مجله دانشگاه علوم پزشکی قم

مقدمه
در دسامبر 2019، ویروس جدیدی به نام ویروس کرونا معرفی شد که باعث پنومونی ویروسی و سندرم حاد تنفسی حاد کرونا ویروس (SARS-CoV-2) شد [1]. طی چند هفته، شیوع این بیماری از چین به 24 کشور دیگر رسید [2]. در طی چند ماه‌، بیماری کووید 19 به علت بحران مراقبت‌های بهداشتی‌، افزایش مرگ‌و‌میر و حدت بالا به یک بیماری همه‌گیر جهانی تبدیل شد. [3]. میزان مرگ‌و‌میر در جمعیت عمومی تقریباً 2 درصد گزارش شده است. افرادی که دارای شرایط پزشکی مزمن و سن بالا هستند از مرگ‌و‌میر بیشتری دارند [4]. در ایران‌، اولین مرگ مربوط به‌ کووید 19 در تاریخ 19 فوریه سال 2020 اعلام شد [5]. بروز این بیماری در ایران 4/6 در هر 1000000 نفر است [6]. مولتیپل اسکلروزیس (ام‌اس) یک بیماری مزمن با سیستم ایمنی سیستم عصبی مرکزی است که معمولاً به ایمونوتراپی طولانی‌مدت نیاز دارد و بیش از 1 میلیون آمریکایی را مبتلا می‌کند [7]. در دوازدهمیـن کنگـره بین‌المللـی ام‌اس ایـران تخمیـن زده شده است که حدود 60 تا 70 هزار فرد مبتلا به ام‌اس در ایران وجود دارد [8]. بیماری ام‌اس یﮑﯽ از ﺷﺎیﻊﺗﺮیﻦ ﺑﯿﻤﺎریﻫـﺎ‌ی ﻧﻮرودژﻧﺮاﺗﯿﻮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ از ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻦ ﺗﺪریﺠﯽ و ﭘﯿﺸﺮوﻧﺪه ﺳﻠﻮلﻫـﺎ‌ی ﻋﺼﺒﯽ و ﻧﻬﺎیﺘﺎً اﺧﺘﻼل در ﻋﻤﻠﮑﺮد ﺳﯿﺴﺘﻢ ﻋﺼﺒﯽ ﻣﺮﮐﺰی ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ [9، 10]. علاوه بر این‌، میزان بروز مولتیپل اسکلروزیس که بیشتر افراد جوان را درگیر می‌کند نیز در جامعه ایران رو به افزایش است ‌[11]. مطالعات قبلی حاکی از آن است که عفونتی که در بیماران ام‌اس به احتمال زیاد هنگام دریافت داروها رخ می‌دهد‌، بیشتر به بستری شدن در بیمارستان نیاز دارد و با مرگ‌و‌میر بالاتر از عموم مردم همراه است [14-12]. به علاوه‌، عفونت‌های سیستمیک می‌توانند موجب عود بیماری ام‌اس شوند یا علائم بیماری ام‌اس را که قبلاً وجود داشته است بدتر کنند [15]. بیماران مبتلا به مولتیپل اسکلروزیس‌، به‌ویژه بیماران تحت درمان با داروهای سرکوب‌کننده سیستم ایمنی‌، ناتوانی بالایی دارند و ممکن است مستعد ابتلا به کووید 19 باشند [16] و حتی مانند هر بیماری عفونی‌ای‌، این احتمال وجود دارد که ویروس مذکور، بیماری ام‌اس را تشدید کند ‌[17].
 در مطالعه ای که توسط صحراییان و همکاران با هدف بررسی آگاهی در مورد بیماری همه‌گیر کووید 19 در بیماران مبتلا به ام‌اس در تهران انجام شد نتایج نشان داد که 73 درصد افراد مبتلا به ام‌اس قوانین مربوط به قرنطینه را به صورت کامل رعایت می‌کردند [18]. دهقانی و همکاران مطالعه‌ای را با هدف بررسی شیوع فراوانی استرس، اضطراب و افسردگی در بیماران مبتلا به بیماری مولتیپل اسکلروزیس انجام دادند. نتایج این مطالعه بیانگر آن بود که میزان استرس، اضطراب و افسردگی در بیماران مولتیپل اسکلروزیس بالا بوده که می‌تواند سلامت آنان را به مخاطره اندازد [19]. از آنجا که ایران یکی از کشورهایی است که شیوع بالای کووید 19دارد‌، دانش و نگرش افراد نقش مهمی در پیشگیری از بیماری دارد.‌ این مسئله حتی برای بیماران مبتلا به تعدیل سیستم ایمنی یا سرکوب‌کننده سیستم ایمنی مانند بیماران مولتیپل اسکلروزیس (ام‌اس) بسیار برجسته است [18]. با توجه به اهمیت در نظر گرفتن نکات ایمنی در بین بیماران ام‌اس‌، ما این مطالعه را برای ارزیابی آگاهی بیماران ام‌اس در مورد بیماری همه‌گیر کووید 19 در جهرم طراحی کردیم.
روش بررسی
پژوهش حاضر از نوع توصیفی‌مقطعی بود که به روش سرشماری روی 191 نفر از بیماران مبتلای قطعی به مولتیپل اسکلروزیس شهرستان جهرم در سال 1399 انجام شد. معیار ورود به این مطالعه شامل بیماران مبتلا به مولتیپل اسکلروزیس با تشخیص قطعی توسط متخصص نورولوژیست، توانایی خواندن و نوشتن و سابقه حداقل یک سال ابتلا به بیماری مولتیپل اسکلروزیس در بیماران بود. معیار خروج از مطالعه نیز عدم همکاری بیماران برای شرکت در مطالعه بود. پس از اخذ معرفی‌نامه رسمی از معاونت پژوهشی دانشگاه علوم‌پزشکی جهرم، 191 نفر از بیماران مبتلای قطعی به مولتیپل اسکلروزیس شهرستان جهرم وارد مطالعه شدند. با توجه به بروز پاندمی کرونا در دنیا و جهت رعایت مسائل بهداشتی برای پیشگیری از بروز این بیماری، سؤالات پرسش‌نامه توسط پژوهشگران طی تماس تلفنی با بیماران به صورت محرمانه و ضمن رعایت اصول اخلاقی تکمیل شد. به بیماران شرکت‌کننده در مطالعه توضیح داده شد که اسم و فامیل آن‌ها در پرسش‌نامه ذکر نخواهد شد و به صورت محرمانه باقی خواهد ماند. پرسش‌نامه به‌کار‌رفته در این مطالعه شامل اطلاعات جمعیت‌شناختی و آگاهی بیماران ام‌اس از کووید 19 است. پرسش‌نامه اطلاعات جمعیت‌شناختی شامل سن، جنسیت، وضعیت تأهل، محل سکونت، تحصیلات، تعداد افراد خانوار، مدت‌زمان بیماری ام‌اس، وضعیت اقتصادی، شغل، سابقه مسافرت، سابقه کرونا در خانواده، فوت، سابقه ابتلای خود به کرونا و نتیجه تست PCR بود. پرسش‌نامه آگاهی بیماران از کووید 19 از 13 سؤال تشکیل شده است. 10 سؤال به صورت بلی و خیر بوده است که به ترتیب نمره یک و صفر به آن‌ها تعلق گرفته است. دو سؤال سه‌گزینه‌ای نیز به ترتیب با نمره صفر تا 2 نمره‌گذاری شده است. یک سؤال 7‌بخشی وجود داشته است که در هر بخش در صورت انتخاب گزینه درست نمره یک و در صورت انتخاب گزینه غلط نمره صفر منظور شده است (حداقل نمره صفر و حداکثر 7). درنهایت نمره کلی پرسش‌نامه آگاهی از صفر تا 21 متغیر خواهد بود. روایی و پایایی این پرسش‌نامه در مطالعه صحراییان و همکاران به تأیید رسیده است [18]. بیماران ام‌اس که در بخش‌های مختلف بیمارستان پیمانیه بستری هستند نیز مورد سنجش قرار گرفته اند. تجزیه‌و‌تحلیل اطلاعات با استفاده از آزمون‌های آماری توصیفی نظیر فراوانی و درصد و استنباطی با استفاده از آزمون‌های تی تست و آنووا در سطح معنی‌داری P<0/05 صورت گرفت.
یافته‌ها
نتایج نشان داد که 191 نفر از بیماران مبتلا به ام‌اس در زمان پاندمی کرونا در مطالعه شرکت کردند. اکثریت آن‌ها زن، متأهل، زیر 40 سال و دارای تحصیلات دیپلم و پایین‌تر بودند. تنها 4/9 درصد از آن‌ها در دوران کرونا سابقه مسافرت داشتند و 5/44 درصد از آن‌ها دارای سابقه ابتلا در خانواده خود بودند. مدت‌زمان بیماری در بیش از 60 درصد از آن‌ها کمتر از ده سال بود و 1/57 درصد از آن‌ها خانه‌دار بودند. 3/6 درصد از آن‌ها به کرونا مبتلا شده بودند (جدول شماره 1).
میانگین نمره آگاهی بیماران مبتلا به ام‌اس به ‌صورت نمره خام بر اساس مقیاس پرسش‌نامه و نمره تبدیل یافته به صورت درصد نشان داده شده است. حداقل نمره آگاهی صفر و حداکثر آن 21 بوده است. نمره بالاتر نشان‌دهنده آگاهی بالاتر است. در زمان پاندمی ویروس کرونای جدید (کووید 19) در شهرستان جهرم، میانگین نمره آگاهی بیماران ام‌اس 7/ 80 درصد بوده است. این نمره نشان‌دهنده آگاهی بیماران مبتلا به ام‌اس در سطح بالا قرار دارد (جدول شماره 2).
نتایج نشان داد که اکثریت بیماران فاز بیماری را پاندمیک و سرعت بالای کرونا در انتقال شخص‌به‌شخص و نشانه‌های آن را تب و سرفه مداوم دانسته‌اند. همچنین اکثریت بیماران معتقد به نقش محافظتی دستکش و ماسک و استفاده از شیلد در جلوگیری از ابتلا به بیماری کرونا بودند. از طرفی دیگر، اکثریت آن‌ها محدودیت مسافرت و بستن مکان‌های شلوغ مانند موزه و یا بازارها و رعایت قانون را در جلوگیری از گسترش بیماری مفید دانسته‌اند. اما پیروی از گایدلاین‌های مربوط به قرنطینه توسط بیماران در حد متوسط بوده است، ولی اکثریت آن‌ها دست‌کم گرفتن قوانین قرنطینه را از عوامل گسترش بیشتر بیماری کرونا در ایران دانسته‌اند (جدول شماره 3). همچنین اکثر بیماران تماس تنفسی را از راه‌های انتقال بیماری کرونا دانسته‌اند. تقریباً نیمی از بیماران شرکت‌کننده در مطالعه تماس مستقیم با ترشحات حلق و بینی بیمار و تماس مستقیم و یا غیرمستقیم با دست آلوده بیمار را از راه‌های انتقال بیماری کرونا ذکر کرده‌اند (تصویر شماره 1).
برای بررسی ارتباط بین متغیرهای جمعیت‌شناختی دو سطحی با آگاهی بیماران مبتلا به ام‌اس از آزمون تی تست مستقل و برای بررسی ارتباط بین متغیرهای جمیت‌شناختی سه‌سطحی و بالاتر با آگاهی بیماران مبتلا به ام‌اس از آزمون آنووا استفاده شد. نتایج نشان داد که بین متغیرهای جمعیت‌شناختی، ارتباط متغیرهای جنسیت، تحصیلات و تعداد افراد خانوار با آگاهی بیماران معنی‌دار بود (05/0>P). بالاترین میزان آگاهی در مردان، بیماران با تحصیلات فوق‌لیسانس و بیماران با تعداد خانوارهای دونفره و در کارمندان دولت با وضعیت اقتصادی عالی مشاهده شد (جدول شماره 4).
بحث
نتایج مطالعه حاضر نشان داد که در زمان پاندمی ویروس کرونای جدید (کووید 19) در شهرستان جهرم، میانگین نمره آگاهی بیماران ام‌اس، 7/80 درصد بوده است. این نمره نشان داد آگاهی بیماران مبتلا به ام‌اس در سطح بالا قرار دارد.
آگاهی و دانش افراد مبتلا به ام‌اس در مورد عواملی که ممکن است خطر کووید 19 را تحت تأثیر قرار دهد در مطالعه طلاعت و همکاران بررسی شد. آگاهی بیماران در مورد این عوامل ضعیف بود. بیماران ام‌اس نقش اکثر این عوامل را در تعیین خطر ابتلا به کووید 19 پایین می‌دانستند و احتمالاً گزارش می‌دادند که در بیشتر سؤالات درباره عوامل خطر از آن‌ها آگاهی ندارند [20]. این در حالی است که بیماران مورد‌بررسی ما وضعیت بهتری از نظر آگاهی در مورد کروناویروس جدید داشتند.
 نتایج این پژوهش با نتایج مطالعه صحرائیان و همکاران همسوست که نشان داد 90 درصد بیماران ام‌اس از شدت بیماری، مرحله بیماری همه‌گیر و نقش حفاظتی دستکش و ماسک آگاه بودند. این سطح آگاهی ممکن است به دلیل اطلاعیه‌های رسانه‌های اجتماعی‌، مانند کانال تلگرامی و وب‌سایت که از طریق آن پزشکان روزانه بیماران خود را در مورد قوانین پیشگیری و استراتژی‌های کنترل بیماری آگاه می‌کنند، باشد [18]. همچنین در مطالعه‌ای که توسط قاجارزاده و همکاران با هدف بررسی نگرش و آگاهی بیماران مبتلا به مولتیپل اسکلروزیس در مورد کووید 19 طبق ارائه پزشکان انجام شد، نتایج نشان داد که 75 درصد از بیماران مبتلا به ام‌اس فکر می‌کردند که استفاده از ماسک صورت می‌تواند از انتقال عفونت جلوگیری کند [21]. نتایج مطالعه شایگان‌نژاد و همکاران نشان داد که 96 درصد از شرکت‌کنندگان معتقد بودند که ماسک صورت در پیشگیری از کووید 19 مؤثرتر است و 82 درصد از آن‌ها معتقد بودند که رعایت فاصله اجتماعی ضروری است [22]. نتایج مطالعات قاجارزاده و شایگان‌نژاد با نتایج مطالعه حاضر هم‌خوانی دارد.
اجرای استراتژی‌های پیشگیری یک فاکتور مهم برای کنترل شیوع کووید-19 است. قرنطینه سطح بالا در این شرایط اورژانسی پیشنهاد می‌شود [23]. قرنطینه یک روش قدیمی برای کنترل شیوع بیماری‌های واگیر است و در سال 2003 جهت اپیدمی بیماری سارس مورد استفاده قرار گرفته است [24]. اخیراً قرنطینه در اکثر کشورها الزامی است و از مردم خواسته می‌شود از گایدلاین‌های قرنطینه پیروی کنند. این قوانین برای گروه‌های پرخطر مانند سالمندان، افراد با بیماری زمینه‌ای و کودکان اهمیت دارد [18]. ‌
یافته‌های پژوهش حاضر نشان داد که پیروی از گایدلاین‌های مربوط به قرنطینه توسط بیماران در حد متوسط بوده است، ولی اکثریت آن‌ها معتقدند دست‌کم گرفتن قوانین قرنطینه از عوامل گسترش بیشتر بیماری کرونا در ایران است. در مطالعه صحرائیان و همکاران 73 درصد افراد مبتلا به ام‌اس قوانین مربوط به قرنطینه را به صورت کامل رعایت کردند [18] که با نتایج پژوهش حاضر هم راستاست. داروهای سرکوب‌کننده سیستم ایمنی افراد مبتلا به ام‌اس را در معرض خطر بالای عفونت قرار می‌دهد. بنابراین دنبال کردن قوانین قرنطینه بسیار ضروری است [25].
نتایج مطالعه قاجار زاده و همکاران نشان داد 97 درصد از بیماران ام‌اس ادعا کردند که قرنطینه به جلوگیری از عفونت کرونا‌ویروس کمک می‌کند، اگرچه فقط 73 درصد از آن‌ها قوانین قرنطینه را به طور کامل یا تقریباً کامل رعایت می‌کردند [21]. نتایج مطالعه قاجارزاده با نتایج مطالعه حاضر هم‌خوانی دارد. در مطالعه حاضر نیز 96/3 درصد از بیماران معتقد بودند که دست‌کم گرفتن قوانین قرنطینه عامل گسترش بیشتر بیماری کرونا در جامعه است. نتایج مطالعه شایگان نژاد و همکاران [22] نشان داد که حدود 15 درصد از بیماران MS و NMOSD در مورد نقش فاصله‌گذاری اجتماعی در پیشگیری از شیوع بیماری اطلاعات ضعیفی داشتند که با نتایج مطالعه حاضر هم‌خوانی ندارد.
بیماران مبتلا به ام‌اس پیش‌رونده از‌کار‌افتادگی بیشتری دارند‌، بنابراین ماندن برای مدت طولانی در خانه طاقت‌فرساست. آن‌ها همچنین نیاز به مراقبت‌های بهداشتی بیشتری دارند که ممکن است نیاز به مراجعه به متخصصان بهداشت یا مراجعه به بیمارستان داشته باشد. بیماران مبتلا به ام‌اس پیش‌رونده از نظر اجتماعی بیشتر فعال و افسرده هستند [26]. در حالی که برای بیماران‌ام‌اس‌، مهم است که فعال بمانند و به زندگی عادی برگردند. بنابراین‌، بیماران ام‌اس با احتیاط بیشتری قوانین قرنطینه را دنبال می‌کنند. همچنین اکثر متخصصان بر این باورند که بیماران ام‌اس به میزان متوسط تا قابل توجهی خطر ابتلا به کووید 19 را دارند، بنابراین استراتژی‌های پیشگیری از جمله فاصله جدی اجتماعی‌، انزوا و جلوگیری از خطر ممکن است به این تعداد کمک کند و باید در میان بیماران ام‌اس بیشتر درک شود [27].
نتایج این پژوهش نشان داد که در بین متغیرهای جمعیت‌شناختی، ارتباط متغیرهای جنسیت، تحصیلات و تعداد افراد خانوار با آگاهی بیماران معنی‌دار بود (50/0>P). یافته‌های مطالعه صحرائیان و همکاران بیانگر این بود که در بین متغیرهای جمعیت‌شناختی، تفاوت معناداری در ارتباط بین سن، جنس و تحصیلات افراد با آگاهی آن‌ها وجود ندارد [18]. همچنین نتایج مطالعه حاضر با نتایج مطالعه شایگان‌نژاد و همکاران [22] نیز هم‌خوانی ندارد. در این مطالعه نیز بین آگاهی بیماران ام‌اس و متغیرهای جمعیت شناختی ارتباط معناداری به دست نیامد.
نقطه قوت مطالعه حاضر روشن‌سازی این مسئله بود که آگاهی بیماران ام‌اس نسبت به کووید 19 پس از گذشت حدود یک سال از شروع پاندمی در وضعیت مناسبی است. این می‌تواند نشان از برنامه‌های آموزشی مناسب باشد که با توجه به پایا بودن پاندمی و بروز تغییرات جدید در روند بیماری و نیاز به آموزش راجع به مسائل جدیدِ پاندمی مانند واکسیناسیون کووید 19، این آموزش‌ها باید ادامه یابند.
نتیجه‌گیری
نتایج مطالعه حاضر نشان داد که بیماران مبتلا به ام‌اس درک خوبی از مرحله کووید 19 داشتند، در حالی که حدود 10 درصد آن‌ها قوانین قرنطینه را به طور کامل دنبال نمی‌کنند. بالاترین میزان آگاهی در مردان، بیماران با تحصیلات فوق‌لیسانس و بیماران با تعداد خانوارهای دونفره و در کارمندان دولت با وضعیت اقتصادی عالی مشاهده شد. اکثریت بیماران فاز بیماری را پاندمیک و سرعت بالای کرونا در انتقال شخص‌به‌شخص و نشانه‌های آن را تب و سرفه مداوم دانسته‌اند. همچنین اکثریت بیماران معتقد به نقش محافظتی دستکش و ماسک و استفاده از شیلد در جلوگیری از ابتلا به بیماری کرونا بودند. با این حال روند شیوع بیماری کووید 19 نشان می‌دهد، نیاز به رعایت جمعی نکات بهداشتی است و این درصد کم از بیماران ام‌اس که آگاهی مناسبی نسبت به بیماری ندارند نیز باید در برنامه‌های مناسب آموزش ببینند. آموزشی که برای مراقبت از خود به عنوان فردی با بیماری زمینه‌ای و همچنین جامعه، نیاز دارند. می‌توان نتایج مطالعه حاضر را به سایر بیماری‌های مزمن دیگر نیز تعمیم داد و در جوامع آماری دیگر مطالعه مشابهی انجام داد. پیشنهاد می‌شود مطالعه حاضر با حجم نمونه بیشتر صورت پذیرد تا تعمیم‌پذیری این موضوع بیشتر تبیین شود.
از نقاط ضعف و محدودیت‌های این مطالعه می‌توان به نبود گروه شاهد اشاره کرد. تفاوت‌های بیماران ام‌اس با جمعیت عمومی موضوع مناسبی برای مطالعات آتی است. در ابتدای بروز پاندمی کووید 19، اطلاعات جامعه علمی در مورد عوامل زمینه‌ساز عفونت با این بیماری بسیار محدود بود. اما اکنون که جامعه علمی از بسیاری از این موارد مطمئن شده است، متغیر‌های بیشتری از جمله نوع رژیم غذایی، فعالیت ورزشی، دریافت ویتامین‌ها، مصرف سیگار و الکل را نیز می‌توان در سؤالات آگاهی بیماران گنجاند.


ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این طرح در ﮐﻤﯿﺘﻪ اخلاق داﻧﺸﮕﺎه ﻋﻠﻮم‌ﭘﺰﺷﮑﯽ جهرم با شماره IR.JU.REC.1399.067 تأیید شده است.
حامی مالی
این مطالعه مورد حمایت مالی معاونت پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی جهرم حمایت مالی قرار گفته است.
مشارکت نویسندگان
تمامی نویسندگان در طراحی، اجرا و نگارش همه بخش‌های پژوهش حاضر مشارکت داشته‌اند.
تعارض منافع
هیچ‌گونه تضاد منافعی برای نویسندگان این مقاله وجود ندارد.
تشکر و قدردانی
ﻧﻮیﺴﻨﺪﮔﺎن ﺑﺮ ﺧﻮد ﻻزم ﻣﯽ داﻧﻨﺪ ﺗﺎ از ﻣﻌﺎوﻧﺖ ﻣﺤﺘﺮم ﭘﮋوﻫﺸﯽ دانشگاه و واحد توسعه تحقیقات بالینی بیمارستان پیمانیه به خاطر حمایت مالی و افراد ﺷﺮﮐﺖ‌ﮐﻨﻨﺪه در ایﻦ ﭘﮋوﻫﺶ، ﺗﺸﮑﺮ و ﻗﺪرداﻧﯽ کنند.