مجله دانشگاه علوم پزشکی قم

مقدمه
ایران جزء کشورهایی است که یکی از بالاترین نرخ ابتلا به ویروس کرونا و مرگ‌ومیر ناشی از آن را در سطح جهانی دارد [1]. ویروس کرونا ناشی از سندرم تنفسی حاد ویروس کرونا است [2]. اقدامات بهداشتی مانند قرنطینه و محدودیت‌ها در فعالیت‌های اجتماعی صورت‌گرفته برای قطع زنجیره انتقال بیماری ویروس کرونا منجر به بروز اختلال در فعالیت‌های اجتماعی و تأثیرات منفی بر سلامت روان و کاهش کیفیت زندگی در اشخاص می‌شود [3]. ویروس کرونا می‌تواند زندگی روزمره بیماران و خانواده‌های آن‌ها را ازنظر مشکلات روانی مانند استرس پس از سانحه، افسردگی، اضطراب، کیفیت زندگی و بی‌خوابی تحت‌تأثیر قرار دهد. ازآنجایی‌که بیماران از عفونت آینده مصون نیستند، ممکن است تأثیر منفی بیشتری بر کیفیت زندگی بیمار داشته باشد [4-7]. کیفیت زندگی یک پیامد بهداشتی جامع است که منعکس‌کننده ادراکات افراد از سلامت جسمی و روانی، روابط اجتماعی و رفاه کلی خود است [8-10].
از طرف دیگر، پایین بودن کیفیت زندگی با طیفی از پیامدهای منفی شامل افسردگی، تمایل به خودکشی و مصرف مواد مخدر در بین بیماران ویروس کرونا همراه است [8، 11، 12]. به‌منظور کمک به برنامه‌ریزان برای ایجاد اقدامات پیشگیرانه مؤثر در بروز پیامدهای منفی، بررسی کیفیت زندگی اهمیت دارد [8، 13، 14]. در طی همه‌گیری اخیر، کیفیت زندگی بیماران کرونایی در تعدادی از مطالعات بررسی شده است که همه این تحقیقات از پرسش‌نامه کیفیت زندگی سازمان بهداشت جهانی استفاده کرده‌اند که این ابزار به‌طور خاص برای جمعیت عادی اعتبارسنجی شده است [6، 7، 10، 15-18]. همچنین این مقیاس فاقد نمره کل (باتوجه‌به عدم تقسیم برابر نمرات در هر ماده و اهمیت متفاوت هر بُعد) برای ارزیابی وضعیت کلی کیفیت زندگی است [19]؛ درحالی‌که ضروری است باتوجه‌به پیامدهای منفی کیفیت زندگی پایین در بیماران کرونایی نمره کل وضعیت کلی کیفیت زندگی در بیماران کرونایی مشخص شود [20، 21]؛ بنابراین این ابزار نمی‌تواند به‌طور دقیق وضعیت کیفیت زندگی را مشخص کند و ضروری است از ابزار دیگری برای سنجش کیفیت زندگی استفاده شود [22].
از طرفی هر ابزاری برای استفاده در فرهنگ‌های متفاوت نیاز به تنظیم سؤالات براساس هنجارهای فرهنگی دارد؛ بنابراین ارائه مقیاس کیفیت زندگی مبتنی ‌بر فرهنگ و اعتباریابی آن ضروری است [23]. در این راستا، ابزار معتبری توسط هلوبوکی و همکاران برای سنجش کیفیت زندگی در قالب ۱۵ سؤال در یک مقیاس لیکرت ۵ گزینه‌ای (اصلاً=صفر تا همیشه=۴) است [24]. بررسی اعتبار مقیاس کیفیت زندگی هلوبوکی و همکاران نشان داد که در کلمبیا نسخه اسپانیایی آن از اعتبار و پایایی خوبی برخوردار است [25]. نسخه یونانی این مقیاس از اعتبار بالایی برخوردار بود [26]. همچنین اعتبار این مقیاس برای ارزیابی کیفیت زندگی بیماران مبتلا به سندروم میلوپرولیفراتیو در کلمبیا تأیید شده است [27]. از طرفی توزیع فرم‌های چاپی احتمال گسترش این بیماری را افزایش می‌دهد؛ به‌طوری‌که این خطر منجر به سردرگمی بسیاری از محققین و مشاوران در زمینه‌های کاری خود شده است که می‌توان ازطریق الکترونیکی نمودن پرسش‌نامه‌ها باتوجه‌به گسترش اینترنت در سطح کشور، خطر ابتلا به این بیماری را کاهش داد [28].
باتوجه‌به عدم اعتباریابی فرم الکترونیکی پرسش‌نامه هلوبوکی و همکاران، کاهش کیفیت زندگی در بیماران ویروس کرونا و مزایای فراوان فرم‌های الکترونیکی مانند پیشگیری از بیماری‌های همه‌گیر، صرفه‌جویی در زمان و هزینه، افزایش اعتماد و ناشناس بودن پاسخ‌گوها این پژوهش با هدف بررسی ساختار عاملی و اعتباریابی پرسش‌نامه کیفیت زندگی هلوبوکی و همکاران در بیماران مبتلا به ویروس کرونا انجام شد.
روش بررسی
ازنظر هدف، این پژوهش در مجموعه پژوهش‌های توسعه‌ای قرار دارد و ازنظر روش، پژوهشی روان‌سنجی است.
پرسش‌نامه‌های مورداستفاده در این پژوهش شامل مقیاس کیفیت زندگی هلوبوکی و همکاران و فرم کوتاه پرسش‌نامه کیفیت زندگی سازمان بهداشت جهانی است.
پرسش‌نامه کیفیت زندگی هلوبوکی و همکاران
 این پرسش‌نامه دارای ۱۵ گویه و ۲ مؤلفه شامل علائم بیماری (سؤالات ۱ تا ۱۰) و عاطفی و اجتماعی (سؤالات ۱۱ تا ۱۵) می‌باشد. پاسخ‌ها در یک مقیاس ۵ درجه‌ای از یک (اصلاً) تا 4 (همیشه)، نمره‌گذاری می‌شوند. ضریب آلفای کرونباخ 91 درصد، ضریب بازآزمایی 9 درصد گزارش شده است. همین‌طور اعتبار سازه و اعتبار محتوا تأیید شده است [25]. در 4 مرحله پرسش‌نامه به فارسی به روش سنجری و همکاران ترجمه شد. ابتدا نسخه اصلی توسط 2 نفر متخصص روانشناسی و مسـلط به زبان انگلیسی به‌صورت جداگانه به فارسی ترجمـه شـد. در جلسه‌ای با حضور مترجمین و پژوهشگران، نسخه واحدی از این 2 نسخه استخراج شد. در مرحله دوم، در مرحله دوم با نظرخواهی از 10 نفر صاحب نظر و متخصـص در زمینه‌های روان‌سنجی، روانشناسی، مشاوره و 4 نفر از بیماران جامعه آماری موردنظـر، روایـی محتوا بررسی شد [29].


فرم کوتاه پرسش‌نامه کیفیت زندگی سازمان بهداشت جهانی
سازمان بهداشت جهانی یک پرسش‌نامه ۲۶ سؤالی است که کیفیت زندگی کلی و عمومی فرد را می‌سنجد. این مقیاس در سال ۱۹۹۶ توسط گروهی از کارشناسان سازمان بهداشت جهانی و با تعدیل گویه‌های فرم ۱۰۰ سؤالی این پرسش‌نامه ساخته شد. این پرسش‌نامه دارای ۴ زیرمقیاس و 1 نمره کلی است. این زیرمقیاس‌ها عبارت‌اند از: سلامت جسمی، سلامت روان، روابط اجتماعی، سلامت محیط اطراف و 1 نمره کلی. در ابتدا 1 نمره خام برای هر زیرمقیاس به ‌دست می‌آید که باید ازطریق یک فرمول به نمره‌های استاندارد بین صفر تا ۱۰۰ تبدیل شود. نمره بالاتر نشان‌دهنده کیفیت زندگی بیشتر است. روایی و پایایی آن در ایران در تحقیقات متعددی تأیید شده است [30-33].
 این پژوهش پس از کسب رضایت آگاهانه از شرکت‌کنندگان در مطالعه انجام شد. این نکته مهم ذکر شد که کلیه نکات مندرج در پرسش‌نامه به‌صورت محرمانه باقی خواهد ماند تا آزمودنی‌ها دقیق‌ترین پاسخ‌ها را انتخاب کنند.
جامعه موردنظر در پژوهش حاضر شامل کلیه بیماران کووید-۱۹ شهر تهران طی سال ۱۳۹۹ است.
تعداد نمونه برای روایی هم‌گرایی، ۱۰۰ نفر براساس معیار سنجری و همکاران درنظر گرفته شد [29]. همین‌طور تعداد نمونه‌های لازم در تحلیل عاملی اکتشافی برای هر سؤال ۲۰ نفر درنظر گرفته شد است که باتوجه‌به تعداد سؤالات، ۳۰۰ نفر درنظر گرفته شد که باتوجه‌به‌احتمال ریزش نمونه‌ها درنهایت تعداد ۳۳۰ نفر انتخاب شد.
برای نمونه‌گیری از روش نمونه‌گیری خوشه‌ای استفاده شد به این صورت که از بین ۲۲ منطقه شهر تهران، ۴ منطقه به تصادف انتخاب شدند (مناطق ۴، ۱۱، ۷ و ۱۸). سپس با مراجعه به این مناطق از میان ناحیه‌های هر منطقه 1 ناحیه به تصادف انتخاب شد. سپس از میان پایگاه‌های بهداشت هر ناحیه 1 پایگاه بهداشت انتخاب و با مراجعه به پایگاه‌های بهداشتی اطلاعات تماس کلیه بیماران کرونایی که در طی سال ۱۴۰۰، تست ویروس کرونا آن‌ها مثبت شده بود، دریافت و در یک فایل اکسل فهرست شد (تعداد ۱۷۰۰۰ بیمار).
در ادامه با تولید اعداد تصادفی با نسخه ۲۰۱۳ نرم‌افزار اکسل، تعداد ۴۳۰ نفر از بیماران کرونایی انتخاب شدند (تعداد ۱۰۰ نفر برای روایی هم‌گرا و تعداد ۳۳۰ نفر برای تحلیل عاملی). سپس از طریق تماس تلفنی از آن‌ها اجازه شفاهی برای شرکت در مطالعه گرفته شد. همچنین جهت ملاحظات اخلاقی به آن‌ها اطمینان داده شد که اطلاعات به‌دست‌آمده فقط در جهت اهداف مطالعه مورداستفاده قرار می‌گیرد و در هر مرحله از مطالعه می‌توانند انصراف خود را اعلام و مشخصات آن‌ها به‌صورت محرمانه حفظ می‌شود.
لینک پرسش‌نامه برای بیماران کرونایی شرکت‌کننده در مطالعه ازطریق ایمیل، واتس‌اپ، اینستاگرام ارسال شد و برای بیماران کرونایی که دستیابی به اینترنت نداشتند پرسش‌نامه با مراجعه مستقیم محقق و ازطریق یک تبلت تکمیل شد. درنهایت تعداد ۴۲۳ پرسش‌نامه تکمیل شد.
تحلیل داده‌ها با استفاده از نسخه 20 نرم‌افزار SPSS و نسخه 8 لیزرل انجام شده است. از آمار توصیفی برای برآورد فراوانی و درصد استفاده شد. برای بررسی روایی محتوایی، نسبت روایی محتوایی و شاخص روایی محتوایی برآورد شد. جهت بررسی روایی هم‌گرایی از ضریب همبستگی پیرسون بین نمرات مقیاس کیفیت زندگی هلوبوکی و همکاران و فرم کوتاه پرسش‌نامه کیفیت زندگی سازمان بهداشت جهانی استفاده شد. برای بررسی روایی سازه و تعیین ساختار عاملی مقیاس تحت بررسی، تحلیل عاملی اکتشافی به روش تحلیل مؤلفه‌های اصلی با چرخش واریمکس انجام شد. در این تحلیل، عوامل دارای ارزش‌های ویژه بیشتر از ۱ به‌عنوان عامل‌های اصلی درنظر گرفته شد [34]. تحلیل عاملی تأییدی نیز جهت بررسی برازش مقیاس به‌کار گرفته شد.
یافته‌ها
نمونه پژوهش شامل ۴۲۳ نفر، ۲۱۶ نفر (۵۱/۰۶ درصد) زن و ۲۰۷ نفر (۴۸/۹۴ درصد) مرد بود. مدرک تحصیلی، ۱۳۱ نفر (۳۰/۹۷ درصد) کمتر از دیپلم، ۸۰ نفر (۱۸/۹۱ درصد) دیپلم، ۸۹ نفر (۲۱/۰۴ درصد) فوق‌دیپلم، ۸۱ نفر ۱۹/۱۵) درصد) لیسانس و ۴۲ نفر ۹/۹۳) درصد) بالاتر از لیسانس بود
ازنظر سن، ۳۴ نفر (۸/۰۴ درصد) کمتر از ۲۰ سال، ۵۱ نفر (۱۲/۰۶ درصد) بین ۲۰ تا ۳۰ سال، ۹۰ نفر (۲۱/۲۸ درصد) بین ۳۰ تا ۴۰ سال، ۸۳ نفر (۱۹/۶۲درصد) بین ۴۰ تا ۵۰ سال و ۱۶۵ نفر (۳۹/۰1 درصد) بالاتر از ۵۰ سال سن داشتند.
در مرحله روایی محتوایی، همه سؤالات ازنظر متخصصان مورد تأیید قرار گرفت. نسبت روایی محتوایی برای ۱۵ سؤال مقیاس در دامنه ۶۹ تا ۹۱ درصد قرار داشت. براساس جدول لاواشه برای ارزیابی ۱۰ متخصص، نسبت روایی محتوایی بالاتر از 62 درصد موردنیاز است [35]. شاخص روایی محتوایی نیز برابر با 79 درصد برآورد شد که مقدار قابل قبولی است. حداقل مقدار قابل‌قبول شاخص روایی محتوایی برابر با 7 درصد است [36]. به‌منظور بررسی همبستگی بین نمرات آزمودنی‌ها در هر گویه و نمره آن‌ها در کل مقیاس کیفیت زندگی هلوبوکی و همکاران، از ضریب همبستگی پیرسون استفاده شد. نتایج حاصل از همبستگی گویه‌ها با نمره کل مقیاس، بیانگر آن است که همه گویه‌ها همبستگی مثبت و معناداری با نمره کل دارند و در دامنه 33 درصد تا 53 درصد متغیر بودند. به‌منظور بررسی روایی هم‌گرایی، مقیاس کیفیت زندگی هلوبوکی و همکاران در کنار پرسش‌نامه کیفیت زندگی سازمان بهداشت جهانی اجرا شد. نتایج نشان داد همبستگی بین مقیاس کیفیت زندگی هلوبوکی و همکاران و پرسش‌نامه کیفیت زندگی سازمان بهداشت جهانی، مثبت و معنا‌دار بود (65/۰=P=۰/1 r).
تحلیل عاملی اکتشافی
برای پی بردن به اینکه آیا ماتریس همبستگی بین سؤالات مقیاس، از تناسب کافی برای تحلیل عاملی برخوردار است یا نه؟ از اندازه کفایت نمونه‌گیری و آزمون کرویت بارتلت استفاده شد. نتایج نشان می‌داد که مقدار آزمون اندازه کفایت نمونه‌گیری برای پژوهش حاضر برابر با ۰/۹۲ است که نشان‌دهنده کفایت حجم نمونه است؛ بنابراین حجم گروه نمونه برای این تحلیل کافی بوده است. آزمون کرویت بارتلت با درجه آزادی ۱۰۵ برابر با مقدار کای‌دو۳۱۴۸/۵۴ بود (جدول شماره ۱).
 نتایج نشان داد اجرای تحلیل عاملی برای داده‌های به‌دست‌آمده قابل توجیه است. برای انجام یک تحلیل عاملی خوب در آزمون کفایت نمونه‌برداری، ارزش‌های ۶۰ درصد و بالاتر از آن، موردنیاز است. درصورتی می‌توان گفت که داده‌ها برای تحلیل عامل مناسب هستند که مقدار آزمون بارتلت در سطح معناداری قابل‌قبول باشد [34].
نتایج نشان داد مقیاس از 2 عامل اشباع است که براساس روش مؤلفه‌های اصلی با چرخش واریماکس درمجموع 66/37 درصد از واریانس موردنظر را تبیین می‌کند که به‌ترتیب عامل اول با ۴۳/۱۶ درصد و عامل دوم با۲۳/۲۱ درصد از واریانس را تبیین می‌کند (تصویر شماره1).
بار عاملی مربوط به هر سؤال طبق مدل 3 ‌عاملی در جدول شماره ۲ ارائه‌ شده است. براساس نتایج این جدول، هیچ‌یک از گویه‌های مقیاس حذف نشده است؛ زیرا ضرایب استخراجی سؤالات بالاتر از 4 درصد هستند [37].
جدول شماره ۳ سؤالات مربوط به هر بُعد را نشان می‌دهد که این ابعاد به شرح ذیل نام‌گذاری شدند:
بُعد ۱: گویه‌های، سؤالات ۱ تا ۱۰ (علائم بیماری)
بُعد ۲: گویه‌های، سؤالات ۱۱ تا ۱۵ (عاطفی و اجتماعی)
تحلیل عاملی تأییدی
در ادامه، شاخص‌های کلی برازش مقیاس کیفیت زندگی هلوبوکی و همکاران در جدول شماره ۲ ارائه ‌شده است. باتوجه‌به نتایج نسبت مجذور کای به درجه آزادی، شاخص نیکویی برازش شاخص نیکویی برازش اصلاح‌شده، شاخص برازش هنجارشده، شاخص برازش تطبیقی، شاخص برازش افزایشی، شاخص برازش مقتصد هنجارشده، ریشه میانگین مجذورات خطای برآورد و نیز شاخص‌های برازش قابل‌قبول [38] می‌توان گفت که داده‌ها از مدل 3 ‌عاملی حمایت می‌کند (جدول شماره ۴).
در این مطالعه به‌منظور بررسی پایایی مقیاس کیفیت زندگی هلوبوکی و همکاران، از روش‌های همسانی درونی استفاده شد؛ بدین‌منظور، ضریب آلفای به‌دست‌آمده برای کل مقیاس و ابعاد آن، ضریب تصنیفی برای نیمه اول داده‌ها، برای نیمه دوم داده‌ها و همبستگی بین دو نیمه محاسبه شد (جدول شماره ۵). نتایج حاکی از ضریب همسانی درونی مطلوب برای مقیاس کیفیت زندگی هلوبوکی و همکاران است (تصویر شماره 2).

بحث
این مطالعه برای اولین‌بار اعتباریابی فرم الکترونیکی مقیاس هلوبوکی و همکاران را بررسی کرده است. یافته‌ها نشان داد پرسش‌نامه هلوبوکی و همکاران از روایی محتوای قابل‌قبولی برخوردار است و روایی هم‌گرای آن با پرسش‌نامه فرم کوتاه پرسش‌نامه کیفیت زندگی سازمان بهداشت جهانی بررسی شد که نتایج بیان‌گر روایی هم‌گرای قابل‌قبولی بود. این نتایج با نتایج سایر پژوهشگران همسویی دارد [24-27، 39، 40]. در نسخه اسپانیایی بین این مقیاس با مقیاس ارزیابی خستگی همبستگی معناداری ارزیابی شد [27] در نسخه انگلیسی این مقیاس همبستگی معناداری بین نمرات این مقیاس با علائم فیزیکی و روانی بیماران نتیجه‌گیری شد [24] در نسخه یونانی همبستگی معناداری بین این مقیاس با مقیاس کیفیت زندگی نسخه 36 سؤالی گزارش شده است [26].
نتایج تحلیل عامل اکتشافی نشان داد که مقیاس کیفیت زندگی هلوبوکی و همکاران با ۱۵ سؤال از 2 عامل، علائم بیماری و عاطفی و اجتماعی تشکیل‌شده است. این ساختار عاملی با پژوهش هلوبوکی و همکاران که در کلمبیا ساختار 2 عاملی شامل علائم بیماری و عاطفی و اجتماعی معرفی کرده است، هم‌خوانی دارد [25]. ازآنجایی‌که مقادیر بار عاملی هر سؤال بالای 5 درصد است؛ بنابراین بار عاملی کفایت لازم را دارد. می‌توان چنین نتیجه‌گیری کرد که همه آیتم‌ها در زیرمقیاس کیفیت زندگی بیماران به‌طور مناسب در ساختار فاکتوریل قرار گرفته‌اند که نشان می‌دهد هیچ آیتم ناسازگار یا اضافی در مقیاس وجود ندارد.
ازنظر همسانی درونی، نتایج به‌دست‌آمده برای مقیاس کل و برای هر یک از ابعاد نشان داد که مقیاس کیفیت زندگی بیماران از پایایی کافی برخوردار است، این نتیجه با نتایج هلوبوکی و همکاران نتیجه‌ای که میزان آلفای کرونباخ را برای کل مقیاس 92 درصد برای ابعاد علائم بیماری و عاطفی و اجتماعی، به‌ترتیب برابر با 92 درصد و 9 درصد گزارش کرده‌اند، مطابقت دارد.
نتیجه‌گیری
کیفیت زندگی در بیماران، مفهومی جدا از افراد عادی است که وجود ابزارهای معتبر و قابل‌اعتماد برای ارزیابی آن ضروری می‌سازد؛ بنابراین، مقیاس کیفیت زندگی هلوبوکی و همکاران در این مطالعه برای ارزیابی کیفیت زندگی در بیماران ویروس کرونا تأیید شد، زیرا قبلاً در ایران انجام نشده بود.
الکترونیکی بودن این پرسش‌نامه از نقاط قوت این پژوهش است، اما از محدودیت‌های این پژوهش اعتباریابی ابزار هلوبوکی و همکاران در شهر تهران است و ازآنجایی‌که این شهر ازنظر امکانات جزء شهرهای برخوردار از امکانات است در تعمیم‌پذیری نتایج به سایر شهرها و سایر بیماران کرونایی باید احتیاط بیشتری صورت گیرد.
از طرف دیگر، ۴۰ درصد از شرکت‌کنندگان این مطالعه، بالای ۴۰ سال بودند. این موضوع می‌تواند به سوگیری در نتایج منجر شود. بنابراین پیشنهاد می‌شود در تحقیقی، اعتباریابی این مقیاس براساس گروه‌های سنی انجام شود. پیشنهاد می‌شود تا از فرم الکترونیکی مقیاس هلوبوکی و همکاران در پژوهش‌های آینده درزمینه ارزیابی کیفیت زندگی در بیماران کرونایی استفاده شود. همچنین این پژوهش در شهرهای دیگر و سایر افراد برای تعمیم‌پذیری بیشتر نیز اجرا شود.
از طرف دیگر، ساختار عاملی استخراج‌شده از این تحقیق می‌تواند به‌صورت کامل‌تری کیفیت زندگی را در بیماران کرونایی ارزیابی کند. همچنین با کمک نتایچ این پژوهش می توان یک چارچوب نظری امیدوارکننده برای بررسی کیفیت زندگی در بیماران کرونایی ارائه کرد. از طرفی باتوجه‌به اینکه اولین‌بار است این مقیاس در بیماران کرونایی صورت می‌گیرد، پیشنهاد می‌شود در تحقیقات آینده این مدل در جوامع دیگر نیز اعتباریابی شود.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این مقاله استخراج‌شده از پایان‌نامه دکتری رقیه میرزازاده در رشته روانشناسی، دانشکده علوم انسانی دانشگاه آزاد اسلامی واحد بندرعباس است و با کد اخلاق IR.IAU.BA.REC.1401.00 در کمیته اخلاق دانشگاه آزاد اسلامی واحد بندرعباس به تصویب رسیده است.
حامی مالی
این پژوهش هیچ‌گونه کمک مالی از سازمانی‌های دولتی، خصوصی و غیرانتفاعی دریافت نکرده است.
مشارکت نویسندگان
تمام نویسندگان در آماده‌سازی این مقاله مشارکت داشتند.
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان، این مقاله تعارض منافع ندارد.
تشکر و قدردانی
از کلیه نویسندگانی که از مقالات آن‌ها جهت انجام این تحقیق استفاده شد، تشکر و قدردانی می‌شود. همچنین از عزیزالله محمدی سلیمانی، حسن آذرشب، ثناء لطفی مهروئیه و بیماران کووید-۱۹ به جهت همکاری در این پژوهش تشکر و قدردانی می‌شود.