مجله دانشگاه علوم پزشکی قم

مقدمه
مرگ‌و‌میر ناشی از کووید‌-۱۹‌، اهمیت پیشگیری و درمان این بیماری را مشخص می‌کند. در کنار تلاش مداوم برای تهیه واکسن، مطالعاتی برای کشف سایر روش‌های پیشگیری از این بیماری خصوصاً در افراد پرخطر انجام شده، اما تعداد محدودی از آن‌ها موفقیت‌آمیز بوده است. همچنین ترس از عوارض، مانع از استفاده آن‌ها در جمعیت بزرگتر شده است [1، 2].
مطالعات بر بسیاری از مواد گیاهی، اثرات محافظت‌کننده در برابر عفونت‌ها یا تقویت‌کننده سیستم ایمنی بدن و کاهش شدت علائم عفونت‌های مختلف را نشان داده‌اند. به‌طور مثال سیر، زنجبیل، جینسنگ و اکالیپتوس از شناخته‌شده‌ترین گیاهان دارویی با اثرات ضدویروس هستند [3، 4]. اثر برخی داروهای گیاهی چین بر عفونت SARS-CoV [5]، آنفلوانزای H1N1 [6] و همچنین کووید‌-۱۹ حتی در مطالعات مرور سیستماتیک نشان داده شده است [1]. در اروپا نیز گیاهان دارویی جایگاه ویژه‌ای در دستورالعمل‌های پیشگیری و درمان بیماری کووید‌-۱۹ با طب مکمل و سنتی دارند [7، 8].
با وجود محبوبیت گیاهان دارویی و علی‌رغم اینکه اثربخشی برخی از گیاهان دارویی در کنترل برخی بیماری‌های عفونی بررسی شده است، اغلب به‌علت باور عمومی مبنی بر بی‌خطر بودن داروهای گیاهی، این داروها بدون در نظر گرفتن تأییدیه و مبانی علمی مورد استفاده قرار می‌گیرند. خطر مصرف خودسرانه این داروها٬ تنها از جهت عوارض نیست بلکه در صورت عدم تأثیر به‌علت محرومیت از داروهای رایج، شاهد پیشرفت و وخامت بیماری خواهیم بود و در مواردی‌ که برای پیشگیری از بیماری‌های واگیر مورد استفاده قرار گرفته ‌باشند، در صورت عدم تأثیر می‌توانند باعث گسترش و شیوع بیماری شوند [9].
گاهی این درمان‌های گیاهی با نام طب سنتی یا اسلامی عرضه می‌شوند و با اعتقادات و باورهای مردم گره می‌خورند. از جمله‌ این داروها، ترکیبی از شکر سرخ، هلیله سیاه‌، رازیانه و مصطکی است. این دارو دارای دو نوع تابستانی و زمستانی است (در نوع تابستانی رازیانه و در نوع زمستانی مصطکی وجود دارد) و در یکی از کتاب‌های داروشناسی طب سنتی ایران براساس روایتی منتسب به امام موسی کاظم (ع) سبب ایمنی از جمیع بیماری‌ها توصیف شده است [10]. البته اعتبارسنجی این روایت، هدف این مطالعه نیست، اما در این مقاله از آن با عنوان »داروی مرکب هلیله« یاد می‌شود.

هلیله سیاه با نام رایج Black myrobalan است که می‌توان به اثرات ضدباکتری، قارچ، کرم، ویروس (HIV, HSV و سیتومگالو ویروس)، ایمونومدولاتوری، ضد‌درد و التهاب، ضد‌موتاژنز، آنتی‌اکسیدان و محافظت کبد و قلب آن اشاره کرد [11].
شکر سرخ در طب سنتی ایران نرم‌کننده حلق و سینه و شش و پاک‌کننده‌ رطوبات آن است که اثر آنتی‌اکسیدان، ضدالتهاب، ضد‌مالاریا و تقویت ایمنی در مطالعات درون‌تنی و حیوانی نشان داده شده است [10، 12، 13]. مصطکی که اثرات ضدویروس (پاراآنفولانزا و هرپس ویروس) گونه‌های مختلف این گیاه مطالعه شده است [14-16].  
رازیانه که مطالعات مختلف خواص ضدباکتری، ضدقارچ، آنتی‌اکسیدان، ضد‌موتاسیون و ضدتومور، ضدالتهاب و درد آن را نشان داده‌اند، خاصیت ضدویروس عصاره دانه‌ رازیانه بر هرپس سیمپلکس ۱ و ۲ و ویروس پاراآنفولانزای تیپ ۱ قابل‌توجه است [17]. اگرچه مطالعات اثرات ضدویروس و تقویت‌کننده‌ سیستم ایمنی را در بعضی اجزای این ترکیب گزارش کرده‌اند [11-13، 18-20]، تأثیر این داروی ترکیبی در بدن انسان و بر هر بیماری به‌طور جداگانه به بررسی نیاز دارد.
باتوجه‌به اینکه از زمان پیدایش بیماری کووید‌-۱۹ این دارو در بین مردم تبلیغ و توزیع شده است و این تبلیغات به‌علت اعتقادات دینی جامعه بدون در نظر گرفتن مبانی علمی و پژوهشی باعث ایجاد شکاف اطلاعاتی در جامعه شده است، ضرورت مطالعه‌ بر این دارو احساس می‌شود. به این منظور لازم است به‌عنوان اولین قدم طی مطالعه‌ای مقطعی در سطح شهر قم به بررسی فراوانی  و الگوی مصرف داروی مرکب هلیله و نگرش مردم نسبت به این دارو پرداخته شود.
روش بررسی
این مطالعه مقطعی توصیفی‌تحلیلی از خرداد تا مرداد سال 1400 در شهر قم (استان قم، ایران) انجام شد. بعد از دریافت کد اخلاق در پژوهش از کمیته اخلاق دانشگاه علوم‌پزشکی قم نمونه‌گیری از مراکز بهداشتی درمانی شهر قم و به‌روش دردسترس انجام شد. از تعداد 81 مرکز در شهر قم، 77 مرکز حاضر به همکاری شدند و مراجعه‌کنندگان به آن‌ها در صورت سکونت در قم و داشتن ‌سن بالای 20 سال و نیز رضایت آگاهانه کتبی برای شرکت در این مطالعه وارد نمونه شدند.
حجم نمونه لازم براساس نتایج مطالعات قبلی (با در نظر گرفتن فراوانی مصرف داروی گیاهی برابر با 66 درصد در مطالعه تهرانی بنی‌هاشمی و همکاران [9] و با در نظر گرفتن خطای نوع اول برابر با 5 درصد و دقت 05/0=d ، با استفاده از فرمول شماره 1، برآورد فراوانی برابر با 359 نفر محاسبه شد که باتوجه‌به خوشه‌ای بودن نمونه‌گیری ۳ برابر شد و 1077 نفر وارد مطالعه شدند.  
1.
 ابزار گرد‌آوری داده‌ها عبارت بود از پرسش‌نامه‌ای محقق‌ساخته که توسط متخصصین طب ایرانی‌، اپیدمیولوژی و بهداشت طراحی شد. روایی صوری با نظرسنجی از 10 مراجعه‌کننده به مراکز نام‌برده بررسی شد و از آن‌ها در مورد قابل‌درک‌بودن سؤالات و گویه‌های جواب سؤال شد. روایی محتوای پرسش‌نامه  طبق نظر 8 نفر از اساتید (طب سنتی، اپیدمیولوژی و بهداشت) با محاسبه شاخص روایی محتوایی و نسبت روایی محتوایی  بررسی شد. برای بررسی شاخص روایی محتوایی از روش والتس و باسل استفاده شد و از اساتید خواسته شد در مورد مرتبط بودن، واضح، ساده و قابل‌فهم بودن هرسؤال از 1 تا 4 نمره بدهند. سپس برای هرسؤال تعداد پاسخ‌های 3 و 4 محاسبه و با تقسیم آن بر عدد 8 مقدار شاخص روایی محتوایی محاسبه شد. سؤالات با شاخص روایی محتوایی برابر یا بیش از 79/0 باقیماندند و سؤالات با شاخص روایی محتوایی 7/0 تا 79/0 به نحوی تغییر داده شدند که امتیاز 79/0 را دریافت کنند [21].
برای محاسبه نسبت روایی محتوایی، از اساتید خواسته شد تا به هر سؤال پرسش‌نامه در صورت ضروری بودن امتیاز 3 بدهند، درصورتی‌که مفید است اما ضروری نیست، امتیاز2 و در صورتی‌که لازم نیست، امتیاز 1 بدهند. سپس برای مقدار نسبت روایی محتوایی هر سؤال از فرمول شماره 2 استفاده شد:
2. CVR= (ne-N/2)N/2
باتوجه‌به جدول لاوشه، نقطه برش 75/0 برای نسبت روایی محتوایی در نظر گرفته شد و هر سؤالی که نسبت روایی محتوایی معادل این مقدار داشت در پرسش‌نامه باقی ماند [22]. همچنین پایایی سؤالات بخش نگرش در بررسی پایلوت بر 50 نفر و با آلفای کرونباخ بالای 7/0 مورد تأیید قرار گرفت.
پرسش‌نامه نهایی شامل یک بخش اطلاعات جمعیت‌شناختی (شامل 5 سؤال)، بخش میزان و نحوه مصرف دارو (شامل 16 سؤال در مورد استفاده یا عدم استفاده از دارو، علت استفاده (پیشگیری یا درمان علائم)، نحوه مصرف، و تأثیر دارو بر پیشگیری یا درمان علائم کرونا) و یک بخش نگرش (شامل 5 سؤال برای ارزیابی نگرش افراد در مورد مصرف این دارو برای بیماری کرونا) است که در نمونه مورد‌نظر مورد استفاده قرار گرفت. پاسخ‌ها در بخش اول به‌صورت اسمی یا رتبه‌ای، در بخش دوم به‌صورت بله-خیر یا چندجوابی و در بخش نگرش به‌صورت لیکرت 5 حالتی با امتیاز 1تا 5 برای «کاملاً مخالفم» تا «کاملاً موافقم» لحاظ شد. برای دسته‌بندی امتیاز نگرش، امتیاز 5 تا 14 در گروه 1، امتیاز 15 در گروه2 و امتیاز 16تا 25 درگروه 3 دسته‌بندی شدند که به‌ترتیب «نگرش منفی»، «بی‌نظر» و «نگرش» مثبت را نشان می‌دهند.پرسش‌نامه‌ها توسط خود افراد تکمیل می‌شد. برای افراد بی‌سواد از همراهان و برای رفع ابهامات احتمالی از راهنمایی مراقبین آموزش‌دیده مراکز کمک گرفته می‌شد.
تحلیل آماری
برای توصیف متغیرها از میانگین و انحراف معیار یا درصد فراوانی و برای تحلیل ارتباط بین متغیرها از آزمون‌های آماری کای‌اسکوئر یا آزمون فیشر، هم‌بستگی اسپیرمن و رگرسیون لجستیک استفاده شد. خطای تصادفی معادل 05/0 در نظر گرفته شد و مقادیر P کمتر از این عدد به‌عنوان معنادار آماری لحاظ شد.
یافته‌ها
از 1077 پرسش‌نامه توزیع شده 1018 پرسش‌نامه تکمیل شد (‌میزان پاسخ‌گویی 5/94 درصد) فراوانی متغیرهای جمعیت‌شناختی در جدول شماره 1 نمایش داده شده است (عدم تطابق جمع تعداد متغیرها با 1018 در برخی قسمت‌ها به‌علت وجود missing است و از valid percent استفاده شده است).
در نمونه مورد بررسی، 660 نفر (8/64 درصد) با داروی مرکب هلیله آشنایی داشتند و از شروع همه‌گیری کرونا تا زمان مطالعه 491 نفر (2/48 درصد) از آن استفاده کرده بودند. علت مصرف دارو، نوع ترکیب استفاده‌شده و نحوه تهیه و مصرف دارو در جدول شماره 2 نشان داده شده است. (عدم تطابق جمع درصد فراوانی با 100 در برخی قسمت‌ها به‌علت وجود دو پاسخ هم‌زمان است).
فراوانی مصرف‌کنندگان در دو گروه جنسی، گروه‌های سنی، شغلی و تحصیلی مختلف تفاوت معنادار آماری داشت که در جدول شماره 1 مشخص شده است. ارتباط معناداری بین استفاده از دارو با منطقه نمونه‌گیری وجود نداشت (08/0=P).
از کل نمونه مورد بررسی، 180 نفر (7/17 درصد) ابتلا به کرونا را براساس نظر پزشک یا واکنش زنجیرهای پلیمراز مثبت تجربه کرده بودند. از میان 409 نفری که دارو را برای پیشگیری مصرف کرده بودند 88 نفر (5/21 درصد) ابتلا به کرونا را ذکر می‌کردند و از 609 نفری که مصرف پیشگیرانه نداشتند، 92 نفر (1/15 درصد) ابتلا به کرونا را تجربه کرده بودند. ارتباط بین مصرف پیشگیرانه دارو با ابتلا به بیماری با تست فیشر بررسی شد که ازنظر آماری معنادار بود (‌009/0=P) و (12/2-11/1=CI 95 درصد) 54/1=‌OR نشان‌دهنده این موضوع بود که شانس استفاده پیشگیرانه این دارو در کسانی‌که ابتلا به کرونا را تجربه کرده بودند، به‌طور معناداری بیش از گروهی بود که ابتلا به کرونا را تجربه نکرده بودند.  
دُز داروی مصرف‌شده در بین کسانی‌که با مصرف دارو به منظور پیشگیری، ابتلا به کرونا نداشتند، 3 روز در ماه پشت سرهم به مدت 3 ماه یا 3 روز در ماه به فاصله ۱۰روز به مدت 3 ماه بیشترین فراوانی را داشت (132 نفر). همچنین یک قاشق چای‌خوری یا یک قاشق مرباخوری بیشترین فراوانی استفاده را داشت (237 نفر). ارتباط معناداری بین مدت مصرف دارو با پیشگیری از کرونا (13/0=P) مشاهده نشد.
از 166 نفری که برای درمان علائم کرونا این دارو را مصرف کرده بودند، 123 نفر (1/74 درصد) تخفیف علائم، 32 نفر (3/19 درصد) عدم تغییر علائم و 11 نفر (6/6 درصد) تشدید علائم را ذکر کردند. بیشترین دُز و تواتر مصرف در این افراد هر روز تا رفع علائم یا 3 روز پشت سرهم بود (131 نفر). یک قاشق چای‌خوری یا یک قاشق مرباخوری بیشترین فراوانی استفاده را داشت (132 نفر). فراوانی تخفیف علائم کرونا در افرادی که مدت  بیشتری دارو را مصرف کرده بودند، به‌طور معناداری بیشتر بود (001/0‌> P).
 فراوانی عوارضی که درنتیجه مصرف این دارو توسط 83 نفر (9/16 درصد) از افراد گزارش شد در جدول شماره 3 نمایش داده شده است. نگرش نمونه مورد بررسی درباره این دارو در جدول شماره 4 ارائه شده است.
میانه و دامنه بین چارکی٬ امتیاز قسمت نگرش (مجموع 5 سؤال) به‌ترتیب 16 و 5 بود که نشان‌دهنده سنگینی امتیاز نگرش در قسمت »نظری ندارم« تا »موافقم« است. 123 نفر (1/12 درصد) در گروه 1، 380 نفر (3/37 درصد) در گروه 2 و 515 نفر (6/50 درصد) در گروه 3 قرار داشتند که فراوانی بیشتر نگرش مثبت به این دارو را نشان می‌دهد.
هم‌بستگی مثبت و معنادار آماری بین امتیاز نگرش با استفاده از دارو وجود داشت (001/0>P‌) برای ضریب هم‌بستگی اسپیرمن=۵۹/۰‌).
برای بررسی عوامل مؤثر بر استفاده از این دارو، مدل رگرسیون لجستیک با متغیر وابسته استفاده یا عدم استفاده از داروی مذکور و متغیرهای مستقل جنس، سن، شغل‌، تحصیلات و نگرش تشکیل شد. نتایج این محاسبات نشان داد شغل کارمند و روحانی(رتبه‌ای) و نگرش(کمی) شانس مصرف دارو را به‌طور معنادار آماری افزایش می‌دهند که در جدول شماره 5 نمایش داده شده است.
بحث
نتایج این مطالعه نشان داد بیش از 64 درصد نمونه مورد بررسی با این دارو آشنایی داشتند. بیش از 48 درصد از آن‌ها از این دارو بیشتر به‌منظور پیشگیری از کرونا استفاده کرده بودند. ارتباط مثبت و معنادارآماری بین استفاده از این دارو با نگرش مثبت به این دارو و مشاغل کارمند و روحانی مشاهده شد.
مطالعات اپیدمیولوژیک متعددی درزمینه شیوع مصرف داروهای گیاهی در ایران انجام شده است. فراوانی استفاده از روش‌های طب مکمل و سنتی در شهر تهران در یک مطالعه 42 درصد و در مطالعه دیگری تا 66 درصد گزارش شده است و فراوانی مصرف گیاهان دارویی بیش از بقیه روش‌ها بوده است  [9، 23]. این فراوانی در سال 2014 در شهر کاشان 73 درصد [24]، در سال 2016 در خرم‌آباد بیش از 79 درصد [25] گزارش شده است.  
در گروه‌های جمعیتی و بیماران مختلف نیز مطالعاتی جهت بررسی فراوانی استفاده از روش‌های مختلف طب مکمل انجام شده است. مجموع این مطالعات نشان می‌دهند فراوانی استفاده از گیاهان دارویی در حد قابل‌توجهی بالاست و این موضوع در گروه‌های آسیب‌پذیر [26، 27] مانند خانم‌های باردار [28] یا بیماران مبتلا به بیماری‌های مختلف خصوصاً بیماری‌های مزمن [29] نیازمند توجه جدی‌تری است.
در مورد بیماری نوپدیدی مانند کووید-19 که اطلاعات زیادی در مورد نحوه پاسخ‌دهی آن‌ها به درمان‌های گیاهی وجود ندارد، اهمیت توجه به مطالعات علمی برای اثربخشی و خصوصاً ایمنی مداخلات بسیار حائز ‌اهمیت است و لازم است اطلاع‌رسانی دقیق‌تری در این مورد در سطح جامعه انجام شود.
در مطالعه حاضر، نسبت شانس ابتلا به کرونا در گروهی که داروی هلیله مصرف کرده بودند به‌طور معناداری بیشتر از گروه دیگر بود. در واقع این یافته نشان می‌دهد داروی هلیله نه تنها اثر پیشگیرانه بر بیماری کووید-19 نداشته است بلکه احتمال آن را نیز افزایش داده است. این یافته می‌تواند به چند علت باشد: اول اینکه تصور غلط از امنیت حاصل از این دارو سبب شد مصرف‌کنندگان داروی هلیله پروتکل‌های بهداشتی مقابله با بیماری کرونا را کمتر رعایت کنند. همچنین ممکن است تعدادی از افراد بعد از ابتلا به بیماری کرونا، برای پیشگیری از ابتلای مجدد به بیماری، مصرف دارو را شروع کرده باشند. این نکته در مطالعه ما مورد بررسی قرار نگرفت. همچنین اگر این دارو در پیشگیری از بیماری کووید مؤثر باشد، دُز و مدت مصرف نادرست دارو می‌تواند اثربخشی آن را مختل کند و علت دیگری برای عدم پیشگیری از بیماری در مصرف‌کنندگان مطالعه ما باشد.

بیش از 74 درصد از کسانی‌که برای درمان علائم کرونا از این دارو استفاده کرده بودند‌، تخفیف علائم را به‌دنبال مصرف این دارو گزارش کردند. به‌طورکلی در این مطالعه در مورد تخفیف علائم سؤال شده بود و مشخص نشد که کدام علامت تخفیف بیشتری داشته است. همچنین باتوجه‌به مصرف دُزها و رژیم‌های مختلف توسط افراد مذکور، نمی‌توان تخفیف علائم را دقیقاً به اثربخشی این دارو نسبت داد. درواقع نتیجه‌گیری صحیح‌تر وقتی امکان‌پذیر است که مطالعه مشاهده‌ای دقیق‌تر (با مواجهه یکسان) یا مطالعات مداخله‌ای با دُز و مدت مصرف یکسان طراحی و اجرا شود.
در مطالعه بالینی هاشمی شیری و همکاران که در سال 2020  برای بررسی اثر بخشی ترکیب هلیله سیاه، مصطکی و شکر سرخ بر بیماران مبتلا به کووید-19 بستری در بیمارستانی در شهر جهرم انجام شد، 70 بیمار بالای 18 سال که تشخیص بیماری آن‌ها با واکنش زنجیرهای پلیمراز مسجل شده بود، به‌طور تصادفی به دو گروه تقسیم شدند. یک گروه داروی مورد‌ نظر را با دُز ۵/۰ گرم هلیله سیاه، 1 گرم مصطکی، ۵/۱ گرم شکر سرخ هر صبح و شب مصرف کردند. پودر گیاهی زیر زبان گذاشته می‌شد و بیمار تا 1 ساعت بعد نمی‌توانست آب یا چیز دیگری بنوشد یا بخورد. پروتکل‌های درمانی رایج نیز برای بیماری کووید در هر دو گروه انجام می‌شد. نتایج نشان داد گروهی که داروی گیاهی دریافت کرده بودند، به‌طور معناداری مدت کوتاه‌تری در بیمارستان بستری شدند و علائم سرفه، تب، تنگی‌نفس و میالژی  سریع‌تر کاهش یافت [30].
اگرچه عوارض شدید و ناراحت‌کننده‌ای به دنبال مصرف این دارو در این مطالعه گزارش نشد و فراوانی عوارض در این نمونه اندک بود، اما ممکن است همین عوارض مشاهده‌شده به‌علت استفاده از دُز و نوع نا‌مناسب دارو باشد. به‌طور مثال، مصرف داروی مرکب هلیله از نوع تابستانه در فصل زمستان یا برعکس می‌تواند سبب ایجاد عوارضی شود که به طبیعت گیاهان موجود در این ترکیب مربوط است و با مصرف نوع مناسب دارو به راحتی قابل پیشگیری است. نحوه مصرف این دارو در منابع طب سنتی و اسلامی، 3 روز پیاپی در ابتدای هر ماه و به‌مدت 3 ماه در فصل گرم و فصل سرد و به‌صورت پودر بدون آب است، اما به‌علت مزه ناخوشایند ممکن است به اشکال مختلف مصرف شود که خود می‌تواند بر اثربخشی آن مؤثر باشد.
نکته قابل‌توجه در بخش نگرش در این مطالعه، موافقت درصد بالایی از افراد این نمونه با توانایی این داروی گیاهی در پیشگیری از بیماری‌ها و مقاوم کردن بدن در مقابل بیماری‌ها و همچنین بی‌ضرر بودن آن است. لازم است اطلاع‌رسانی درستی در مورد این موضوع انجام شود که گیاهان هم می‌توانند عوارضی ایجاد کنند و مطالعات علمی برای بررسی اثربخشی و ایمنی آن‌ها مورد نیاز است.
مطالعات مشابهی برای بررسی نگرش افراد در مورد درمان‌های گیاهی و روش‌های طب مکمل در ایران و سایر کشورها انجام شده است. در مطالعه صدیقی و همکاران در تهران، درصد زیادی از افراد نمونه، نگرش مثبت به درمان‌های گیاهی داشتند و استفاده آن را به دیگران توصیه می‌کردند [31]. در مطالعه دباغیان و همچنین مطالعه ستاری و همکاران نیز نگرش خانم‌های باردار در مورد مصرف گیاهان دارویی مورد بررسی قرار گرفت که درصد بالایی، نگرش مثبت به این موضوع داشتند [32، 33]. بلوچی و همکاران، نگرش پرستاران دانشگاه زابل را در مورد درمان‌های گیاهی بررسی کردند که نشان‌دهنده نگرشی مثبت و درصد بالایی از نمونه بود [34].
باتوجه‌به نگرش مثبت مردم به گیاهان دارویی، لازم است روش مناسبی برای آگاهی‌بخشی به مردم اجرا شود. برای مثال، در برنامه‌های تلویزیونی و با کمک گرفتن از پزشکان آگاه در این زمینه، تلاش شود اطلاعات صحیح به مردم منتقل شود. اگر طریقه آشنایی با طب گیاهی براساس شواهد علمی نباشد، میزان صحت اطلاعات افراد مقدار کمی خواهد بود و می‌تواند استفاده مناسب از طب گیاهی و اثربخشی آن را تحت‌تأثیر قرار دهد.
این پژوهش یک مطالعه مقطعی برای بررسی فراوانی و الگوی مصرف داروی مرکب هلیله بود که در آن فراوانی ابتلا به کووید-19 و اثرات استفاده از این دارو بر علائم آن در بیماران بررسی شد و خصوصاً در افرادی که داروی مذکور را برای درمان علائم کرونا مصرف کرده بودند، نتایج خوبی به دست آمد، اما با استناد به نوع مطالعه و دُزها و روش‌های مصرف متفاوتی که در نتایج ذکر شد، نمی‌توان در مورد نقش این دارو بر پیشگیری از کووید یا درمان علائم آن بحث کرد. از این‌رو جهت بررسی اثرات درمانی و پیشگیرانه این دارو در بیماری کووید-19 لازم است مطالعات دقیق‌تری با دُز و مدت مصرف صحیح و یکسان در بین همه افراد نمونه انجام شود.
در این مطالعه مشخص شد درصد بالایی از افراد، دارو را از عطاری‌ها تهیه کرده بودند و درصدی هم خودشان اقدام به تهیه دارو کرده بودند. از آنجایی که دستورالعمل تهیه داروهای گیاهی باید تحت نظارت مراجع د‌ارای‌صلاحیت باشد، توجه به این موضوع خصوصاً در مورد بیماری که شناخت چندانی در مورد اثربخشی گیاهان دارویی ندارد، بسیار حایز اهمیت است؛ یعنی تهیه ترکیبات گیاهی بدون شناخت کافی از مفردات موجود در آن و عدم رعایت دُز لازم و استاندارد می‌تواند خطرات استفاده از درمان‌های گیاهی را چند برابر کند.
یکی از محدودیت‌های این مطالعه نحوه نمونه‌گیری و عدم تناسب جنسیت نمونه  با جمعیت هدف بود. نمونه‌گیری در این مطالعه به‌صورت خوشه‌ای انجام شده بود و بعد از تعیین خوشه‌ها به‌صورت تصادفی، همه افراد مراجعه‌کننده با نمونه‌گیری دردسترس وارد مطالعه شدند. به این ترتیب درصد فراوانی جنس در این مطالعه با درصد فراوانی جنس در جامعه تفاوت چشمگیری داشت. برای رفع این نقص در مطالعات آینده لازم است ابتدا  طبقه‌بندی برحسب جنس انجام شود. سپس انتخاب نمونه از بین زن‌ها و مردها به تعداد مساوی انجام شود (نمونه‌گیری طبقه‌ای). انجام مطالعات موردی برای بررسی اثربخشی این دارو در پیشگیری و یا درمان عفونت کووید-19 در افراد مصرف‌کننده و همچنین مطالعات بالینی برای بررسی دقیق‌تر اثرات درمانی و عوارض این دارو پیشنهاد می‌شود.
نتیجه‌گیری
درصد چشمگیری از ساکنین شهر قم از داروی مرکب هلیله برای پیشگیری یا درمان بیماری کووید-19 استفاده می‌کنند و نگرش مثبتی در مورد این دارو دارند. اگرچه این دارو در درصد قابل‌توجهی از نمونه با عوارضی کم، سبب تخفیف علائم بیماری کووید-19 شده بود، اما نقش آن در پیشگیری از این بیماری در این مطالعه معنادار نبود. به هر حال بررسی اثربخشی و عوارض این دارو نیازمند انجام مطالعات بالینی دقیق‌تری است.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این مقاله با شماره ( IR.MUQ.REC.1400.005) از سوی کمیته اخلاق دانشگاه علوم‌پزشکی قم موفق به دریافت کد اخلاق در پژوهش شده است.
حامی مالی
این مقاله حاصل طرح پژوهشی مصوب با همین عنوان است که با هزینه دانشگاه علوم‌پزشکی قم انجام شد.
مشارکت نویسندگان
مفهوم‌سازی: فاطمه نوجوان و عطیه‌السادات دانش؛ روش‌شناسی: ابوالفضل محمدبیگی، محمد علی گل و فتانه هاشم دباغیان؛ تحقیق: فاطمه نوجوان، عطیه السادات دانش و محمود شکوهی‌تبار؛ نگارش پیش‌نویس اصلی: فتانه هاشم دباغیان؛ جذب سرمایه: عطیه السادات دانش؛ نوشتن، ‌بررسی و ویرایش و نظارت: همه نویسندگان.

تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان، این مقاله تعارض منافع ندارد.
تشکر و قدردانی
از مراقبین بهداشت مراکز بهداشتی درمانی شهر قم به‌ویژه از خانم لیلا قزوینیان٬ کارشناس سلامت کودکان قم که در نمونه‌گیری و تکمیل پرسش‌نامه‌ها کمک کردند، قدردانی می‌شود.