و گزارش انجام رفتار به بیش از سه انحراف معیار بود.
ابزار گردآوری داده‌ها، پرسش‌نامه سه قسمتی و شامل نُه سوال مشخصات جمعیت‌شناختی (پایه تحصیلی، بُعد خانوار، تحصیلات پدر و مادر، شغل پدر و مادر، نوع مسکن، شاخص توده بدنی و توصیف وضعیت درآمد)، بخش دوم سؤالات مربوط به سنجش میزان انجام فعالیت بدنی طی هفت روز گذشته با بیست آیتم برگرفته از پژوهش اسدپور و همکاران [14] که ضریب بازآزمایی آن 79/0 گزارش و بــا استفاده از فرمول زیر ارزیابی شد: (9×دفعات ورزش سنگین در هفته) + (5×دفعات ورزش متوسط در هفته)+ (3×دفعات ورزش سبک در هفته) = نمره فعالیت ورزشی هفتگی
منظور از ورزش سبک، ورزش‌هایی مانند پیاده‌روی آرام، ماهی‌گیری، نرمش سبک، یوگا یا هر فعالیت ورزشی جسمانی سبک به مدت سی دقیقه یا بیشتر برای پنج روز یا بیشتر است.
منظور از ورزش متوسط، منظور ورزش‌هایی است که منجر به بالا رفتن ضربان قلب و عرق کردن به مقدار کم می‌شود، مانند پیاده‌روی تند، شناکردن آرام، دوچرخه‌سواری آرام، والیبال، بدمینتون، تنیس، اسکیت‌سواری تفریحی و آرام یا استفاده از دستگاه دو یا دوچرخه ثابت و نظایر آن به مدت سی دقیقه یا بیشتر برای پنج روز یا بیشتر.
منظور از ورزش شدید، ورزشی است که منجر به عرق کردن زیاد و بالا رفتن ضربان قلب می‌شود، مانند دویدن، کوهنوردی، شناکردن تند، فوتبال، بسکتبال، دوچرخه‌سواری تند، اسکیت‌سواری تند و طولانی و یا هر ورزش سنگین دیگر به مدت زمان بیست دقیقه یا بیشتر برای سه بار در هفته یا بیشتر است [14].
در‌نهایت، بعد از گزارش دانش‌آموزان میزان فعالیت بدنی بر اساس فرمول مشخص شد. بخش سوم ابزار محقق ساخته، ارزیابی علل انجام فعالیت بدنی بر اساس سازه‌های نظریه شناختی ـ اجتماعی است بدین صورت که عوامل محیطی چهار سؤال با دامنه نمره چهار الی بیست، توانایی رفتاری (شامل آگاهی و مهارت رفتاری با دامنه نمره سه الی چهل) که آگاهی 25 سؤال با دامنه نمره صفر الی 25 و مهارت رفتاری با سه سؤال با دامنه نمره سه الی پانزده، انتظار و ارزش پیامد با ده سؤال و دامنه نمره ده الی پنجاه، یادگیری مشاهده‌ای و خودکارآمدی دوازده سؤال با دامنه نمرات دوازده الی شصت و تقویت اجتماعی با نُه سؤال و دامنه نمرات نُه الی 45 ارزیابی می‌شد.
نسبت و شاخص روایی محتوا به کمک ده نفر از متخصصین آموزش بهداشت، تربیت بدنی و اپیدمیولوژی بررسی و تأیید شد. ضریب آلفای کرونباخ به ترتیب برای سازه‌های عوامل محیطی 61/0، توانایی رفتاری 70/0، انتظار پیامد 78/0، ارزش پیامد 71/0، یادگیری مشاهده‌ای 77/0، خودکارآمدی 76/0 و تقویت اجتماعی برابر 76/0 بود.
مقیاس پاسخ‌دهی در بخش آگاهی به صورت پاسخ‌های بلی / خیر و نمی‌دانم و در سایر سازه‌ها به صورت لیکرت پنج گزینه‌ای از کاملاً موافقم و همیشه (نمره پنج) تا کاملاً مخالفم و هرگز (نمره یک) بود. روش پاسخ‌دهی به صورت خودگزارش‌دهی و در حضور پژوهشگر بود. پس از تأیید روایی و پایایی ابزار مطالعه، با هماهنگی و همکاری آموزش و پرورش و مسئولان مدارس، اطلاعات جمع‌آوری شد.
بدین ترتیب که پرسش‌نامه در اختیار دانش‌آموزان قرار داده شد و پس از ارائه توضیحات کامل در‌خصوص چگونگی پاسخ به سؤالات، وزن و قد دانش‌آموزان اندازه‌گیری شده و پرسش‌نامه توسط دانش‌آموزان تکمیل شد.
پس از ورود داده‌ها در نرم‌افزار SPSS نسخه 18، وضعیت نرمالیتی سازه‌های نظریه و سطح فعالیت بدنی به کمک آزمون کولموگروف ـ اسمیرنوف و آماره‌های چولگی و کشیدگی بررسی شد، سپس مبتنی بر اهداف و متغیرهای پژوهش و غیرنرمال بودن داده‌ها، از آزمون‌های آماری من‌ویتنی‌یو، کروسکال ـ والیس، همبستگی اسپیرمن و مدل رگرسیون چندگانه تحلیل داده‌ها انجام گرفت. سطح معناداری آزمون‌ها ٠٥/٠ در نظر گرفته شد. جهت عدم ایجاد اختلال در کار معلمان، مدیران و تکالیف و برنامه درسی دانش‌آموزان هماهنگی‌های لازم با مدیر مدرسه انجام شد.
یافته‌ها
تعداد مشارکت‌کنندگان 640 دانش‌آموز دختر متوسطه اول از پنج مدرسه منتخب با میانگین و انحراف معیار سنی 14/1±24/13 سال بودند. میانگین تعداد افراد خانوار مشارکت‌کنندگان 09/1±77/4 بود.
بیشترین بُعد خانوار چهار نفره برابر (1/ 38درصد) بود. بیشتر پدر دانش‌آموزان دارای تحصیلات دیپلم (61/ 34درصد) بودند و همچنین بیشتر مادر دانش‌آموزان دارای تحصیلات دیپلم (10/35 درصد) بودند. بیشتر پدر دانش‌آموزان دارای شغل آزاد (2/ 53درصد) بود و (3/ 80درصد) مادر دانش‌آموزان خانه‌دار بودند. از نظر توصیف درآمد خانواده تقریباً نیمی از دانش‌آموزان وضعیت درآمد خانواده خود را خوب توصیف کردند. میانگین، شاخص توده بدنی دانش‌آموزان 32/4±94/20 بود (جدول شماره 1).
در این مطالعه، میانگین رتبه بالاتر فعالیت بدنی دانش‌آموزان با سطح تحصیلات بالاتر پدر و مادر، شاخص توده بدنی کمتر و عضویت در تیمهای ورزشی رابطه معناداری نشان داد (05/0P<) (جدول شماره 1). دانش‌آموزانی که پدر و مادر آنان دارای تحصیلات فوق دیپلم بودند، میانگین رتبه بالاتر فعالیت بدنی را نسبت به سایر گروه‌ها داشتند (05/0P<).
میانگین رتبه فعالیت بدنی دانش‌آموزان دارای اضافه وزن و در معرض خطر با دانش‌آموزان کم‌وزن و وزن طبیعی اختلاف معناداری داشت (05/0P<)، به این مفهوم که دانش‌آموزان دارای اضافه وزن و در معرض خطر فعالیت بدنی کمتری نسبت به دیگر گروه‌ها دارند.
در این پژوهش بین پایه تحصیلی (1/0=P)، بُعد خانوار (8/0=P)، شغل پدر (05/0=P) و مادر (4/0=P) و نوع مسکن (6/0=P) با میزان انجام فعالیت بدنی دانش‌آموزان رابطه معناداری وجود نداشت.
میانگین نمره و میانگین رتبه فعالیت بدنی دانش‌آموزان به ترتیب 28/79 و 50/317 دقیقه در هفته بود که (8/95 درصد) دارای فعالیت بدنی کمتر از شصت دقیقه در روز بودند. میانگین فعالیت ورزشی سبک دانش‌آموزان 60/24 دقیقه در هفته، فعالیت ورزشی متوسط دانش‌آموزان برابر با 64/24 دقیقه در هفته و فعالیت ورزشی شدید دانش‌آموزان برابر با 08/30 دقیقه در هفته بود. میانگین نمره و انحراف معیار سازه‌های نظریه شناختی ـ اجتماعی در خصوص فعالیت بدنی در جدول شماره 2 ارائه شده است.
در جدول شماره 3، نتایج ضریب همبستگی اسپیرمن، برای سنجش همبستگی میان سازه‌های نظریه شناختی ـ اجتماعی و میزان فعالیت بدنی ارائه شده است.
بر این اساس، بین سازه‌های توانایی رفتاری (001/0=P، 163/0=r)، انتظار پیامد (003/0=P، 117/0=r)، ارزش پیامد (035/0=P، 083/0=r)، یادگیری مشاهده‌ای (004/0=P، 115/0=r)، تقویت اجتماعی (001/P>0، 194/0=r) و خودکارآمدی (005/0=P، 111/0=r) با میزان انجام فعالیت بدنی همبستگی مستقیم و معنادار آماری وجود داشت.
تحلیل رگرسیون چندمتغیره، تقویت اجتماعی (129/0= β ، 001/= P) را به عنوان قوی‌ترین پیش‌بینی‌کننده‌های فعالیت بدنی در دانش‌آموزان نشان داد (جدول شماره 4).
بحث
مطالعه حاضر با هدف شناسایی تعیین‌کننده‌های انجام فعالیت بدنی طبق نظریه شناختی ـ اجتماعی در دانش‌آموزان دوره متوسطه اول انجام گرفت.
نتایج مطالعه حاضر نشان داد که میانگین فعالیت بدنی تنها یازده دقیقه در روز و 8/95 درصد دارای فعالیت بدنی کمتر از شصت دقیقه در روز بودند که در مقایسه با میزان توصیه‌شده سازمان بهداشت جهانی به میزان کمتر از شصت دقیقه در روز و در وضعیت نامطلوب قرار داشت [1].
یافته‌های این پژوهش تأیید مجددی بر یافته‌های پژوهش شیروانی و همکاران و پارسامهر و همکاران بوده است که به بررسی رابطه بین متغیرهای نظریه شناختی ـ اجتماعی با متغیر انجام فعالیت بدنی پرداخته‌اند [15 ،13]. در پژوهش کاظمی و همکاران نیز تنها 18 درصد دانش‌آموزان فعالیت بدنی مطلوب داشتند [61]. میانگین نمره عوامل محیطی 88/16 به دست آمد. بیشترین نمره این قسمت مربوط به وجود لوازم ورزشی کافی در منزل و کمترین نمره مربوط به عدم انجام فعالیت بدنی در بیرون منزل به دلیل عواملی چون نبودن پیاده‌روی ایمن، وجود سگ یا اراذل اوباش بود.
در مطالعه لوبانس و همکاران، در میان نوجوانان استرالیا نیز محیط مدرسه، وجود تسهیلات و برنامه‌های ورزشی منظم و حمایت مسئولین مدارس بر ارتقای فعالیت بدنی دانش‌آموزان دختر تأثیرگذار بود [17].
توانایی رفتاری از مجموع آگاهی و مهارت رفتاری به دست می‌آید که به بررسی حداقل زمان و مدت انجام فعالیت بدنی، اهداف فعالیت بدنی، توانایی تشکیل تیم ورزشی، آماده کردن امکانات ورزشی در منزل و انجام فعالیت بدنی می‌پرداخت، میانگین نمره آن 50/20 به دست آمد.
بین سازه توانایی رفتاری با میزان انجام فعالیت بدنی همبستگی مستقیم و معنادار آماری وجود داشت. در پژوهش میرکریمی در میان زنان مراجعه‌کننده به مراکز بهداشتی شهر گرگان، میانگین آگاهی بیشترین فراوانی را بین سازه‌ها داشت [18].
در مطالعه هاس و هارتمان، میزان آگاهی تعیین‌کننده‌ترین و مهمترین عامل شخصی بود [19]. پیشنهاد می‌شود با آموزش مهارت‌های رفتاری به دانش‌آموزان و همکاری والدین و مسئولین مدارس و آماده کردن امکانات ورزشی بتوان به بهبود این موضوع کمک شایانی کرد.
انتظار پیامد به نتایج مورد انتظار نوجوان از انجام فعالیت بدنی گفته می‌شود که شامل دست‌یابی به تناسب اندام، پیشرفت تحصیلی، انرژی و اعتماد به نفس بیشتر است، میانگین نمره آن 35/22 به دست آمد که در وضعیت متوسط قرار داشت.
در پژوهش میرزایی در میان دانشجویان میانگین نمره انتظار پیامد 86/20 بود که در وضعیت مطلوب قرار داشت [20]؛ بنابراین پیشنهاد می‌شود با به‌کارگیری و تبیین تجارب ورزشکاران، تأثیر آن در زندگی آن‌ها و با تدوین برنامه‌های آزمایشی بتوان انتظارات نوجوانان را از فعالیت بدنی افزایش داد.
ارزش پیامد به ارزشی گفته می‌شود که نوجوان برای نتایج حاصل از انجام فعالیت بدنی قائل است [11]، میانگین نمره این سازه 30/17 به دست آمد. در مطالعه میرزایی میانگین نمره ارزش پیامد 02/20 بود که در وضعیت مطلوب قرار داشت [20].
کمترین نمره این بخش مربوط به نیاز به کمک والدین برای انجام فعالیت بدنی و بیشترین نمره مربوط به احساس ناخوشایند در انجام فعالیت بدنی است. با توجه به اینکه بیشتر نوجوانان ارزش انجام فعالیت بدنی را درک نکرده‌اند، پیشنهاد می‌شود سازمان تربیت بدنی یا اداره آموزش و پرورش تدابیری اتخاذ کنند تا انجام فعالیت بدنی مانند یک فعالیت عادی روزانه و یک فعالیت گروهی همانند برگزاری مسابقات ورزشی در پارک‌ها و برگزاری همایش‌های پیاده‌روی خوشایند شود.
یادگیری مشاهده‌ای با سؤالاتی مانند: »مشاهده دوستانم هنگام انجام فعالیت بدنی یا ورزشی به من در انجام فعالیت بدنی کمک می‌کند؟«، ارزیابی شد. میانگین نمره آن 38/16 به دست آمد، بیشترین نمره این قسمت مربوط به یادگیری از طریق مشاهده دوستان و والدین بود و کمترین نمره مربوط به عدم مشاهده انجام فعالیت بدنی در بستگان نزدیک است.
در مطالعه شیروانی در میان دختران نوجوان تهرانی میانگین نمره یادگیری مشاهده‌ای 26/16 بود که در این پژوهش نیز وضعیت نامطلوب است [15]. با توجه به این نکته که مشاهده انجام فعالیت بدنی توسط والدین و همسالان موجب انگیزش در نوجوانان و باعث انجام این فعالیت در آن‌ها می‌شود، پیشنهاد می‌شود تا با تشکیل جلسات آموزشی برای والدین و آگاه کردن آن‌ها از این مسئله و همراهی آن‌ها برای انجام فعالیت بدنی با فرزندان و با تشکیل همایش‌های ورزشی خانوادگی این وضعیت را بهبود بخشید.
تقویت اجتماعی شامل تشویق‌ها و تنبیه‌های نوجوان از طرف خانواده و همسالان برای انجام فعالیت بدنی است. میانگین نمره تقویت اجتماعی 05/22 به دست آمد که در وضعیت متوسط قرار داشت.
در مطالعه پارسامهر در میان دانشجویان دانشگاه یزد نمره تقویت اجتماعی 4/19 بود و حمایت اجتماعی دوستان تأثیرگذارترین عامل برای فعالیت بدنی بود [13].
در پژوهش حاضر نیز، تحلیل رگرسیون چندمتغیره، تقویت اجتماعی را به عنوان قوی‌ترین پیش‌بینی‌کننده فعالیت بدنی در دانش‌آموزان نشان داد. در مطالعه پلاتنیکوف و همکاران حمایت اجتماعی دومین پیش‌بینی‌کننده فعالیت بدنی بود [21].
بیشترین نمره این قسمت مربوط به تشویق افراد خانواده به انجام فعالیت بدنی بود و کمترین نمره مربوط به تقاضای دوستان به پیاده‌روی در فاصله خانه تا محل تحصیل است. با توجه به تأثیرپذیری زیاد نوجوانان از همسالان و خانواده پیشنهاد می‌شود با تشکیل برنامه‌های آموزشی برای والدین و مربیان لزوم تشویق دانش‌آموزان در خانه و مدرسه و دادن جایزه و ایجاد محیط‌های امن در مسیر مدرسه تا خانه، در جهت ارتقای آن گام برداشت.
در این پژوهش، خودکارآمدی با سؤالاتی همچون «آیا می‌توانید فعالیت بدنی خود را حتی زمانی که تکالیف زیادی دارید، انجام دهید؟»، ارزیابی شد. بیشترین نمره این قسمت مربوط به در نظر گرفتن زمان مشخصی برای انجام فعالیت بدنی و کمترین نمره آن توان انجام فعالیت بدنی در زمان ناراحتی و تحت فشار روانی است.
یافته‌های این مطالعه همانند مطالعه ژو و همکاران نماینده وجود رابطه بین خودکارآمدی و میزان انجام فعالیت بدنی بود و بین خودکارآمدی و سطوح فعالیت بدنی ارتباط مستقیمی مشاهده شد [22]؛ بنابراین در افراد با خودکارآمدی بالا، انگیزه تداوم رفتار در طول زمان حتی با وجود برخی موانع بیشتر است [17].
پیشنهاد می‌شود مربیان ورزش مدارس اقدامی کنند که نوجوانان دختر فعالیت بدنی را یک ارزش بدانند و نقش آن را در ابعاد مختلف زندگی درک کنند تا خودکارآمدی آنان بالا رود، اگر آن را به عنوان یک ارزش تلقی کنند، حتی در زمانی که وقت ندارند یا تکلیف دارند ورزش می‌کنند.
در این مطالعه، بین میانگین فعالیت بدنی روزانه دانش‌آموزان با تحصیلات والدین، شاخص توده بدنی و عضویت در تیمهای ورزشی ارتباط معناداری مشاهده شد. در مطالعه کاظمی و همکاران، بین سبک زندگی بی‌تحرک مادر با الگوی فعالیت جسمی نوجوان ارتباط معنادار بود [23].
بنابراین به نظر می‌رسد در شرایط فرهنگی موجود کشور، مادران در شکل‌گیری الگوی فعالیت فیزیکی دختران نوجوان نقش مهمی دارند [24]. از محدودیت‌های پژوهش حاضر میتوان به ارزیابی فعالیت بدنی به صورت ذهنی اشاره کرد که به عنوان راه‌حل میتوان از روش‌های ارزیابی عینی همانند به‌کارگیری گام شمار استفاده کرد.
نتیجه‌گیری
در این پژوهش، میزان فعالیت بدنی روزانه و هفتگی دانش‌آموزان دختر در وضعیت نامطلوبی قرار داشت. توانایی رفتاری، خودکارآمدی و تقویت اجتماعی تعیین‌کننده‌های رفتاری انجام فعالیت بدنی بودند.
با توجه به میزان فعالیت بدنی ناکافی نوجوانان دختر، ضرورت طراحی، اجرا و ارزشیابی آزمایشات مبتنی بر الگوهای تغییر رفتار در سطح فردی و خصوصاً اجتماعی با هدف جلب حمایت، تقویت و تسهیل در راستای فراهم‌سازی امکانات و تجهیزات ورزشی در مدارس و مکان‌های دیگر ضروری به نظر می‌رسد. بنابراین پیشنهاد می‌شود مسئولین محترم اداره آموزش و پرورش، تربیت بدنی و جوانان و شهرداری با تمرکز بیشتر در این حوزه، در جهت پیشرفت سلامت و نشاط این قشر حساس جامعه گام بردارند. همچنین پیشنهاد می‌شود فعالیت بدنی دانش‌آموزان به صورت عینی، اندازه‌گیری و در تعیین‌کننده‌های اجتماعی نیز ارزیابی شود.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این مقاله حاصل طرح تحقیقاتی از دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان است (کد اخلاق: IR.RUMS.REC.1396.157).
حامی مالی
معاونت تحقیقات و فناوری دانشگاه علوم‌پزشکی رفسنجان حامی مالی طرح است. مقاله حاضر برگرفته از پایان‌نامه دانشجویی کارشناسی ارشد سرکار خانم زهرا سلیمان اهری در گروه آموزش بهداشت و ارتقای سلامت دانشکده بهداشت دانشگاه علوم‌پزشکی رفسنجان است.
مشارکت نویسندگان
مفهوم‌سازی: مصطفی نصیرزاده؛ روش‌شناسی، اعتبار‌سنجی: محمد اسدپور و مصطفی نصیرزاده؛ تحلیل: مصطفی نصیرزاده؛ تحقیق و بررسی: زهرا سلیمان اهری؛ نگارش پیش‌نویس: لیلی مازار و زهرا سلیمان اهری؛ ویراستاری و نهایی‌سازی نوشته: محمد اسدپور، مصطفی نصیرزاده، زهرا سلیمان اهری و لیلی مازار؛ نظارت و مدیریت پروژه: محمد اسدپور و مصطفی نصیرزاده.
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان این مطالعه هیچ‌گونه تعارض منافعی ندارد.
تشکر و قدردانی
بر این اساس، از مسئولین دانشگاه به جهت حمایت مالی، معاونت بهداشتی، آموزش و پرورش شهر رفسنجان و به طور خاص دانش‌آموزان دختر دوره متوسطه اول شهر رفسنجان که ما را در انجام طرح یاری کردند، صمیمانه تشکر و قدردانی می‌کنیم.
نوع مطالعه: مقاله پژوهشي |
موضوع مقاله:
آموزش بهداشت
دریافت: 1400/3/11 | پذیرش: 1400/3/31 | انتشار: 1400/3/10
دریافت: 1400/3/11 | پذیرش: 1400/3/31 | انتشار: 1400/3/10
فهرست منابع
1. World Health Organization. Physical activity [Internet]. 2020 [Updated 2020 November 26]. Available from: https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/physical-activity
2. World Health Organization. Global strategy on diet, physical and health [Internet]. 2004 [Updated 2004]. Available from: https://www.who.int/dietphysicalactivity/strategy/eb11344/strategy_english_web.pdf
3. World Health Organization. Physical activity [Internet]. 2021 [Updated 2021]. Available from: https://www.who.int/health-topics/physical-activity#tab=tab_1
4. Ghafari M, Nasirzadeh M, Aligol M, Davoodi F, Nejatifar M, Kabiri S, et al. [Determinants of physical activity for prevention of osteoporosis among female students of Shahid Beheshti University of Medical Sciences: Application of health belief model (Persian)]. Pajoohande. 2014; 19(5):244-50. http://pajoohande.sbmu.ac.ir/article-1-1829-en.html
5. Hashemian M, Abdolkarimi M, Asadollahi Z, Nasirzadeh M. Determinants of physical activity among middle school girl students in Iran based on social cognitive theory in 2018. Int J Ayurvedic Med. 2019; 10(3):282-8. https://www.ijam.co.in/index.php/ijam/article/view/1234
6. Solki S, Salehi L, Jamshidi E. [Obesity and some related factors among students of elementary schools in Shahryar city (Persian)]. Iran J Endocrinol Metab. 2013; 14(5):464-71. http://ijem.sbmu.ac.ir/article-1-1246-en.html
7. Tamimi H, Noroozi A. [Determinants of physical activity in high school girl students: Study based on health promotion model (HPM) (Persian)]. J Health. 2016; 6(5):527-37. http://healthjournal.arums.ac.ir/article-1-816-fa.html
8. Mohamadian H, Eftekhar Ardebili H, Kordzanganeh J. [Factors affecting physical activity in female high school students: A study based on the health promotion model using path analysis approach (Persian)]. Payesh. 2015; 14(2):205-15. http://payeshjournal.ir/article-1-248-fa.html
9. Krølner R, Rasmussen M, Brug J, Klepp KI, Wind M, Due P. Determinants of fruit and vegetable consumption among children and adolescents: A review of the literature. Part II: Qualitative studies. Int J Behav Nutr Phys Act. 2011; 8:112. [DOI:10.1186/1479-5868-8-112] [PMID] [DOI:10.1186/1479-5868-8-112]
10. Rimer BK, Viswanath K, Glanz K. Health behavior and health education: Theory, reserch, and practice. New Jersey: Wiley; 2015. https://www.google.com/books/edition/Health_Behavior/0j4LCgAAQBAJ?hl=en&gbpv=0
11. Safari M, Shojaeizadeh D, Ghofranipour F, Heidarnia A, Pakpour-HajiAga A. [Theories and models of health education and health promotion (Persian)]. Tehran: Publication of Sobhan; 2013:
12. Ardestani M, Niknami S, Hidarnia A, Hajizadeh E. [Validity and reliability of the social cognitive theory questionnaire in Tehranian adolescent girl student's physical activity behavior (Persian)] . J North Khorasan Univ Med Sci. 2017; 9(2):219-30. [DOI:10.18869/acadpub.jnkums.9.2.219] [DOI:10.18869/acadpub.jnkums.9.2.219]
13. Parsamehr M, Niknezhad MR, Heddat A. [Relationship between social cognitive theory and promoting motivation to perform physical activity among humanities students of Yazd University (Persian)]. J Sport Manag Mot Behav. 2017; 11(21):185-92. [DOI:10.22080/JSMB.2015.962]
14. Asadpour M, Sheikh Fathollahi M, Goujani R, Razi S, Torkashvand F, Hassanloei B, et al. [Survey on physical exercise among paramedical students of Rafsanjan University of Medical Sciences based on stages of changes model and its association with self-efficacy in 2011-2012 (Persian)]. J Rafsanjan Univ Med Sci. 2014; 13(4):349-60. http://journal.rums.ac.ir/article-1-2048-en.html
15. Shirvani H, Sanaeinasab H, Tavakoli R, Saffari M, Khalaji K, Me'mar S. [The effect of a social cognitive theory-based educational intervention on the physical activity of female adolescents (Persian)]. Iran J Health Educ Health Promot. 2017; 4(4):309-18. [DOI:10.18869/acadpub.ihepsaj.4.4.309] [DOI:10.18869/acadpub.ihepsaj.4.4.309]
16. Aligol M, Kazemi SS, Salim Abadi Y, Nasirzadeh M, Tayyebi Z. [A survey on physical activity determinants as osteoporosis preventive behavior among pre-university female students of Rafsanjan in 2017: A descriptive study (Persian)]. J Rafsanjan Univ Med Sci. 2019; 18(5):455-68. http://journal.rums.ac.ir/article-1-4551-en.html
17. Lubans DR, Okely AD, Morgan PJ, Cotton W, Puglisi L, Miller J. Description and evaluation of a social cognitive model of physical activity behaviour tailored for adolescent girls. Health Educ Res. 2012; 27(1):115-28. [DOI:10.1093/her/cyr039] [PMID] [DOI:10.1093/her/cyr039]
18. Mirkarimi SK, Ozoni Doji R, Honarvar M, Aref LF. [Correlation between physical activities, consumption of fruits and vegetables and using social cognitive theory constructs in obese or overweight women referring to health centers in Gorgan (Persian)]. Jorjani Biomed J. 2017; 5(1):42-52. http://goums.ac.ir/jorjanijournal/article-1-531-en.html
19. Hass J, Hartmann M. What determines the fruit and vegetables intake of primary school children? - An analysis of personal and social determinants. Appetite. 2018; 120:82-91. [DOI:10.1016/j.appet.2017.08.017] [PMID] [DOI:10.1016/j.appet.2017.08.017]
20. Mirzaei-Alavijeh M, Soroush A, Nasirzadeh M, Hatamzadeh N, Zinat-Motlagh F, Jalilian F, et al. Socio-cognitive determinants of regular physical activity among college students. World Fam Med. 2018; 16(2):158-62. http://eprints.abadanums.ac.ir/208/ [DOI:10.5742/MEWFM.2018.93256]
21. Plotnikoff RC, Costigan SA, Karunamuni N, Lubans DR. Social cognitive theories used to explain physical activity behavior in adolescents: A systematic review and meta-analysis. Prev Med. 2013; 56(5):245-53. [DOI:10.1016/j.ypmed.2013.01.013] [PMID] [DOI:10.1016/j.ypmed.2013.01.013]
22. Zhou G, Wang D, Knoll N, Schwarzer R. Planning mediates between self-efficacy and physical activity among motivated young adults. J Phys Act Health. 2016; 13(1):87-93. [DOI:10.1123/jpah.2014-0555] [PMID] [DOI:10.1123/jpah.2014-0555]
23. Kazemi A, Eftekhar Ardabili H, Nekueii Zahraei NS. [Pattern of physical activity and the promoters among adolescent girls of Isfahan (Persian)]. J Inflamm Dis. 2011; 15(1):39-47. http://journal.qums.ac.ir/article-1-1074-en.html
24. Mohamadian H, Ghannaee Arani M. Factors predicting the physical activity behavior of female adolescents: A test of the health promotion model. J Prev Med Public Health. 2014; 47(1):64-71. [DOI:10.3961/jpmph.2014.47.1.64] [PMID] [PMCID] [DOI:10.3961/jpmph.2014.47.1.64]
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
حق تالیف (کپی رایت) برای مولفان محفوظ است.
صاحب امتیاز: دانشگاه علوم پزشکی قم
ناشر: انتشارات دانشگاه علوم پزشکی قم
شاپا چاپی: 7799-1375
شاپا الکترونیک: 1375-2008
ایمیل مجله: journal@muq.ac.ir
j.muq.ac@gmail.com
