دوره 16، شماره 5 - ( مرداد 1401 )
جلد 16 شماره 5 صفحات 429-414 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Research code: 15066
Ethics code: IR.MUQ.REC.1400.177
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Norouzi R, Siadatpanah A, Fateh R, Sohrabi F, Adnani Sadati S J. In-vitro Study on the Anti-leishmania Effects of Silver Nanoparticles on Leishmanaia Major Promastigotes. Qom Univ Med Sci J 2022; 16 (5) :414-429
URL: http://journal.muq.ac.ir/article-1-3453-fa.html
URL: http://journal.muq.ac.ir/article-1-3453-fa.html
نوروزی رقیه، سیادت پناه ابوالقاسم، فاتح روحالله، سهرابی فریبا، عدنانی ساداتی سیدجعفر. بررسی اثر ضدلیشمانیایی نانو ذرات نقره بر روی پروماستیگوتهای لیشمانیا ماژور در محیط کشت آزمایشگاهی. مجله دانشگاه علوم پزشکی قم. 1401; 16 (5) :414-429
1- گروه پاتوبیولوژی، دانشکده دامپزشکی، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران.
2- گروه پرستاری، دانشکده پیراپزشکی و بهداشت فردوس، دانشگاه علومپزشکی بیرجند، بیرجند ، ایران.
3- گروه میکروبشناسی، انگلشناسی و ایمنیشناسی، دانشکده پزشکی، دانشگاه علومپزشکی قم، قم، ایران
4- گروه میکروبشناسی، انگلشناسی و ایمنیشناسی، مرکز تحقیقات سلولی و مولکولی، دانشگاه علومپزشکی قم، قم، ایران. ،Jafaradnani@yahoo.com
2- گروه پرستاری، دانشکده پیراپزشکی و بهداشت فردوس، دانشگاه علومپزشکی بیرجند، بیرجند ، ایران.
3- گروه میکروبشناسی، انگلشناسی و ایمنیشناسی، دانشکده پزشکی، دانشگاه علومپزشکی قم، قم، ایران
4- گروه میکروبشناسی، انگلشناسی و ایمنیشناسی، مرکز تحقیقات سلولی و مولکولی، دانشگاه علومپزشکی قم، قم، ایران. ،
متن کامل [PDF 4300 kb]
(331 دریافت)
| چکیده (HTML) (1021 مشاهده)
متن کامل: (186 مشاهده)
مقدمه
سویههای لیشمانیا باعث ایجاد طیفی از بیماریهای انسانی، در مناطق گرمسیری و نیمهگرمسیری در سراسر جهان میشود [1]. این بیماری بهصورت لیشمانیوز جلدی، لیشمانیوز مخاطی پوست و لیشمانیوز احشایی یا کالاآزار ظاهر میشود [2]. این بیماری توسط نوعی تکیاخته درونسلولی اجباری بهنام لیشمانیا از راسته کینتوپلاستیدا به وجود میآید. تقریباً 350 میلیون نفر در سراسر جهان در معرض خطر ابتلا به این بیماری هستند و سالانه 2 میلیون مورد جدید گزارش میشود [3-5].
انتقال بیماری لیشمانیوز ازطریق نیش گونه خاصی از پشه خاکی زیرخانواده فلوبوتومینه اتفاق میافتد و باعث طیف گستردهای از اختلالات، از یک بیماری پوستی خودمحدودشده تا بیماری منتشر جلدی یا احشایی میشود. پاتوژنز اساسی بیماری لیشمانیوز جلدی بهشرح زیر پیشرفت میکند. این بیماری به دو صورت لیشمانیوز جلدی روستایی و شهری بروز پیدا میکند [6].
در هنگام عفونت، پروماستیگوتهای تاژکدار به پوست مهرهداران نفوذ میکنند و توسط ماکروفاژهای موضعی فاگوسیتوز میشوند. هنگامیکه انگلها وارد فاگولیزوزومهای ماکروفاژ میشوند، انگلها میتوانند از هضم آنزیمی جان سالم به در ببرند و بنابراین به فرمهای آماستیگوت تبدیلشده و تکثیر میشوند. بنابراین یکی از چالشهای اصلی در درمان لیشمانیوز جلدی این است که مکان خاص انگل در فاگولیزوزومهای ماکروفاژ مانع دسترسی دارو ازطریق درمان میشود [7]. از دهههای گذشته، جهت درمان این بیماری، ترکیبات آنتیموان در اولین خط دفاعی قرارداشتهاند، ولی این داروها دارای خواص سمی روی کبد، قلب و کلیهها میباشند؛ نیاز به تزریقهای مکرر دارد؛ باعث ایجاد مقاومت در انگل میشوند و نیز چندان هم مؤثر نیستند [8-10]. از اینرو، تهیه داروی مؤثرتر، با عوارض کمتر و بهبود سریعتر زخم، الزامی بهنظر میرسد. بنابراین، در سالهای اخیر، محققین برای درمان بیماریهای عفونی به استفاده از نانوذرات روی آوردند. درحالحاضر، نانو بیوتکنولوژی بهعنوان روشی نوین برای مبارزه با انگلها و بیماریهای ناشی از آنها مطرح است [11].
نانوذرات نقره در زمین های مختلف دارویی و پزشکی، صنایع نساجی، سرامیکهای بهداشتی، تصفیه آب، رنگ، کشاورزی، دامپروری و در کامپوزیتهای پلیمری بهمنظور کاربردهای صنعتی، خانگی و انواع فیلترهای آب کاربرد دارد [12]. با ظهور مقاومت دارویی در میکروارگانیسمهای مختلف نانوذرات نقره، امید تازهای برای درمان عفونتهای انسانی به وجود آورد است [13].
اثرات ضدمیکروبی نقره با کوچکشدن سایز آنها در سطح نانو افزایش مییابد. پارتیکلهای نانونقره، خوشههایی از اتمهای نقره به قطر 1 تا 188 نانومتر هستند که با اتصال به پروتئین حاوی گوگرد در سطح غشای میکروارگانیسمها، وارد آنها شده و با تغییر در مورفولوژی و نفوذپذیری غشا و تأثیر در زنجیره تنفسی و تقسیم سلولی درنهایت به مرگ سلولی منجر میشود [14]. باتوجهبه خواص مختلف این نانوذره، این مطالعه با هدف بررسی فعالیت ضدلیشمانیایی نانوذرات نقره بر انگل لیشمانیاماژور در محیط کشت آزمایشگاهی انجام شد.
روش بررسی
کشت انگل لیشمانیاماژور
پس از تهیه سویه استاندارد پروماستیگوت لیشمانیا ماژور (MRHO/IR/75/ER) از انستیتو پاستور ایران، در محیط کشت دو فازی (Novy-Nicolle-Mac Neal (NNN کشت داده شد. پس از آن برای تهیه تکثیر انبوه به محیط کشت RPMI-1640 (سیگما- آمریکا) بههمراه آنتیبیوتیکها، ازجمله پنیسیلین (100 واحد بر میلیلیتر)، استرپتومایسین (100 میکروگرم بر میلیلیتر) (گیبکو-آمریکا) و 20 درصد سرم جنین گاوی، انتقال یافت. فلاسکهای محیط کشت داخل انکوباتور با دمای 1±25 درجه سانتیگراد منتقل و روزانه با میکروسکوب معکوس (اینورت) بررسی شد.
ویژگیهای نانوذرات نقره و تهیه غلظتهای مختلف آن
نانوذرات نقره پودر سیاه رنگی است که از شرکت نانو مواد پیشگامان ایران خریداری شد. اندازه ذرات نقره 25-100 نانومتر، چگالی واقعی آن g/cm3 5/10 و خلوص آن 99/99 درصد بود. خصوصیات آن توسط میکروسکوپ الکترونی روبشی
و میکروسکوپ الکترونی انتقالی مشخص شد. از نانوذرات نقره غلظتهای 75/0 تا 96 میکروگرم بر میلیلیتر با حل کردن آن در آبمقطر تهیه شد. نانوذره رقیقشده بهوسیله فیلتر سرسرنگی 22/0 میکرون با قطر 25 میلیلیتر ساخت سارتریوس آلمان استریل شد.
بررسی تأثیر نانوذرات نقره بر پروماستیگوتهای لیشمانیا ماژور و تعیین IC50
برای بررسی اثر کشندگی نانوذرات نقره، روی پروماستیگوتهای انگل لیشمانیا ماژور، 106 عدد انگل در فاز لگاریتمی، تحت مواجهه با غلظتهای 75/0، 5/1، 3، 6، 12، 24، 48 و 96 میکروگرم بر میلیلیتر، قرارگرفت. از گلوکانتیم
و آبمقطر بهترتیب بهعنوان کنترل مثبت و منفی استفاده شد. برای هر غلظت و نیز برای کنترل مثبت و منفی، سه فلاسک درنظرگرفته شد. تمامی گروهها در دمای 1±25 درجه سانتیگراد انکوبه شد. بعد از 24 ، 48 و 72 ساعت، تعداد انگلهای زنده توسط تریپانبلو و با استفاده از لامنئوبار و میکروسکوپ نوری (به روش هموسایتومتری مورد شمارش قرار گرفت. میزان کشندگی برای هر یک از غلظتهای مختلف نانوذرات نقره بر روی پروماستیگوتهای انگل، توسط فرمول شماره ۱ محاسبه شد:
1.
GI=(a-b/a)
که در آن a: تعداد انگلهای زنده در نمونه کنترل منفی و b: تعداد انگلهای زنده در نمونه حاوی نانوذرات نقره است. سپس با استفاده از نسخه 13 نرمافزار سیگما پلات تمام واکنشها به حداقل غلظتی که باعث مهار رشد 50 درصد انگل میشود، برای عصاره فوق محاسبه شد.
روش بررسی آماری
در این مطالعه، کلیه دادهها در نرمافزار اکسل وارد شد تا نتایج حاصل از آن بهعنوان میانگین و انحرافمعیار گزارش شود. از نسخه 13نرمافزارسیگما پلات (Systat Software Inc., San Jose, CA, USA) نیز برای محاسبه میزان حداقل غلظتی از نانوذرات نقره که باعث مهار رشد 50 درصد (IC50) انگل میشود، استفاده شد.
یافتهها
تأثیر غلظتهای مختلف نانوذرات نقره (75/0، 5/1، 3، 6، 12، 24، 48 و 96 میکروگرم بر میلیلیتر) بعد از 24، 48 و 72 ساعت مجاورت با پروماستیگوتهای انگل لیشمانیا ماژور در شرایط آزمایشگاهی موردمطالعه قرارگرفت. آزمون آنالیز واریانس مشاهدات تکرارشده نشان داد که باتوجهبه اثرات متفاوت نانوذرات نقره روند کاهشی معناداری در تعداد انگلهای لیشمانیا برحسب زمان وجود دارد (05/0≤P).
مقدار IC50 نانوذرات نقره پس از 24، 48 و 72 ساعت روی لیشمانیا ماژور 67/36، 2/27 و 08/21 میکروگرم بر میلیلیتر محاسبهشد. بالاترین کشندگی 100 درصد، در غلظت 96 میلیگرم بر میلیلیتر بعد از 72 ساعت مواجهه، مشاهده شد. تعداد پروماستیگوتهای لیشمانیا در مقابل غلظتهای مختلف نانوذرات نقره بعد از 24، 48 و 72 ساعت انکوباسیون در جدول شماره 1 و میزان ممانعت از رشد پروماستیگوتهای لیشمانیا در مقابل غلظتهای مختلف نانوذرات نقره در جدول شماره 2 نشان داده شده است. میانگین درصد کشندگی نانوذرات نقره بر پروماستیگوتهای لیشمانیا ماژور در تصویر شماره 1 نشان داده شده است. تصویر 2 و 3 بهترتیب تصویر میکروسکوپ الکترونی روبشی و انتقالی از نانوذرات نقره را نشان میدهند.
بحث
براساس گزارشات سازمان بهداشت جهانی، حدود 14 میلیون نفر در آفریقا، آسیا، اروپا و آمریکا مستقیماً تحتتأثیر بیماری لیشمانیوز قرار دارند [15]. آنتیموان بهعنوان اصلیترین داروی مورداستفاده برای درمان لیشمانیوز توصیه شده است، اما در این مورد محدودیتهایی مانند هزینههای بالا، عوارض جانبی، تزریق مکرر و اثربخشی ناقص وجود دارد؛ بنابراین تهیه داروی ضدلیشمانیوز جدید یکی از ضروریترین نیازهاست.
هدف از این مطالعه بررسی فعالیت ضدلیشمانیایی نانوذرات نقره روی لیشمانیا ماژور در شرایط آزمایشگاهی بود. نتایج آن نشان داد که نانوذرات نقره در غلظتهای مختلف اثر بازدارندگی بر رشد لیشمانیا ماژور دارند و غلظت 96 میکروگرم بر میلیلیتر نانوذرات نقره دارای بیشترین اثر ضدلیشمانیایی 100 درصد در زمان مواجهه 72 ساعته بود. نانوذرات نقره با اتصال به گروههای سولفور و فسفر و نیز ازطریق آزاد کردن رادیکالهای آزاد اکسیژن میتوانند به انگل لیشمانیا آسیب وارد کنند [16].
مایلیفر و همکاران، پروماستیگوتهای لیشمانیا ماژور را با نانوذرات نقره بهمدت 1ساعت انکوبه کردند و سپس 8 پالس الکتریکی توسط یک دستگاه الکتروپوریتور نمونهها اعمال شد و نتایج بررسی آنها نشان داد که حضور نانوذرات نقره و اعمال همزمان پالسهای الکتریکی، افت معناداری در کاهش بقای انگل فراهم میکند [17]. اختری و همکاران، برای درمان زخمهای لیشمانیوز ناشی از لیشمانیا ماژور از ملیتین فعالشده بههمراه لیپوزوم و نانوذرات آلبومین استفاده کردند و نتایج مطالعه آنها نشان داد که اندازه زخمها در این گروه، بهطور چشمگیری کاهش پیدا کرد [18].
مطالعه کاسا و همکاران نشان داد که نانوذرات آلبومین حاوی آمفوتریسینبی، سمیت دارو را کاهش داده و نیز سمیت بافتی دارو برای بافتهای کبد، طحال، قلب و کلیه کاهش پیدا میکند و این دارو را جایگزینی برای آمفوتریسینبی معرفی کردند [19]. در یک بررسی دیگر، حداد و همکاران، اثر ضدلیشمانیایی نانوذرات کیتوزان بارگذاریشده با کورکومین را بر روی لیشمانیا ماژور و اینفانتوم در شرایط برونتنی مطالعه کردند و شمارش تعداد انگلها نشان داد که نانوذره سنتزشده، اثر مطلوبی در ممانعت از رشد لیشمانیا ماژور و اینفانتوم دارند [20].
نتایج مطالعهای دیگر که توسط ترابی و همکاران، انجام شد، نشان داد که نانوذرات طلا تعداد آماستیگوت لیشمانیا ماژور را در زخم لیشمانیایی کاهش میدهند و میزان مرگومیر موشها نیز کاهش پیدا میکند [21]. اثرات نانوذرات سلنیوم بر لیشمانیا اینفانتوم توسط سفلایی و همکاران مورد بررسی قرار گرفت و میزان IC50 نانوذرات علیه آماستیگوت و پروماستیگوت لیشمانیا اینفانتوم بهترتیب 10 و 25 میکروگرم بر میلیلیتر گزارش شد؛ مقایسه نتایج مطالعه سفلایی با مطالعه حاضر نشان داد که اثر ضدلیشمانیایی (علیه لیشمانیا اینفانتوم) نانوذرات سلنیوم نسبت به نانوذرات نقره بیشتر است [22].
در مطالعهای که توسط فیضآبادی و همکاران با هدف بررسی اثرات ضدلیشمانیایی نانوذره کیتوزان همراه پروتئینهای دفعی -ترشحی لیشمانیا ماژور بر میزان آپوپتوز ماکروفاژها انجام گرفت نشان داد که کیتوزان میتواند ازطریق کاهش آپوپتوز، توانایی ماکروفاژهای آلوده را در حذف انگل افزایش دهد [23].
سازگارنیا و همکاران، مطالعهای با هدف تعیین اثربخشی گرمادرمانی درحضور نانوذرات طلا و تشعشعات مایکروویو بر بقای پروماستیگوتها و آماستیگوتهای لیشمانیا ماژور انجام دادند و به این نتیجه رسیدند که حضور نانوذرات طلا در طول تابش مایکروویو برای پروماستیگوتها و آماستیگوتها کشندهتر است؛ بنابراین گرمادرمانی با استفاده از پرتوهای مایکروویو در حضور نانوذرات طلا ممکن است بهعنوان یک رویکرد جدید برای درمان پیشنهاد شود [24].
جامعی و همکاران در یک بررسی، اثر ضدلیشمانیایی نانوذرات سلنیوم و نقره در بهبودی زخم ناشی از لیشمانیا ماژور را بررسی کردند و به این نتیجه رسیدند که قطر زخمهای گروه تحت درمان با نانوسلنیوم اختلاف معناداری با گروه شاهد نشان نداد ولی قطر زخمهای گروه تحت درمان با نانونقره اختلاف معناداری با گروه شاهد نشان داد ولی بزرگتر از گروه تحت درمان با گلوکانتیم (کنترل مثبت) بود [25].
در مطالعه بایوکو و همکاران که اثر کشندگی نانوذره نقره، بر ضدلیشمانیوز احشایی ارزیابیشده، نتایج نشان داد که نانوذره نقره نسبتبه ترکیبات آنتیموان تأثیر بیشتری در کشندگی لیشمانیا دارد [26]. در مطالعه مروری علمی و همکاران، آنها عنوان کردند که نانوذره نقره، طلا، کیتوزان و اکسیدفلزات بر روی لیشمانیا اثر کشندگی یا مهارکنندگی رشد دارند [27].
در مطالعه جبلی و همکاران که تأثیر نانوذره نقره، طلا، دیاکسیدتیتانیوم، دیاکسیدروی و دیاکسیدمنیزیم زیر نور ماوراءبنفش، مادون قرمز و شرایط تاریکی را ارزیابی کردند و نشان دادند که بیشترین فعالیت ضدلیشمانیایی را نانوذره نقره دارد و نور ماوراءبنفش و مادونقرمز نیز هر دو دارای فعالیت ضدلیشمانیایی هستند [28].
خدراگی و همکاران، نانوذرات نقره با استفاده از عصاره برگ مورینگا اولیفرا بیوسنتز کردند و بررسی فعالیت ضدلیشمانیایی این نانوذرات در مدل موشی عفونت لیشمانیا ماژور بررسی کردند و به این نتیجه رسیدند که تیمار با نانوذرات نقره بیوسنتز شده با استفاده از عصاره مورینگا اولیفرا دارای اثر بالینی بالاتر و سریعتری نسبتبه تیمار آنتیمونیال پنج ظرفیتی استاندارد است، احتمالاً بهدلیل افزایش فعالیت آنتیاکسیدانی است [29]. متفاوت بودن نتایج بررسیهای مختلف، ناشی از متفاوتبودن نانوذرات، تفاوت در واحدهای اندازهگیری مانند میکروگرم، میلیگرم و غیره است.
نتیجهگیری
نتایج این مطالعه نشان داد تمامی غلظتهای نانوذرات نقره دارای فعالیت ضدلیشمانیایی بوده و غلظت 96 میکروگرم بر میلیلیتر نانوذرات نقره دارای بیشترین اثر ضدلیشمانیایی 100 درصد در زمان مواجهه 72 ساعته است. بااینحال، برای تعیین کارایی نانوذرات نقره، تحقیقات بیشتری در شرایط درونتنی نیاز است.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این مقاله برگفته از پایاننامه دکترای عمومی سرکار خانم دکتر فریبا سهرایی دانشجوی رشته پزشکی دانشگاه علومپزشکی قم است که با کد اخلاق IR.MUQ.REC.1400.177 به انجام رسیده است.
حامی مالی
این پژوهش از کمک مالی معاونت پژوهشی دانشگاه علومپزشکی قم در قالب گرنت پژوهشی بهره برده است.
مشارکت نویسندگان
تمام نویسندگان در آمادهسازی این مقاله مشارکت داشتهاند.
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان، این مقاله تعارض منافع ندارد.
تشکر و قدردانی
نویسندگان از معاونت پژوهشی دانشگاه علومپزشکی قم بابت کمکهای مالی که در قالب گرنت پژوهشی ارائه داده است قدردانی میکنند.
سویههای لیشمانیا باعث ایجاد طیفی از بیماریهای انسانی، در مناطق گرمسیری و نیمهگرمسیری در سراسر جهان میشود [1]. این بیماری بهصورت لیشمانیوز جلدی، لیشمانیوز مخاطی پوست و لیشمانیوز احشایی یا کالاآزار ظاهر میشود [2]. این بیماری توسط نوعی تکیاخته درونسلولی اجباری بهنام لیشمانیا از راسته کینتوپلاستیدا به وجود میآید. تقریباً 350 میلیون نفر در سراسر جهان در معرض خطر ابتلا به این بیماری هستند و سالانه 2 میلیون مورد جدید گزارش میشود [3-5].
انتقال بیماری لیشمانیوز ازطریق نیش گونه خاصی از پشه خاکی زیرخانواده فلوبوتومینه اتفاق میافتد و باعث طیف گستردهای از اختلالات، از یک بیماری پوستی خودمحدودشده تا بیماری منتشر جلدی یا احشایی میشود. پاتوژنز اساسی بیماری لیشمانیوز جلدی بهشرح زیر پیشرفت میکند. این بیماری به دو صورت لیشمانیوز جلدی روستایی و شهری بروز پیدا میکند [6].
در هنگام عفونت، پروماستیگوتهای تاژکدار به پوست مهرهداران نفوذ میکنند و توسط ماکروفاژهای موضعی فاگوسیتوز میشوند. هنگامیکه انگلها وارد فاگولیزوزومهای ماکروفاژ میشوند، انگلها میتوانند از هضم آنزیمی جان سالم به در ببرند و بنابراین به فرمهای آماستیگوت تبدیلشده و تکثیر میشوند. بنابراین یکی از چالشهای اصلی در درمان لیشمانیوز جلدی این است که مکان خاص انگل در فاگولیزوزومهای ماکروفاژ مانع دسترسی دارو ازطریق درمان میشود [7]. از دهههای گذشته، جهت درمان این بیماری، ترکیبات آنتیموان در اولین خط دفاعی قرارداشتهاند، ولی این داروها دارای خواص سمی روی کبد، قلب و کلیهها میباشند؛ نیاز به تزریقهای مکرر دارد؛ باعث ایجاد مقاومت در انگل میشوند و نیز چندان هم مؤثر نیستند [8-10]. از اینرو، تهیه داروی مؤثرتر، با عوارض کمتر و بهبود سریعتر زخم، الزامی بهنظر میرسد. بنابراین، در سالهای اخیر، محققین برای درمان بیماریهای عفونی به استفاده از نانوذرات روی آوردند. درحالحاضر، نانو بیوتکنولوژی بهعنوان روشی نوین برای مبارزه با انگلها و بیماریهای ناشی از آنها مطرح است [11].
نانوذرات نقره در زمین های مختلف دارویی و پزشکی، صنایع نساجی، سرامیکهای بهداشتی، تصفیه آب، رنگ، کشاورزی، دامپروری و در کامپوزیتهای پلیمری بهمنظور کاربردهای صنعتی، خانگی و انواع فیلترهای آب کاربرد دارد [12]. با ظهور مقاومت دارویی در میکروارگانیسمهای مختلف نانوذرات نقره، امید تازهای برای درمان عفونتهای انسانی به وجود آورد است [13].
اثرات ضدمیکروبی نقره با کوچکشدن سایز آنها در سطح نانو افزایش مییابد. پارتیکلهای نانونقره، خوشههایی از اتمهای نقره به قطر 1 تا 188 نانومتر هستند که با اتصال به پروتئین حاوی گوگرد در سطح غشای میکروارگانیسمها، وارد آنها شده و با تغییر در مورفولوژی و نفوذپذیری غشا و تأثیر در زنجیره تنفسی و تقسیم سلولی درنهایت به مرگ سلولی منجر میشود [14]. باتوجهبه خواص مختلف این نانوذره، این مطالعه با هدف بررسی فعالیت ضدلیشمانیایی نانوذرات نقره بر انگل لیشمانیاماژور در محیط کشت آزمایشگاهی انجام شد.
روش بررسی
کشت انگل لیشمانیاماژور
پس از تهیه سویه استاندارد پروماستیگوت لیشمانیا ماژور (MRHO/IR/75/ER) از انستیتو پاستور ایران، در محیط کشت دو فازی (Novy-Nicolle-Mac Neal (NNN کشت داده شد. پس از آن برای تهیه تکثیر انبوه به محیط کشت RPMI-1640 (سیگما- آمریکا) بههمراه آنتیبیوتیکها، ازجمله پنیسیلین (100 واحد بر میلیلیتر)، استرپتومایسین (100 میکروگرم بر میلیلیتر) (گیبکو-آمریکا) و 20 درصد سرم جنین گاوی، انتقال یافت. فلاسکهای محیط کشت داخل انکوباتور با دمای 1±25 درجه سانتیگراد منتقل و روزانه با میکروسکوب معکوس (اینورت) بررسی شد.
ویژگیهای نانوذرات نقره و تهیه غلظتهای مختلف آن
نانوذرات نقره پودر سیاه رنگی است که از شرکت نانو مواد پیشگامان ایران خریداری شد. اندازه ذرات نقره 25-100 نانومتر، چگالی واقعی آن g/cm3 5/10 و خلوص آن 99/99 درصد بود. خصوصیات آن توسط میکروسکوپ الکترونی روبشی
و میکروسکوپ الکترونی انتقالی مشخص شد. از نانوذرات نقره غلظتهای 75/0 تا 96 میکروگرم بر میلیلیتر با حل کردن آن در آبمقطر تهیه شد. نانوذره رقیقشده بهوسیله فیلتر سرسرنگی 22/0 میکرون با قطر 25 میلیلیتر ساخت سارتریوس آلمان استریل شد.
بررسی تأثیر نانوذرات نقره بر پروماستیگوتهای لیشمانیا ماژور و تعیین IC50
برای بررسی اثر کشندگی نانوذرات نقره، روی پروماستیگوتهای انگل لیشمانیا ماژور، 106 عدد انگل در فاز لگاریتمی، تحت مواجهه با غلظتهای 75/0، 5/1، 3، 6، 12، 24، 48 و 96 میکروگرم بر میلیلیتر، قرارگرفت. از گلوکانتیم
و آبمقطر بهترتیب بهعنوان کنترل مثبت و منفی استفاده شد. برای هر غلظت و نیز برای کنترل مثبت و منفی، سه فلاسک درنظرگرفته شد. تمامی گروهها در دمای 1±25 درجه سانتیگراد انکوبه شد. بعد از 24 ، 48 و 72 ساعت، تعداد انگلهای زنده توسط تریپانبلو و با استفاده از لامنئوبار و میکروسکوپ نوری (به روش هموسایتومتری مورد شمارش قرار گرفت. میزان کشندگی برای هر یک از غلظتهای مختلف نانوذرات نقره بر روی پروماستیگوتهای انگل، توسط فرمول شماره ۱ محاسبه شد:
1.
GI=(a-b/a)
که در آن a: تعداد انگلهای زنده در نمونه کنترل منفی و b: تعداد انگلهای زنده در نمونه حاوی نانوذرات نقره است. سپس با استفاده از نسخه 13 نرمافزار سیگما پلات تمام واکنشها به حداقل غلظتی که باعث مهار رشد 50 درصد انگل میشود، برای عصاره فوق محاسبه شد.
روش بررسی آماری
در این مطالعه، کلیه دادهها در نرمافزار اکسل وارد شد تا نتایج حاصل از آن بهعنوان میانگین و انحرافمعیار گزارش شود. از نسخه 13نرمافزارسیگما پلات (Systat Software Inc., San Jose, CA, USA) نیز برای محاسبه میزان حداقل غلظتی از نانوذرات نقره که باعث مهار رشد 50 درصد (IC50) انگل میشود، استفاده شد.
یافتهها
تأثیر غلظتهای مختلف نانوذرات نقره (75/0، 5/1، 3، 6، 12، 24، 48 و 96 میکروگرم بر میلیلیتر) بعد از 24، 48 و 72 ساعت مجاورت با پروماستیگوتهای انگل لیشمانیا ماژور در شرایط آزمایشگاهی موردمطالعه قرارگرفت. آزمون آنالیز واریانس مشاهدات تکرارشده نشان داد که باتوجهبه اثرات متفاوت نانوذرات نقره روند کاهشی معناداری در تعداد انگلهای لیشمانیا برحسب زمان وجود دارد (05/0≤P).
مقدار IC50 نانوذرات نقره پس از 24، 48 و 72 ساعت روی لیشمانیا ماژور 67/36، 2/27 و 08/21 میکروگرم بر میلیلیتر محاسبهشد. بالاترین کشندگی 100 درصد، در غلظت 96 میلیگرم بر میلیلیتر بعد از 72 ساعت مواجهه، مشاهده شد. تعداد پروماستیگوتهای لیشمانیا در مقابل غلظتهای مختلف نانوذرات نقره بعد از 24، 48 و 72 ساعت انکوباسیون در جدول شماره 1 و میزان ممانعت از رشد پروماستیگوتهای لیشمانیا در مقابل غلظتهای مختلف نانوذرات نقره در جدول شماره 2 نشان داده شده است. میانگین درصد کشندگی نانوذرات نقره بر پروماستیگوتهای لیشمانیا ماژور در تصویر شماره 1 نشان داده شده است. تصویر 2 و 3 بهترتیب تصویر میکروسکوپ الکترونی روبشی و انتقالی از نانوذرات نقره را نشان میدهند.
بحث
براساس گزارشات سازمان بهداشت جهانی، حدود 14 میلیون نفر در آفریقا، آسیا، اروپا و آمریکا مستقیماً تحتتأثیر بیماری لیشمانیوز قرار دارند [15]. آنتیموان بهعنوان اصلیترین داروی مورداستفاده برای درمان لیشمانیوز توصیه شده است، اما در این مورد محدودیتهایی مانند هزینههای بالا، عوارض جانبی، تزریق مکرر و اثربخشی ناقص وجود دارد؛ بنابراین تهیه داروی ضدلیشمانیوز جدید یکی از ضروریترین نیازهاست.
هدف از این مطالعه بررسی فعالیت ضدلیشمانیایی نانوذرات نقره روی لیشمانیا ماژور در شرایط آزمایشگاهی بود. نتایج آن نشان داد که نانوذرات نقره در غلظتهای مختلف اثر بازدارندگی بر رشد لیشمانیا ماژور دارند و غلظت 96 میکروگرم بر میلیلیتر نانوذرات نقره دارای بیشترین اثر ضدلیشمانیایی 100 درصد در زمان مواجهه 72 ساعته بود. نانوذرات نقره با اتصال به گروههای سولفور و فسفر و نیز ازطریق آزاد کردن رادیکالهای آزاد اکسیژن میتوانند به انگل لیشمانیا آسیب وارد کنند [16].
مایلیفر و همکاران، پروماستیگوتهای لیشمانیا ماژور را با نانوذرات نقره بهمدت 1ساعت انکوبه کردند و سپس 8 پالس الکتریکی توسط یک دستگاه الکتروپوریتور نمونهها اعمال شد و نتایج بررسی آنها نشان داد که حضور نانوذرات نقره و اعمال همزمان پالسهای الکتریکی، افت معناداری در کاهش بقای انگل فراهم میکند [17]. اختری و همکاران، برای درمان زخمهای لیشمانیوز ناشی از لیشمانیا ماژور از ملیتین فعالشده بههمراه لیپوزوم و نانوذرات آلبومین استفاده کردند و نتایج مطالعه آنها نشان داد که اندازه زخمها در این گروه، بهطور چشمگیری کاهش پیدا کرد [18].
مطالعه کاسا و همکاران نشان داد که نانوذرات آلبومین حاوی آمفوتریسینبی، سمیت دارو را کاهش داده و نیز سمیت بافتی دارو برای بافتهای کبد، طحال، قلب و کلیه کاهش پیدا میکند و این دارو را جایگزینی برای آمفوتریسینبی معرفی کردند [19]. در یک بررسی دیگر، حداد و همکاران، اثر ضدلیشمانیایی نانوذرات کیتوزان بارگذاریشده با کورکومین را بر روی لیشمانیا ماژور و اینفانتوم در شرایط برونتنی مطالعه کردند و شمارش تعداد انگلها نشان داد که نانوذره سنتزشده، اثر مطلوبی در ممانعت از رشد لیشمانیا ماژور و اینفانتوم دارند [20].
نتایج مطالعهای دیگر که توسط ترابی و همکاران، انجام شد، نشان داد که نانوذرات طلا تعداد آماستیگوت لیشمانیا ماژور را در زخم لیشمانیایی کاهش میدهند و میزان مرگومیر موشها نیز کاهش پیدا میکند [21]. اثرات نانوذرات سلنیوم بر لیشمانیا اینفانتوم توسط سفلایی و همکاران مورد بررسی قرار گرفت و میزان IC50 نانوذرات علیه آماستیگوت و پروماستیگوت لیشمانیا اینفانتوم بهترتیب 10 و 25 میکروگرم بر میلیلیتر گزارش شد؛ مقایسه نتایج مطالعه سفلایی با مطالعه حاضر نشان داد که اثر ضدلیشمانیایی (علیه لیشمانیا اینفانتوم) نانوذرات سلنیوم نسبت به نانوذرات نقره بیشتر است [22].
در مطالعهای که توسط فیضآبادی و همکاران با هدف بررسی اثرات ضدلیشمانیایی نانوذره کیتوزان همراه پروتئینهای دفعی -ترشحی لیشمانیا ماژور بر میزان آپوپتوز ماکروفاژها انجام گرفت نشان داد که کیتوزان میتواند ازطریق کاهش آپوپتوز، توانایی ماکروفاژهای آلوده را در حذف انگل افزایش دهد [23].
سازگارنیا و همکاران، مطالعهای با هدف تعیین اثربخشی گرمادرمانی درحضور نانوذرات طلا و تشعشعات مایکروویو بر بقای پروماستیگوتها و آماستیگوتهای لیشمانیا ماژور انجام دادند و به این نتیجه رسیدند که حضور نانوذرات طلا در طول تابش مایکروویو برای پروماستیگوتها و آماستیگوتها کشندهتر است؛ بنابراین گرمادرمانی با استفاده از پرتوهای مایکروویو در حضور نانوذرات طلا ممکن است بهعنوان یک رویکرد جدید برای درمان پیشنهاد شود [24].
جامعی و همکاران در یک بررسی، اثر ضدلیشمانیایی نانوذرات سلنیوم و نقره در بهبودی زخم ناشی از لیشمانیا ماژور را بررسی کردند و به این نتیجه رسیدند که قطر زخمهای گروه تحت درمان با نانوسلنیوم اختلاف معناداری با گروه شاهد نشان نداد ولی قطر زخمهای گروه تحت درمان با نانونقره اختلاف معناداری با گروه شاهد نشان داد ولی بزرگتر از گروه تحت درمان با گلوکانتیم (کنترل مثبت) بود [25].
در مطالعه بایوکو و همکاران که اثر کشندگی نانوذره نقره، بر ضدلیشمانیوز احشایی ارزیابیشده، نتایج نشان داد که نانوذره نقره نسبتبه ترکیبات آنتیموان تأثیر بیشتری در کشندگی لیشمانیا دارد [26]. در مطالعه مروری علمی و همکاران، آنها عنوان کردند که نانوذره نقره، طلا، کیتوزان و اکسیدفلزات بر روی لیشمانیا اثر کشندگی یا مهارکنندگی رشد دارند [27].
در مطالعه جبلی و همکاران که تأثیر نانوذره نقره، طلا، دیاکسیدتیتانیوم، دیاکسیدروی و دیاکسیدمنیزیم زیر نور ماوراءبنفش، مادون قرمز و شرایط تاریکی را ارزیابی کردند و نشان دادند که بیشترین فعالیت ضدلیشمانیایی را نانوذره نقره دارد و نور ماوراءبنفش و مادونقرمز نیز هر دو دارای فعالیت ضدلیشمانیایی هستند [28].
خدراگی و همکاران، نانوذرات نقره با استفاده از عصاره برگ مورینگا اولیفرا بیوسنتز کردند و بررسی فعالیت ضدلیشمانیایی این نانوذرات در مدل موشی عفونت لیشمانیا ماژور بررسی کردند و به این نتیجه رسیدند که تیمار با نانوذرات نقره بیوسنتز شده با استفاده از عصاره مورینگا اولیفرا دارای اثر بالینی بالاتر و سریعتری نسبتبه تیمار آنتیمونیال پنج ظرفیتی استاندارد است، احتمالاً بهدلیل افزایش فعالیت آنتیاکسیدانی است [29]. متفاوت بودن نتایج بررسیهای مختلف، ناشی از متفاوتبودن نانوذرات، تفاوت در واحدهای اندازهگیری مانند میکروگرم، میلیگرم و غیره است.
نتیجهگیری
نتایج این مطالعه نشان داد تمامی غلظتهای نانوذرات نقره دارای فعالیت ضدلیشمانیایی بوده و غلظت 96 میکروگرم بر میلیلیتر نانوذرات نقره دارای بیشترین اثر ضدلیشمانیایی 100 درصد در زمان مواجهه 72 ساعته است. بااینحال، برای تعیین کارایی نانوذرات نقره، تحقیقات بیشتری در شرایط درونتنی نیاز است.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این مقاله برگفته از پایاننامه دکترای عمومی سرکار خانم دکتر فریبا سهرایی دانشجوی رشته پزشکی دانشگاه علومپزشکی قم است که با کد اخلاق IR.MUQ.REC.1400.177 به انجام رسیده است.
حامی مالی
این پژوهش از کمک مالی معاونت پژوهشی دانشگاه علومپزشکی قم در قالب گرنت پژوهشی بهره برده است.
مشارکت نویسندگان
تمام نویسندگان در آمادهسازی این مقاله مشارکت داشتهاند.
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان، این مقاله تعارض منافع ندارد.
تشکر و قدردانی
نویسندگان از معاونت پژوهشی دانشگاه علومپزشکی قم بابت کمکهای مالی که در قالب گرنت پژوهشی ارائه داده است قدردانی میکنند.
نوع مطالعه: مقاله پژوهشي |
موضوع مقاله:
انگل شناسی
دریافت: 1401/2/4 | پذیرش: 1401/4/28 | انتشار: 1401/5/10
دریافت: 1401/2/4 | پذیرش: 1401/4/28 | انتشار: 1401/5/10
فهرست منابع
1. Ivens AC, Peacock CS, Worthey EA, Murphy L, Aggarwal G, Berriman M, et al. The genome of the kinetoplastid parasite, Leishmania major. Scienc. 2005; 309(5733):436-42. [DOI:10.1126/science.1112680] [PMID] [PMCID] [DOI:10.1126/science.1112680]
2. Mohammadi Azni S, Nokandeh Z, Khorsandi AA, Sanei Dehkordi AR. [Epidemiology of cutaneous leishmaniasis in Damghan district(Persian)].J Mil Med. 2010; 12(3):131-135. [Link]
3. Savoia D. Recent updates and perspectives on leishmaniasis. J Infect Dev Ctries. 2015; 9: 588-596. [DOI: 10.3855/jidc.6833] [DOI:10.3855/jidc.6833] [PMID] [DOI:10.3855/jidc.6833]
4. Katakura K. Molecular epidemiology of leishmaniasis in Asia (focus on cutaneous infections). Curr Opin Infect Dis. 2009; 22(2):126-130. [DOI:10.1097/QCO.0b013e3283229ff2] [PMID] [DOI:10.1097/QCO.0b013e3283229ff2]
5. Mirzaei F, Norouzi R, Siyadatpanah A, Mitsuwan W, Nilforoushzadeh M, Maleksabet A, et al. Butanol Fraction of Kelussia odoratissima Mozaff Inhibits the Growth of Leishmania major Promastigote and Amastigote. World's Vet J. 2020; 10(2):254-259. [DOI:10.36380/scil.2020.wvj33] [DOI:10.36380/scil.2020.wvj33]
6. Awad MA, AL Olayan EM, Siddiqui M I, Merghani NM, Alsaif SS, Loufi AS. Antileishmanial effect of silver nanoparticles: Green synthesis, characterization, in vivo and in vitro assessment. Biomed Pharmacother. 2021; 137:111294. [DOI:10.1016/j.biopha.2021.111294] [PMID] [DOI:10.1016/j.biopha.2021.111294]
7. Saleem K, Khursheed Z, Hano C, Anjum I, Anjum S. Applications of nanomaterials in leishmaniasis: a focus on recent advances and challenges, Nanomater. 2019; 9(12):1749.[DOI:10.3390/nano9121749] [PMID] [PMCID] [DOI:10.3390/nano9121749]
8. Firooz A, Mortazavi H, Khamesipour A, Ghiasi M, Abedini R, Balighi K, et al. Old world cutaneous leishmaniasis in Iran: clinical variants and treatments. J Dermatol Treat. 2020; 1:11. [DOI:10.1080/09546634.2019.1704214] [PMID] [DOI:10.1080/09546634.2019.1704214]
9. Sampaio RNR, Lucas IC, Costa Filho AVD. The use of azythromycin and N-methyl glucamine for the treatment of cutaneous Leishmaniasis caused by Leishmania (Leishmania) amazonensis in C57BL6 mice. Anais brasileiros de dermatologia. 2009; 84(2):125-128. [DOI:10.1590/S0365-05962009000200004] [PMID] [DOI:10.1590/S0365-05962009000200004]
10. Khan MA, Maruno M, Khaskhely NM, Ramzi ST, Hosokawa A, Uezato H, et al. Inhibition of intracellular proliferation of Leishmania parasites in vitro and suppression of skin lesion development in BALB/c mice by a novel lipid A analog (ONO-4007). Am J Trop Med Hyg. 2002; 67(2):184-190. [DOI:10.4269/ajtmh.2002.67.184] [PMID] [DOI:10.4269/ajtmh.2002.67.184]
11. Underwood C, Van Eps AW. Nanomedicine and veterinary science: The reality and the practicality. Vet J. 2012; 193(1):12-23. [DOI:10.1016/j.tvjl.2012.01.002] [PMID] [DOI:10.1016/j.tvjl.2012.01.002]
12. Rafique M, Sadaf I, Rafique MS, Tahir MB. A review on green synthesis of silver nanoparticles and their applications. Artif Cells Nanomed Biotechnol. 2017; 45(7):1272-91. [DOI:10.1080/21691401.2016.1241792] [PMID] [DOI:10.1080/21691401.2016.1241792]
13. Abdelghany TM, Al-Rajhi AM, Al Abboud MA, Alawlaqi MM, Ganash Magdah A, Helmy EA, et al. Recent advances in green synthesis of silver nanoparticles and their applications: about future directions. A Rev BioNanosci. 2018; 8(1):5-16. [DOI:10.1007/s12668-017-0413-3] [DOI:10.1007/s12668-017-0413-3]
14. Khodashenas B, Ghorbani HR. Synthesis of silver nanoparticles with different shapes. Arab Chem. 2019; 12(8):1823-38. [DOI:10.1016/j.arabjc.2014.12.014] [DOI:10.1016/j.arabjc.2014.12.014]
15. Igbineweka O, Aghedo F, Idusuyi O, Hussain N. Evaluating the efficacy of topical silver nitrate and intramuscular antimonial drugs in the treatment of cutaneous leishmaniasis in Sokoto, Nigeria. Afr J Clin Exp Microbiol. 2012; 13(2):90-97. [DOI:10.4314/ajcem.v13i2.6] [DOI:10.4314/ajcem.v13i2.6]
16. Allahverdiyev AM, Abamor ES, Bagirova M, Ustundag CB, Kaya C, Kaya F, et al. Antileishmanial effect of silver nanoparticles and their enhanced antiparasitic activity under ultraviolet light. Int J Nanomedicine. 2011; 6:2705-14. [DOI:10.2147/IJN.S23883] [PMID] [PMCID] [DOI:10.2147/IJN.S23883]
17. Mayelifar K, Sazgarnia A, Yadegari Dehkordi S, Eshghi H, Attaran N, Soudmand S, et al. [Inhibitory effect of electroporation and silver nanoprticles on the growth of leishmania major promastigotes: Influence of pulse duration (Persian)]. MJMS. 2013; 56(4): 247-254. [DOI:10.22038/mjms.2013.1762]
18. Akhzari S, Nabian S, Shayan P, Taheri M. [Evaluation of the Effect of Liposome Carriers and Albumin Nanoparticles Containing Activated Melittin on Inhibiting the Growth of Leishmania Major Amastigote in vivo (Persian)]. sjimu. 2021; 29(6):36-47 [DOI:10.52547/sjimu.29.6.36] [DOI:10.52547/sjimu.29.6.36]
19. Casa DM, Scariot DB, Khalil NM, Nakamura CV, Mainardes RM. Bovine serum albumin nanoparticles containing amphotericin B were effective in treating murine cutaneous leishmaniasis and reduced the drug toxicity. Exp Parasitol. 2018; 192:12-8. [DOI:10.1016/j.exppara.2018.07.003] [PMID] [DOI:10.1016/j.exppara.2018.07.003]
20. Haddad A, Delavari M, Arbabi M, Gardeshmeydani I, Salmani A. [Evaluation of anti-leishmaniasis activity of curcumin-loaded chitosan nanoparticles on Leishmania major and L. infantum in vitro (Persian)]. Feyz. 2021; 25 (4) :1040-46. [Link]
21. Torabi N, Mohebali M, Shahverdi AR, Rezayat SM, Edrissian GH, Esmaeili J, Charehdar S. Nanogold for the treatment of zoonotic cutaneous leishmaniasis caused by Leishmania major (MRHO/IR/75/ER): an animal trial with methanol extract of Eucalyptus camaldulensis. JPHS. 2011; 1:15-8. [DOI:10.13140/2.1.4561.9840]
22. Soflaei S, Dalimi A, Abdoli A, Kamali M, Nasiri V, Shakibaie M, et al. Anti-leishmanial activities of selenium nanoparticles and selenium dioxide on Leishmania infantum. Comp Clin Path. 2014; 23(1):15-20. [DOI:10.1007/s00580-012-1561-z] [DOI:10.1007/s00580-012-1561-z]
23. Feizabadi E, Zavaran Hosseini A, Soudi S, Khosrojerdi A. [Studying the role of chitosan nanoparticle loaded with Leishmania major Secretory and excretory antigens on the number of apoptotic macrophages in parasite sensitive mouse (Persian)]. Danesh Med. 2020; 26(6): 9-18. [Link]
24. Sazgarnia A, Taheri A R, Soudmand S, Jafari Parizi A, Rajabi O, Sadat Darbandi M. Antiparasitic effects of gold nanoparticles with microwave radiation on promastigotes and amastigotes of Leishmania major. Int J Hyperth. 2013; 29(1): 79-86. [DOI:10.3109/02656736.2012.758875] [PMID] [DOI:10.3109/02656736.2012.758875]
25. Jameii F, Dalimi Asl A, Karimi M, Ghaffarifar F. [Healing Effect Comparison of Selenium and Silver Nanoparticles on Skin Leishmanial Lesions in Mice (Persian)]. Avicenna J Clin Med. 2015; 22(3):217-223. [Link]
26. Baiocco P, Ilari A, Ceci P, Orsini S, Gramiccia M, Di Muccio T, Colotti G. Inhibitory effect of silver nanoparticles on trypanothione reductase activity and Leishmania infantum proliferation. ACS Med Chem Lett. 2010; 2(3):230-3. [DOI:10.1021/ml1002629] [PMID] [PMCID] [DOI:10.1021/ml1002629]
27. Elmi T, Gholami S, Fakhar M, Azizi F. [A Review on the Use of Nanoparticles in the Treatment (Persian)]. J Mazandaran Univ Med Sci. 2013; 23(102):126-133. [Link]
28. Jebali A, Kazemi B. Nano-based antileishmanial agents: a toxicological study on nanoparticles for future treatment of cutaneous leishmaniasis. Toxicol Vitro. 2013; 27(6):1896-904. [DOI:10.1016/j.tiv.2013.06.002] [PMID] [DOI:10.1016/j.tiv.2013.06.002]
29. El-Khadragy M, Alolayan EM, Metwally DM, El-Din MFS, Alobud SS, Alsultan NI, et al. Clinical efficacy associated with enhanced antioxidant enzyme activities of silver nanoparticles biosynthesized using Moringa oleifera leaf extract, against cutaneous leishmaniasis in a murine model of Leishmania major. Int J Environ Res. 2018; 15(5):1037. [DOI:10.3390/ijerph15051037] [PMID] [PMCID] [DOI:10.3390/ijerph15051037]
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
حق تالیف (کپی رایت) برای مولفان محفوظ است.
صاحب امتیاز: دانشگاه علوم پزشکی قم
ناشر: انتشارات دانشگاه علوم پزشکی قم
شاپا چاپی: 7799-1375
شاپا الکترونیک: 1375-2008
ایمیل مجله: journal@muq.ac.ir
j.muq.ac@gmail.com
