مجله دانشگاه علوم پزشکی قم

مقدمه
اضطراب یک وضعیت ناراحت‌کننده ذهنی یا احساس درماندگی مربوط به موقعیتی تهدید‌کننده یا پیش‌بینی تهدید ناشناخته نسبت به خود یا اطرافیان است و شایع‌ترین احساسی است که همه انسان‌ها آن را تجربه می‌کنند [1]. اضطراب و فشار‌های روانی در زندگی امروزی که بسیار پیچیده و مملو از مشکلات مختلف است، می‌تواند باعث تأثیرات منفی بر سلامت و بهداشت افراد شود [2]. بعضی مواقع، از‌جمله هنگام عمـل جراحی، اضطراب تشدید می‌شود، زیرا جراحی یک تنش است کـه سبب افزایش اضطراب به عنوان بروز واکنش‌های روانی می‌شود [3].
نتایج یک مطالعه‌ نشان ‌داد که به ترتیب‌78  درصد و 5/62 درصد بیماران اضطراب آشکار و پنهان قبل از عمل داشتند [4]. اضطراب ناشناخته باعث استرس می‌شود که تأخیر بهبود را به همراه دارد [5]. استرس در‌نتیجه تعارض میان فرد و محیط به وجود می‌آید [2].
جراحی همیشه یک تجربه بزرگ برای بیمار و خانواده  محسوب می‌شود و اضطراب، واکنشی طبیعی در مقابل جراحی است [1]، زیرا جراحی از هر نوعی که باشد به منزله تهدیدی برای بدن و زندگی محسوب می‌شود [6]. اضطراب پیامدهای خطرناک ناشی از عوارض جراحـی را به‌طـور چشمگیری افزایش می‌دهد که می‌توان به افزایش تحریـک‌پـذیری قلـب، افـزایش فـشار خـون، کاهش بهبود زخم، افزایش خطر عفونت و عدم تعادل آب و الکترولیت اشاره کرد [7].
سه نوع آزمایش پرستاری را در کاهش اضطراب مؤثرمی‌دانند:  آموزش به بیمار و شناساندن نکات اضطراب‌آور قبل از عمل،  استفاده از تکنیک‌های آرام‌سازی و آشنا کردن بیمار با علل به وجود آورنده اضطراب [8]. اضطراب قبل از عمل یک مفهوم چالش‌برانگیز در مراقبت‌های قبل از عمل است. بیماران ممکن است روز عمل جراحی خود را بزرگ‌ترین و خطرناک‌ترین روز زندگی‌شان تصور کنند [9].
در رابطه با راه‌های تعدیل تنش، بیشتر بیماران ارائه اطلاعات لازم توسط جراح در مورد عوارض عمل را مؤثر دانسته‌اند. جراح با توضیح مناسب و کافی درباره آزمایشات و روند درمان، در بیمار اعتماد ایجاد می‌کند و سپس روش برنامه‌ریزی، خطرات آن و عواقب احتمالی جراحی را به صورت قابل‌فهم برای بیمار و خویشاوندان او شرح می‌دهد [10].
هر سال ده‌ها میلیون نفر در جهان تحت عمل جراحی قرار می‌گیرند. جراحی، تغییر عمده‌‌ای در ساختمان‌های آناتومیکی بدن به منظور ایجاد راحتی، تسکین، رفع فرایندهای پاتولوژیک و ترمیم آسیب‌های تروماتیک است [11]. جنیس یک عملکرد U شکل بین اضطراب قبل از عمل و بهبود بعد از عمل پیدا کرده است. بیمارانی که ترس متوسط قبل از عمل داشته‌اند، سازش بهتری در بعد از عمل و در مقایسه با بیمارانی که ترس کمتر یا بیشتری داشتند، نشان داده‌اند [12].
درنهایت، کاهش اضطراب و رساندن آن به سطح متوسط، یک هدف بشری است و باید برای هر بیمار انجام شود و برای رسیدن به این هدف و به حداقل رساندن عوارض ناشی از اضطراب قبل از عمل، شناخت دقیق عوامل مؤثر بر آن لازم و ضروری است [13]. با توجه به ضرورت شناسایی عوامل مؤثر بر میزان اضطراب بیماران کاندیدای جراحی ستون فقرات از دیدگاه خودشان، پژوهشی با هدف شناسایی این عوامل به منظور دست‌یابی به  بهترین راه‌حل پژوهش حاضر طراحی و اجرا شد.
روش بررسی
مطالعه حاضر، یک مطالعه توصیفی است که در سال 1400-1399 در بیمارستان پیمانیه شهرستان جهرم انجام شد. جامعه پژوهش، بیماران کاندیدای جراحی ستون فقرات بودند. با توجه به مطالعات نظری و همکاران و با در نظر گرفتن میزان عوامل تنش‌زای محیط فیزیکی اتاق عمل (62/7)و با حدود اطمینان 95 درصد، توان آزمون80  درصد و خطای 5 درصد با استفاده از فرمول شماره 1 حجم نمونه در هر گروه 109 نفر برآورد شد [14].
1.
 با در نظر گرفتن ریزش احتمالی، 120 نفر به عنوان نمونه نهایی تعیین شدند. ابزار گردآوری داده‌ها در این مطالعه، پرسش‌نامه استاندارد تعیین عوامل اضطراب قبل از عمل جراحی که روایی این پرسش‌نامه تأیید شده و میزان پایایی آن با استفاده از محاسبه ضریب آلفای کرونباخ،‌81  درصد تعیین شده بود [14].
این پرسش‌نامه شامل دو قسمت اطلاعات جمعیت‌شناختی (سن، جنس، شغل، سطح تحصیلات، وضعیت تأهل، نوع عمل جراحی، موضع جراحی، سابقه جراحی قبلی و...)و سؤالات اختصاصی است که در چهار بخش طبقه‌بندی شده است. بخش اول، یازده سؤال مربوط به نگرانی‌های قبل از عمل، بخش دوم، ده سؤال مربوط به عوامل تنش‌زا در رابطه با کارکنان اتاق عمل، بخش سوم، ده سؤال مربوط به عوامل تنش‌زا و مراقبت انجام‌شده در بخش، بخش چهارم، شش سؤال مربوط به عوامل استرس‌آور محیط فیزیکی اتاق عمل است که هریک از سؤالات در یک مقیاس پنج درجه‌‌‌ای لیکرت (اصلاً، کم، متوسط، زیاد و خیلی زیاد)طراحی شده و کمترین نمره پاسخ‌دهی هر سؤال، یک و بیشترین نمره، پنج در نظر گرفته شده است.
معیار سنجش میزان اضطراب قبل از عمل، میانگین نمرات به‌دست‌آمده از این پرسش‌نامه است. به منظور جمع‌آوری داده‌ها، پژوهشگر پس از کسب مجوز جهت جمع‌آوری داده‌ها از دی سال 1399 تا اردیبهشت سال 1400 روزانه به بخش‌های جراحی مغز و اعصاب در بیمارستان پیمانیه جهرم مراجعه کرده و پس از شناسایی بیماران کاندیدای جراحی ستون فقرات که 24 ساعت از عمل جراحی آن‌ها گذشته بود، به صورت تصادفی ساده و با استفاده از شماره پرونده بیماران، بر بالین بیماران تعیین‌شده، حاضر شده و اطلاعات و داده‌های لازم را گردآوری و پرسش‌نامه مورد نظر را تکمیل کرد.
در تمام نمونه‌های مورد پژوهش، عمل جراحی با بیهوشی عمومی انجام گرفته بود. تمام نمونه‌ها جهت پاسخ به سؤالات از وضعیت مناسب و توانایی لازم برای پاسخ دادن و ارائه جواب‌های قابل اعتماد به سؤالات پرسش‌نامه برخوردار بودند. عدم تمایل برای شرکت در مطالعه یا عدم توانایی برای پر کردن پرسش‌نامه از معیار‌های حذف از پژوهش بودند و در صورت حذف بیمار، بیمار دیگری جایگزین می‌شد. به منظور تحلیل داده‌ها پس از ورود داده‌ها به نرم‌افزار SPSS نسخه 22 از شاخص‌های آمار توصیفی نظیر فراوانی، درصد و ضریب همبستگی پیرسون استفاده شد. در این مطالعه، سطح معناداری 05/0 در نظر گرفته شد.

یافته‌ها
بر اساس تحلیل آماری که روی 120 پرسش‌نامه صورت گرفت، میانگین سنی بیماران کاندیدای جراحی 40 سال و اغلب آنان کاندیدای جراحی دیسک ستون فقرات (3/58 درصد)بوده و بیشتر بیماران سابقه هیچ‌گونه جراحی نداشتند (65 درصد)(جدول شماره 1).
بر اساس میانگین نمرات بیماران در حیطه‌های اضطراب‌آور، حیطه نگرانی‌های قبل از عمل بالاترین نمره و حیطه عوامل تنیدگی‌آور محیط فیزیکی اتاق عمل پایین‌ترین نمره را کسب کرده‌اند (جدول شماره 2).
بالاترین نمره در تمام حیطه‌ها به جز حیطه عوامل تنش‌زا و مراقبت انجام‌شده در بخش را بیماران مرد و نیز بیماران مجرد و آن‌هایی که کاندیدای جراحی تنگی کانال نخاعی بودند، به دست آورند. بیمارانی که شغل آزاد داشتند، در حیطه‌های نگرانی‌های قبل از عمل و عوامل تنش‌زا و مراقبت انجام‌شده در بخش بیشترین نمره را کسب کردند.
افرادی که سابقه جراحی قبلی داشتند و نیز آنانی که دارای تحصیلات ابتدایی داشتند در دو حیطه نگرانی‌های قبل از عمل و عوامل تنش‌زا و مراقبت انجام‌شده در بخش بیشترین نمره را به دست آوردند و بیشترین نمره در دو حیطه عوامل تنش‌زا در رابطه با کارکنان اتاق عمل و عوامل تنیدگی‌آور محیط فیزیکی اتاق عمل به بیمارانی که سابقه جراحی قبلی نداشتند و نیز بیماران بی‌سواد تعلق گرفت (جدول شماره 3).
در میان مؤلفه‌های حیطه نگرانی قبل از عمل،‌ ترس از عمل جراحی و اطلاع نداشتن از زمان جراحی، بیشترین نگرانی (3/93 درصد)و نداشتن کنترل بر اعمال و رفتار خود قبل، هنگام و بعد از بیهوشی (3/8 درصد)کمترین نگرانی در بیماران ایجاد کردند. در حیطه عوامل تنش‌زا در رابطه با کارکنان اتاق عمل برای مراقبت‌های قبل از عمل نیز مؤلفه‌های تنها ماندن بیمار تا زمان آغاز جراحی و مشاهده و برخورد افراد نا‌آشنا مانند پزشک بیهوشی و پرستار اتاق عمل، بیشترین اضطراب (3/88 درصد)و مزاح و شوخی کارکنان با یکدیگر یا با بیمار، کمترین اضطراب (7/11 درصد)را در بیماران ایجاد می‌کردند. مؤلفه زمان انتظار برای انتقال به اتاق عمل، بیشترین نگرانی (3/73 درصد)و مؤلفه کوتاه کردن موهای ناحیه جراحی، کمترین نگرانی (5 درصد)را در بیماران در حیطه عوامل تنش‌زا و مراقبت انجام‌شده در بخش ایجاد می‌کردند. در حیطه عوامل تنیدگی‌آور محیط فیزیکی اتاق عمل، مؤلفه وارد شدن به راهروی اتاق عمل و مواجه شدن با محیط نا‌آشنا، موجب بیشترین نگرانی (3/93 درصد)و مؤلفه سر و صدای پرسنل اتاق عمل، باعث کمترین نگرانی (55 درصد)در بیماران می‌شدند.
اگرچه  بیماران 43-35 ساله بیشترین نمره و بیماران 62-53 ساله کمترین نمره را در این حیطه به دست آوردند، اما بر اساس نتایج حاصل از آزمون همبستگی پیرسون، بین سن بیماران با نگرانی‌های قبل از عمل جراحی همبستگی معنادار وجود نداشت (18/0‌=r، 42/0=P).
اجازه ملاقات بستگان در ساعات نزدیک به زمان عمل بهترین راه جهت کاهش عوامل اضطراب‌آور در بیماران تحت جراحی بوده و ایجاد تسهیلات تلفنی بیشتر، کمک چندانی به بیماران جهت کاهش اضطراب آنان نمی‌کند (جدول شماره 4).
بحث
اضطراب قبل از عمل،‌ برای بیمار عوارضی، از‌جمله افزایش درد بعد از عمل، عفونت جراحی و مدت زمان بستری در بیمارستان و بهبود را به همراه خواهد داشت [16 ،15]. نتایج مطالعه ما نشان داد که در میان مؤلفه‌های مختلف اثرگذار بر اضطراب بیمار کاندید‌ای جراحی در قبل از عمل،‌ نگرانی‌های قبل از عمل و عوامل تنیدگی‌آور محیط فیزیکی اتاق عمل به ترتیب بیشترین (2/19±1/85)و کمترین (2/0±7/21)میانگین نمرات را به دست آوردند.
نتایج مطالعه روانگرد و همکاران نشان داد که حیطه نگرانی‌های قبل از عمل با میانگین 5/7±4/37 بالاترین نمره و حیطه عوامل تنیدگی‌آور محیط اتاق عمل با میانگین 3/6±9/14 کمترین نمره را به دست آورد که با نتایج مطالعه ما همسو است [16].
همچین نتایج مطالعه نظری و همکاران که در آن حیطه نگرانی قبل از عمل با 5/13 درصد بیشترین فراوانی و حیطه عوامل تنیدگی‌آور محیط فیزیکی اتاق عمل با 6/7 درصد کمترین فراوانی را به دست آوردند، با مطالعه ما همسو است [14]. اگرچه ‌بیماران 43-35 ساله بیشترین نمره و بیماران 62-53 ساله کمترین نمره را در این حیطه به دست آوردند، اما بر اساس نتایج حاصل از آزمون همبستگی پیرسون، بین سن بیماران با نگرانی‌های قبل از عمل جراحی همبستگی ‌معنادار وجود نداشت (18/0=r‌، 42/0=P).
نتایج مطالعه روانگرد و همکاران نشان داد که میان سن بیماران با نگرانی‌های قبل از عمل جراحی همبستگی ضعیفی وجود داشته و بیماران گروه سنی 44-35 میانگین بالاتری نسبت به گروه 90-75 سال داشتند که با مطالعه ما مطابقت دارد، ازجمله دلایل انطباق می‌توان به این نکات اشاره کرد که افراد 44-35 سال به دلیل قرار داشتن در سن کار و تولید و داشتن مسئولیت‌های اجتماعی و خانوادگی مختلف، استرس بیشتری تحمل می‌کنند [16].
همچنین آن‌ها نگران بار مالی ناشی از هزینه‌های جراحی و نیز مشکلات اجتماعی ناشی از جراحی، کاهش اعتماد به نفس و مشکلات اقتصادی برای خانواده خویش نیز هستند، اما افراد 62-53 سال غالباً دارای مشاغل سبک یا حتی فارغ از اشتغال بوده و کمتر نگران توان انجام فعالیت شغلی در بعد از جراحی هستند.
از دیگر دلایل کم بودن اضطراب در این افراد، احتمال داشتن سابقه بستری در بیمارستان و جراحی به میزان بیشتر نسبت به جوان‌تر‌ها بوده که باعث می‌شود آنان به محیط اتاق عمل و بیمارستان آشناتر باشند. همچنین فرزندان این افراد غالباً به استقلال مالی رسیده و نگرانی‌ زیادی نسبت به آینده فرزندان خود ندارند.‌
اما نتایج مطالعه ما با مطالعات‌ جُو و همکاران و قارداشی و همکاران منطبق نیست و از‌جمله دلایل این عدم انطباق را می‌توان به تفاوت در جامعه پژوهش و مسائل فرهنگی و اجتماعی حاکم بر آن و نیز روش‌های آماری مورد استفاده اشاره کرد [17 ،2]. در مطالعه این پژوهش نتایج حاکی از آن بود در میان مؤلفه‌های حیطه نگرانی قبل از عمل، ترس از عمل جراحی و اطلاع نداشتن از زمان جراحی بالاترین درصد (3/93) را کسب کردند که با مطالعه نظری و همکاران که در آن ترس از درد بعد از عمل با 7/41 درصد بالاترین درصد را کسب کرد و نیز مطالعه قانعی و همکاران که ترس از درد بعد از عمل را با 44 درصد بیشترین نگرانی را در حیطه نگرانی‌های قبل از عمل ایجاد می‌کرد، مطابقت ندارد و از جمله دلایل عدم انطباق نتایج می‌توان به تفاوت سیاست‌های مرکز درمانی مورد مطالعه و تفاوت‌های شخصیتی جامعه مورد مطالعه اشاره کرد [14 ،1].
نتایج مطالعه ما نشان داد که مزاح و شوخی کارکنان با یکدیگر یا با بیمار کمترین درصد فراوانی (7/11 درصد)را در حیطه عوامل تنش‌زا در رابطه با کارکنان اتاق عمل برای مراقبت‌های قبل از عمل کسب کرد که با مطالعه نظری و همکاران که در آن این عامل کمترین درصد فراوانی (7/6 درصد)را داشت، مطابقت دارد [14]. از مهم‌ترین دلایل آن می‌توان به احساس نشاطی که مزاح با بیمار در وی ایجاد می‌کند و موجب منحرف شدن حواس وی از جراحی می‌شود، اشاره کرد، اما مؤلفه‌های تنها ماندن بیمار تا زمان آغاز جراحی و مشاهده و برخورد افراد نا‌آشنا، مانند پزشک بیهوشی و پرستار اتاق عمل، بیشترین اضطراب (هر‌کدام 3/88 درصد)را در این حیطه ایجاد کردند که با مطالعه نظری و همکاران در انتقال بیمار روی تخت با 3/23 درصد بیشترین درصد فراوانی را به دست آورد [14]، از دلایل عدم انطباق می‌توان به تفاوت‌های  جامعه آماری دو مطالعه از نظر ویژگی‌های شخصیتی، سابقه جراحی قبلی، شرایط و جو حاکم بر مرکز درمانی اشاره کرد.
در این مطالعه که توسط تیم حاضر، مؤلفه زمان انتظار برای انتقال به اتاق عمل بیشترین نگرانی (3/73 درصد) و مؤلفه کوتاه کردن موهای ناحیه جراحی کمترین نگرانی (5 درصد) را در بیماران در حیطه عوامل تنش‌زا و مراقبت انجام ‌شده در بخش ایجاد می‌کردند. با مطالعه نظری و همکاران که در آن پوشیدن لباس اتاق عمل بیشترین نگرانی (40 درصد) و مؤلفه‌های تزریق دارو قبل از عمل و انتقال به برانکارد و رفتن به اتاق عمل کمترین نگرانی (هرکدام 3/18 درصد) را ایجاد کرد [14]. از‌جمله دلایل ناهم‌خوانی می‌توان به زمان زیاد، مکان نامناسب انتظار بیمار برای رفتن به اتاق عمل در بیمارستان و رفتار پرسنل قبل از تزریق دارو در این مطالعه اشاره کرد.
در حیطه عوامل تنیدگی‌آور محیط فیزیکی اتاق عمل در این مطالعه، مؤلفه وارد شدن به راهروی اتاق عمل و مواجه شدن با محیط نا‌آشنا موجب بیشترین نگرانی (3/93 درصد) و مؤلفه سر و صدای پرسنل اتاق عمل باعث کمترین نگرانی (55 درصد) در بیماران می‌شدند. با مطالعه نظری و همکاران با مشاهده نتایج تخت جراحی (2/24 درصد) و هوای سرد و تهویه نامناسب اتاق عمل (8/10 درصد) به تربیت بیشترین و کمترین نگرانی را در بیماران ایجاد کرده بودند [14]. از‌جمله دلایل متفاوت بودن دو مطالعه به جو موجود، از نظر ارتباطات نیروی انسانی و نیز امکانات و تجهیزات موجود در مراکز درمانی اشاره کرد.
در این مطالعه، اجازه ملاقات بستگان در ساعات نزدیک به زمان عمل بهترین راه جهت کاهش عوامل اضطراب‌آور با 6/21 درصد در بیماران تحت جراحی بود، با مطالعات نظری و همکاران، بصام‌پور و همکاران، طیبی و همکاران،‌ رفیعی‌زاده و همکاران و طلایی و همکاران در این مطالعات اطلاعات لازم توسط جراح در مورد عوارض و عواقب جراحی با 2/39 درصد بهترین راه کنترل عوامل اضطراب‌آور بود، از‌جمله دلایل عدم انطباق می‌توان به ویژگی‌های شخصیتی متفاوت جامعه هدف و نوع جراحی بیماران اشاره کرد [21-18 ،14].
نتیجه‌گیری
ما در این مطالعه به بررسی عوامل اضطراب‌آور از دیدگاه بیماران جراحی ستون فقرات پرداختیم که ترس از عمل جراحی، اطلاع نداشتن از زمان جراحی، تنها ماندن تا آغاز جراحی و عدم آشنایی با محیط فیزیکی اتاق عمل و پرسنل بیشترین عوامل  اضطراب‌آور بیماران کاندیدای جراحی ستون فقرات بودند. با شناسایی این عوامل می‌توان در جهت بهبود و کاهش اضطراب بیماران برنامه‌ای مدون و مشخص تهیه کرد.
از جمله این موارد می‌توان به  تغییر روش آموزش روتین به آموزش مولتی‌مدیا و آشنا کردن بیمار با فضای فیزیکی اتاق عمل، تنظیم برنامه‌ برای راه‌اندازی به موقع عمل جراحی جهت کاهش زمان انتظار بیمار و  معرفی کردن پرسنل اتاق عمل و توضیح در مورد روند جراحی اشاره کرد. یافته‌های این پژوهش جهت شناسایی عوامل اضطراب‌آور را به سایر اعمال جراحی که ممکن است بیماران همکاری لازم را نداشته باشند، تعمیم داد.
از دیگر نقاط قوت این پژوهش به متنوع بودن جامعه آماری از لحاظ مشخصات جمعیت‌شناختی نام برد و پرسش‌نامه مورد استفاده اغلب حیطه‌ها و موضوعاتی درمورد نگرانی بیمار قبل از عمل جراحی دربرگرفت. پژوهش حاضر نیز مانند سایر پژوهش‌ها با محدودیت‌هایی روبه‌رو بود؛ بنابراین امیدواریم این محدودیت‌های احتمالی در طراحی مطالعات آتی برطرف شود. از‌جمله محدودیت‌های این پژوهش را همکاری ضعیف بعضی از بیماران که درد بیشتری داشتند و پرکردن اطلاعات و پرسش‌نامه‌ها برا‌ی بعضی از بیماران که سطح سواد کمتر یا بی‌سواد بودند اشاره کرد. با توجه به نتایج این مطالعه به سایر پژوهشگران پیشنهاد می‌شود، مطالعات بیشتری در مورد عوامل اضطراب و تأثیر آموزش بر دیگر فاکتور‌های بیماران‌، نگرانی قبل از عمل سایر بیماران و ارتباط آن را با عوامل دیگری که موجب ناراحتی بیماران می‌شود.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
همه مراحل و روند اجرایی این مطالعه، پس از تصویب در معاونت تحقیقات و فناوری دانشگاه علوم پزشکی مازندران و تأیید کمیته اخلاق در پژوهش‌های زیست‌پزشکی با کد اخلاق IRMAZUMS.REC.1399.761 اجرا شد.
حامی مالی
این تحقیق هیچ کمک مالی از سازمان‌های تأمین مالی در بخش های عمومی، تجاری یا غیر انتفاعی دریافت نکرد.
مشارکت نویسندگان
تمام نویسندگان به یک اندازه در طراحی، تدوین و اجرای پژوهش مشارکت داشتند.
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان، این مقاله تعارض منافع ندارد.
تشکر و قدردانی
از  معاونت تحقیقات و فناوری دانشگاه علوم پزشکی مازندران و افرادی که در جمع‌آوری این اطلاعات و در اجرای این پژوهش ما را حمایت کردند، صمیمانه تشکر و قدردانی می‌کنیم.