دوره 16، شماره 3 - ( خرداد 1401 )
جلد 16 شماره 3 صفحات 223-212 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Ethics code: IR.SHAHED.REC.1399.120
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Jafarzadeh F, Rejeh N, Norouzadeh R. Relationship Between the Elderly Patients’ Comfort and the Stress, Anxiety, Depression of Their Families: Sari City, 2019. Qom Univ Med Sci J 2022; 16 (3) :212-223
URL: http://journal.muq.ac.ir/article-1-3468-fa.html
URL: http://journal.muq.ac.ir/article-1-3468-fa.html
جعفرزاده فائزه، رژه ناهید، نوروززاده رضا. بررسی همبستگی راحتی بیمار سالمند با استرس، اضطراب و افسردگی خانواده: شهر ساری، 1399. مجله دانشگاه علوم پزشکی قم. 1401; 16 (3) :212-223
فائزه جعفرزاده1 
، ناهید رژه1 ، رضا نوروززاده* 2
، ناهید رژه1 ، رضا نوروززاده* 2
1- گروه پرستاری، دانشکده پرستاری و مامایی ، دانشگاه شاهد، تهران، ایران
2- گروه پرستاری، دانشکده پرستاری و مامایی ، دانشگاه شاهد، تهران، ایران ،norouzadeh@shahed.ac.ir
2- گروه پرستاری، دانشکده پرستاری و مامایی ، دانشگاه شاهد، تهران، ایران ،
واژه‌های کلیدی: سالمندان، راحتی، اضطراب، خانواده
متن کامل [PDF 4082 kb]
(296 دریافت)
| چکیده (HTML) (579 مشاهده)
متن کامل: (393 مشاهده)
مقدمه
پیش‌بینی می‌شود تا سال 2050، سالمندان 22درصد جمعیت جهان را تشکیل دهند که 79 درصد آن در کشورهای درحال توسعه خواهد بود. آن‌ها در زمان بیماری و بستری شدن٬ در معرض رنج و ناراحتی بیشتری قرار دارند و به دلیل تحلیل قوای جسمانی و بیماری‌های مزمن، بستری‌های طولانی و دور شدن از محیط خانواده، به‌شدت دچار تنیدگی می‌شوند [1]. بنابراین فراهم بودن راحتی برای آن‌ها در دوره بستری امری ضروری به شمار می‌رود.
راحتی، یک مفهوم و ارزش بنیادی برای ارائه مراقبت‌های پرستاری [۱، ۲] درنظر گرفته می‌شود و حالتی است که برای بیمار تحت مداخله پرستاری قابل‌درک و قضاوت است [۲]. سالمندانی که به‌شکل طولانی‌مدت در بیمارستان بستری بودند راحتی را در دست‌یابی به نشاط با استفاده از داروها و پیدا کردن دوست تلقی کردند [۳]. تأمین راحتی یک عمل پیچیده فراتر از تسکین درد شامل توجه به استرس، ابعاد انسانی و مداخله برای کاهش رنج بیمار است [۴]. بعضی از محققین راحتی را به احساس رهایی از ناراحتی و رضایت خاطر در طول زندگی به‌ویژه برای افراد سالمند تعریف می‌کنند. راحتی دربرگیرنده تعادل بین بهزیستی، آرزوها و انتظارات سالمندان است. در این رابطه، کلکابا پرستاری را یک پاسخ انسانی برای کمک به راحتی سالمندان می‌داند و عنوان می‌کند خانواده عنصری مهم برای تأمین نیازهای راحتی و ارتقای کیفیت زندگی سالمندان محسوب می‌شود [۵].
توجه به خانواده در مقوله راحتی سالمندان از این جهت اهمیت دارد که بستری شدن یک سالمند، به دلیل دریافت اطلاعات ناکافی درمورد تشخیص بیماری، فرایند درمان و برخی روابط نامناسب با مراقبین٬ استرس، اضطراب و الگوی خواب نامناسبی را به خانواده تحمیل می‌کند [6].
در تبیین استرس خانواده بیماران سالمند بستری٬ مطالعه‌ای نشان می‌دهد که خانواده به‌خصوص آن‌هایی که چندین ساعت از روز را صرف مراقبت از سالمند می‌کنند، استرس زیادی را تجربه می‌کنند [۴] در این راستا، شولز و اِدِن می‌گویند که افزایش مشکلات سالمندی در فرد سالمند باعث افسردگی و اضطراب در خانواده او می‌شود [۲].
ازآنجاکه نقش خانواده در حمایت و مراقبت از افراد سالمند به‌ویژه در هنگام بیماری و بستری شدن سالمند پررنگ‌تر می‌شود، حمایت از خانواده بیماران سالمند و رفع نیازهایشان می‌تواند به کاهش استرس و اضطراب آن‌ها کمک کند [6]. مطالعات نشان می‌دهند بستری شدن عضو سالمند برای خانواده به‌منزله صدمه و یا خطر مرگ تلقی می‌شود. بنابراین، چنین دغدغه‌ای در خانواده با واکنش‌های روان عاطفی شدیدی همچون استرس و اضطراب همراه خواهد بود [7] با‌توجه‌به مشکلات مطرح‌شده، ارائه راهبردهای مؤثر حمایتی برای افزایش توان سازگاری، کاهش استرس خانواده اهمیت می‌یابد [8]. در هر صورت، مراقبت پرستاری برای تأمین راحتی سالمند٬ همواره یک چالش مهم برای پرستاران بوده است تا با فراهم آوردن راحتی حداکثری در یک بیمار سالمند٬ بتوانند آزردگی‌های روحی عاطفی و جسمانی خانواده او را کاهش دهند. مطالعات نشان می‌دهند که اعضای خانواده٬ همیشه به رفاه بیماران خود اهمیت می‌دهند علاوه‌بر‌این، دست‌کم گرفتن و کم‌توجهی پرستاران به رفع نیازهایی همچون امید، اطمینان، ماندن در کنار بیمار سالمند، اعضای خانواده را در حالتی از سردرگمی و تنش قرار می‌دهد [9]. شواهد نشان می‌دهند پرستاران توانایی لازم را جهت تشخیص مشکلات سالمندان بستری در بیمارستان ندارند [10]. از طرفی، سوء‌رفتارهای جسمانی، عاطفی٬ کلامی و نادیده گرفتن تمایلات فرهنگی و اعتقادات مذهبی سالمندان از سوی مراقبین، عدم ظرافت و مهارت حرفه‌ای پرسنل برای کار با سالمند، نه تنها رنج و ناراحتی سالمند را به‌دنبال دارد، بلکه همواره منجر به ایجاد ناراحتی در اعضای خانواده می‌شود [11]. با عنایت به مطالب فوق‌الذکر و اهمیت راحتی سالمند و تأثیرات روانی و جسمانی آن بر خانواده، محقق بر آن شد تا همبستگی راحتی بیمار سالمند را با استرس، اضطراب و افسردگی خانواده در شهر ساری در سال 1399 بررسی کند.
روش بررسی
این پژوهش یک پژوهش توصیفی‌همبستگی بود. نمونه پژوهش٬ سالمندان بستری در بیمارستان‌های دولتی و خصوصی شهر ساری و خانواده آن‌ها بودند. نمونه‌گیری به‌روش نمونه دردسترس انجام شد. معیارهای ورود به مطالعه برای بیمار سالمند٬ داشتن سن بالای 60 سال و بستری بودن در بیمارستان برای حداقل 5 روز و نیز برخورداری از توانایی جسمی و روانی لازم برای پاسخ‌دهی به سؤالات پرسش‌نامه بود. معیارهای ورود به مطالعه برای خانواده بیمار نیز داشتن سن 18 سال و بالاتر و داشتن نسبت خانوادگی درجه یک با بیمار بود. درنهایت٬ تعداد 136 نمونه براساس امکانات تیم تحقیق انتخاب شدند.
ابزار گردآوری اطلاعات شامل پرسش‌نامه استرس- اضطراب- افسردگی ورژن ۲۱ و پرسش‌نامه میزان راحتی بیماران بستری‌شده بودند. پرسش‌نامه استرس-اضطراب-افسردگی دارای 21 گویه است. شیوه نمره‌گذاری آن برای هر گویه از صفر (اصلاً درمورد من صدق نمی‌کند) تا 3 (کاملاً درمورد من صدق می‌کند) درنظر گرفته می‌شود. در مطالعه صاحبی و همکاران قابلیت‌اعتماد این مقیاس٬ ازطریق همسانی درونی و اعتبار آن با استفاده از تحلیل عاملی و اعتبار ملاک با اجرای همزمان آزمون‌های افسردگی بک، اضطراب زانگ و تنیدگی ادراک‌شده بررسی شد. در کل٬ ضرایب قابلیت‌اعتماد و اعتبار به‌دست‌آمده بسیار رضایت‌بخش و معنادار بود. همبستگی‌ها بین زیرمقیاس افسردگی DASS با آزمون افسردگی بک 70/0 درصد، زیرمقیاس اضطراب DASS با آزمون اضطراب زانگ 67/0 درصد و زیرمقیاس تنیدگی DASS با آزمون تنیدگی ادراک‌شده 49/0 درصد بودند. براساس نتایج این تحقیق، پرسش‌نامه استرس-اضطراب- افسردگی ورژن ۲۱ واجد شرایط لازم برای کاربرد در پژوهش‌های روان‌شناختی و موقعیت‌های بالینی است [12]. کلکابا پرسش‌نامه راحتی بیماران بستری را در سال ۲۰۰۴ ابداع کرد. صفوی بیات و همکاران نیز٬ اعتبارسنجی این پرسش‌نامه را در ایران سنجیدند که پایایی آن 88/0 درصد گزارش شده است [13]. همچنین در مطالعه قلی‌پور و همکاران٬ اعتبار محتوای پرسش‌نامه یادشده برای ضرایب شاخص روایی محتوایی و نسبت روایی محتواییبه‌ترتیب 85/0 و 89/0 درصد و همچنین آلفای‌کرونباخ 72/0 درصد محاسبه شده است [14]. این پرسش‌نامه٬ شامل ۲۴ سؤال در حیطه‌های تسکین (۴ سؤال، با امتیاز حداقل ۴ و حداکثر ۲۴ نمره)، آسودگی (۱۲سؤال با امتیاز حداقل ۱۲ و حداکثر ۷۲ نمره) و تعالی (۸ سؤال با امتیاز حداقل ۸ و حداکثر ۴۸ نمره) است. پاسخ به پرسش‌ها براساس یک مقیاس لیکرتی ۶ درجه‌ای (۱=عدم موافقت و 6=موافقت کامل) است. محدوده نمره این پرسش‌نامه ۲۴ تا ۱۴۴ است. پایایی این پرسش‌نامه در مطالعات مختلف با آلفای‌کرونباخ 65/0 تا 88/0 درصد گزارش شده است [۵].
دراین پژوهش٬ ابتدا از آمار توصیفی برای تعیین شاخص‌هایی نظیر میانگین، انحراف معیار استفاده شد. برای بررسی همبستگی میان مؤلفه‌های سطح راحتی سالمندان بستری‌شده در بیمارستان با استرس، اضطراب و افسردگی خانواده از ضریب همبستگی پیرسون استفاده شد. از تحلیل رگرسیون خطی نیز جهت پیش‌بینی میزان استرس خانواده و سطح راحتی بیمار سالمند بستری در بیمارستان استفاده شد. تجزیه‌و‌تحلیل‌های آماری در سطح 5 درصد و محاسبات آماری با استفاده از نرم‌افزار SPSS نسخه 24 انجام شد.
قبل از شروع کار٬ از افراد خواسته شد تا درصورت تمایل و اعلام موافقت آگاهانه، بـا تکمیل رضایت‌نامه در تحقیق شرکت کنند. روند تحقیق و نقش آزمودنی‌ها به‌طور شفاف توضیح داده شد. به آزمودنی‌ها اطلاع داده شد که در هر مرحله از تحقیق اختیار کامل دارند به هر دلیلی آن را ترک کنند. اصل رازداری در حفظ داده‌های جمع‌آوری‌شده، به‌خصوص در‌رابطه‌با متغیرهای ویژگی‌های شخصی رعایت شد.
یافته‌ها
میانگین سنی خانواده‌های موردمطالعه 7/8±4/39 بود. 9/50 درصد از افراد زن و 77 درصد متأهل بودند (جدول شماره 1). بیشترین سطح افسردگی، اضطراب و استرس خانواده بیماران سالمند مربوط به سطح عادی به‌ترتیب 9/33 درصد، 1/32 درصد و 6/40 درصد بود که 1/29 درصد از این افراد افسردگی، 37 درصد اضطراب و 23 درصد استرس شدید و بسیار شدیدی داشتند (جدول شماره 2).
نتایج تحلیل آماری که با ویژگی‌های جمعیت‌شناختی٬ بررسی وضعیت افسردگی، اضطراب و استرس خانواده‌هایی که سالمند بستری‌شده دارند نشان می‌دهد که ارتباط بین متغیر سن و اضطراب (001/0>P)، سن و استرس (001/0>P)، جنس و افسردگی (001/0>P)، جنس و اضطراب (001/0>P)، جنس و استرس (001/0>P)، تأهل و استرس (006/0=P)٬ تحصیلات و افسردگی (001/0>P)، تحصیلات و اضطراب (004/0=P) و تأهل و اضطراب (031/0=P) و تحصیلات و استرس (026/0=P) معنادار است. در مقایسه با سایر گروه‌های سنی٬ خانوده‌های بالای 50 سال و نیز زنان٬ افسردگی، اضطراب و استرس بیشتری را نشان دادند (001/0>P) (جدول شماره 3).
در بررسی راحتی سالمندان بستری در بیمارستان٬ مشخص شد که بیشترین مقدار مربوط به حیطه راحتی اجتماعی- فرهنگی با میانگین 03/12±88/58 و کمترین مقدار مربوط به حیطه راحتی روانی‌عاطفی با میانگین 45/15±81/35 است. نتایج تحلیل همبستگی پیرسون حاکی از آن است که کلیه حیطه‌های راحتی سالمند بیمار با افسردگی، اضطراب و استرس خانواده بیمار سالمند ارتباطی معنادار و معکوس دارد (05/0>P) (جدول شماره 4).
نتایج رگرسیون خطی برای پیش‌گویی میزان استرس خانواده با سطح راحتی بیمار سالمند بستری در بیمارستان نشان داد که متغیر راحتی قادر به تبیین استرس است (001/0>P) به‌طوری‌که با افزایش یک واحد در سطح راحتی سالمند٬ میزان استرس خانواده20 درصد کاهش نشان می‌دهد (جدول شماره 5).
بحث
یافته‌های این تحقیق حاکی از آن است که بیشترین مقدار راحتی در سالمندان بستری در بیمارستان مربوط به حیطه راحتی اجتماعی‌فرهنگی و کمترین مقدار راحتی مربوط به راحتی روانی‌عاطفی است. یکی از آیتم‌هایی که سالمندان به آن امتیاز بالایی داده بودند این بود که آن‌ها می توانند به اطرافیان حاضر در بیمارستان در موقع نیاز تکیه کنند. برخلاف این یافته٬ کیم نشان می‌دهد که سالمندان بستری با وجود اینکه اعضای خانواده، دوستان یا همسایگان خود را در نزدیکی خود داشتند، اما مضطرب بودند زیرا احساس می‌کردند نمی‌توانند از خانواده و دوستان خود انتظار کمک اساسی داشته باشند. حتی آن‌ها از خدمات درمانی پرستاران سپاس‌گزار بودند و احساس راحتی می‌کردند٬ زیرا احساس می‌کردند که از بار مراقبت خانواده رها شده‌اند. علت این مسأله در این است که سالمندان محیط بیمارستان را امن می‌دانند و عقیده دارند که کادر پزشکی قادر است که شبانه‌روز از آن‌ها مراقبت کند [15].
این تفاوت در یافته‌ها می‌تواند بر اهمیت نقش پرستار برای مراقبت حرفه‌ای و بموقع از سالمندان بستری در بیمارستان حکایت کند. هر چند خانواده به‌عنوان همراه در بالین بیمار سالمند می‌تواند کمک‌های مؤثر عاطفی و یا مراقبت‌های اولیه را برای او ارائه کند، اما به‌نظر می‌آید رسیدگی به این قبیل نیازها خارج از توانایی و عهده خانواده است؛ بنابراین، امکانات پزشکی برای درمان فوری مسائلی مانند تسکین درد مزمن و یا سایر نیازهای فیزولوژیک سالمند -که رسیدگی نکردن به‌موقع باعث تشدید رنج سالمندان بیمار می‌شود- و در کل برخورد سریع با هر مشکلی که پیش می‌آید می‌تواند احساس راحتی و آرامش روانی عاطفی سالمند را بهبود بخشد. در نمونه‌های موردمطالعه٬ با توجه به محل بستری سالمندان -که در بخش‌های داخلی و جراحی است- و نیز درنظرگرفتن بیماری‌های مزمن آن‌ها، محقق بر این باور است که خانواده‌های با شرایط بیماری سالمند، میزان استرس و اضطراب کمتری را در مقایسه با خانواده‌های بیماران بستری در بخش مراقبت ویژه تجربه می‌کنند.
نتایج این مطالعه حاکی از آن است که اعضای خانواده بیماران سالمند به لحاظ جنسیت٬ سطح اضطراب، استرس و افسردگی متفاوتی را گزارش می‌کنند؛ به این معنا که زنان در مقایسه با مردان در هر سه متغیر اضطراب، استرس و افسردگی امتیاز بیشتری را دارند. در این راستا مِهتا در تبیین استرس خانواده سالمندان سنگاپوری نشان می‌دهد که مردان استرس کمتری را نسبت به زنان تجربه می‌کنند. اکثر خانواده‌هایی که نمره استرس آن‌ها بالاتر بود زنان بودند و اکثریت آن‌ها همسر سالمند بیمار بودند [16]. همین‌طور مطابق با مطالعه‌ای که تَمدی در سال 2018 در چیانگ مای تایلند در تبیین استرس خانواده سالمندان انجام داد، اعضای خانواده که سن بیشتری دارند و همچنین زنان٬ بار مراقبتی بیشتری را نسبت به خانواده‌های جوان‌تر و مردان تجربه می‌کنند و همسر سالمندان بیمار٬ بالاترین سطح استرس را تجربه می‌کنند. به‌علاوه ثابت شده است که مراقبت از سالمندان معلول و سالمندان مبتلا به زوال عقل٬ بار مراقبتی و استرس شدیدتری را بر خانواده وارد می‌کند که باعث بروز مشکلات سلامتی خانواده مراقبت‌دهنده از سالمند می‌شود؛ به‌طوری‌که این خانواده‌ها به دلیل مشکلات روانی بیشتر به متخصص مراجعه می‌کنند [17].
همچنین در این مطالعه مشخص می‌شود که متأهلین در زمانی که سالمند آن‌ها در بیمارستان بستری است در مقایسه با اعضای خانواده مجرد٬ سطح استرس بیشتری دارند که این یافته با مطالعه مِهتا و نیز تَمدی همخوانی دارد. از دیگر یافته‌های این مطالعه آن است که با افزایش سن عضو خانواده حاضر بر بالین سالمند بستری٬ میزان افسردگی، اضطراب و استرس نیز افزایش می‌یابد. به نحوی که این افزایش در اعضای خانواده بالای 50 سال بیشتر نمایان است. همان‌طور که در بخش یافته‌ها نیز مشاهده می‌شود اعضای خانواده جوان‌تر و مجرد سطح استرس کمتری را نشان می‌دهند. شاید دلیلش در این باشد که افراد سن بالاتر به دلیل تجارب فردی بیشتری که در ارتباط با بیماری بستگان و یا بستری شدن و حضور در محیط‌های بالینی دارند، همواره در مقایسه با افراد جوان‌تر٬ میزان استرس، اضطراب و افسردگی بالاتری از خود نشان می‌دهند؛ ضمن آنکه دغدغه‌های مربوط به بستری شدن بیمار سالمند در بیمارستان و نگرانی‌های مربوط به رسیدگی نکردن بموقع و کافی به نیازهای سالمند از سوی ارائه‌دهندگان مراقبت سلامت می‌تواند به ازدیاد استرس، اضطراب در این گروه سنی از اعضای خانواده دامن بزند.
نتیجه‌گیری
نتایج این مطالعه نشان می‌دهد که راحتی سالمند بستری در بیمارستان با اضطراب، افسردگی و استرس خانواده ارتباط نزدیکی دارد. از‌این‌رو توجه همزمان به سطح راحتی و شرایط روحی عاطفی خانواده‌ای که قرار است مدتی در بیمارستان در کنار بیمار سالمندش حضور داشته باشد اهمیت ویژه‌ای دارد.
پیشنهاد می‌شود که انجام پژوهش با حجم نمونه‌ای بزرگ‌تر انجام شود تا نتایج متراکم و منسجمی درخصوص نحوه به کارگیری متغیرهای ذکر شده فراهم آید. در این پژوهش٬ نمونه‌ها از بیمارستان‌های خصوصی و دولتی شهر ساری از بخش‌های داخلی و جراحی و نوروسرجری و اورولوژی و عفونی کرونا و ارتوپدی و عروق -که شاید در تعداد بخش‌ها و تنوع بیماری‌ها جامعیت کاملی را نداشتند- انتخاب شده‌اند.
محقق بر آن است که انتخاب نمونه‌ها از آسایشگاه‌های سالمندی و یا بیمارستان‌های شامل بخش نورولوژی و سوختگی و اعصاب و روان احتمالاً می‌تواند نتایج جامع‌تری را درخصوص مقوله راحتی و شرایط سایکولوژیک خانواده‌های سالمندان ارائه کند. همچنین پیشنهاد می‌شود در پژوهش‌های آینده ارتباط الگوی خانواده با سطح راحتی سالمندان بستری در بیمارستان بررسی شود.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این مطالعه با کد اخلاق IR.SHAHED.REC.1399.120 در دانشگاه شاهد به تصویب رسیده است.
حامی مالی
این مطالعه هیچ‌گونه حامی مالی نداشته است.
مشارکت نویسندگان
همه نویسندگان به‌طور مساوی در تهیه تمام بخش های تحقیق مشارکت داشتند.
تعارض منافع
در این مطالعه هیچ‌گونه تعارض منافعی وجود ندارد.
تشکر و قدردانی
پژوهشگران از کلیه بیماران و خانواده‌هایی که همکاری صمیمانه‌ای برای مشارکت در تحقیق داشتند تشکر می‌کنند. همچنین نویسندگان این مقاله از همکاری صمیمانه جناب آقای همت‌اله قلی‌نیا آهنگر به‌جهت مشاوره و انجام تحلیل‌های آماری این مطالعه قدردانی می‌کنند.
پیش‌بینی می‌شود تا سال 2050، سالمندان 22درصد جمعیت جهان را تشکیل دهند که 79 درصد آن در کشورهای درحال توسعه خواهد بود. آن‌ها در زمان بیماری و بستری شدن٬ در معرض رنج و ناراحتی بیشتری قرار دارند و به دلیل تحلیل قوای جسمانی و بیماری‌های مزمن، بستری‌های طولانی و دور شدن از محیط خانواده، به‌شدت دچار تنیدگی می‌شوند [1]. بنابراین فراهم بودن راحتی برای آن‌ها در دوره بستری امری ضروری به شمار می‌رود.
راحتی، یک مفهوم و ارزش بنیادی برای ارائه مراقبت‌های پرستاری [۱، ۲] درنظر گرفته می‌شود و حالتی است که برای بیمار تحت مداخله پرستاری قابل‌درک و قضاوت است [۲]. سالمندانی که به‌شکل طولانی‌مدت در بیمارستان بستری بودند راحتی را در دست‌یابی به نشاط با استفاده از داروها و پیدا کردن دوست تلقی کردند [۳]. تأمین راحتی یک عمل پیچیده فراتر از تسکین درد شامل توجه به استرس، ابعاد انسانی و مداخله برای کاهش رنج بیمار است [۴]. بعضی از محققین راحتی را به احساس رهایی از ناراحتی و رضایت خاطر در طول زندگی به‌ویژه برای افراد سالمند تعریف می‌کنند. راحتی دربرگیرنده تعادل بین بهزیستی، آرزوها و انتظارات سالمندان است. در این رابطه، کلکابا پرستاری را یک پاسخ انسانی برای کمک به راحتی سالمندان می‌داند و عنوان می‌کند خانواده عنصری مهم برای تأمین نیازهای راحتی و ارتقای کیفیت زندگی سالمندان محسوب می‌شود [۵].
توجه به خانواده در مقوله راحتی سالمندان از این جهت اهمیت دارد که بستری شدن یک سالمند، به دلیل دریافت اطلاعات ناکافی درمورد تشخیص بیماری، فرایند درمان و برخی روابط نامناسب با مراقبین٬ استرس، اضطراب و الگوی خواب نامناسبی را به خانواده تحمیل می‌کند [6].
در تبیین استرس خانواده بیماران سالمند بستری٬ مطالعه‌ای نشان می‌دهد که خانواده به‌خصوص آن‌هایی که چندین ساعت از روز را صرف مراقبت از سالمند می‌کنند، استرس زیادی را تجربه می‌کنند [۴] در این راستا، شولز و اِدِن می‌گویند که افزایش مشکلات سالمندی در فرد سالمند باعث افسردگی و اضطراب در خانواده او می‌شود [۲].
ازآنجاکه نقش خانواده در حمایت و مراقبت از افراد سالمند به‌ویژه در هنگام بیماری و بستری شدن سالمند پررنگ‌تر می‌شود، حمایت از خانواده بیماران سالمند و رفع نیازهایشان می‌تواند به کاهش استرس و اضطراب آن‌ها کمک کند [6]. مطالعات نشان می‌دهند بستری شدن عضو سالمند برای خانواده به‌منزله صدمه و یا خطر مرگ تلقی می‌شود. بنابراین، چنین دغدغه‌ای در خانواده با واکنش‌های روان عاطفی شدیدی همچون استرس و اضطراب همراه خواهد بود [7] با‌توجه‌به مشکلات مطرح‌شده، ارائه راهبردهای مؤثر حمایتی برای افزایش توان سازگاری، کاهش استرس خانواده اهمیت می‌یابد [8]. در هر صورت، مراقبت پرستاری برای تأمین راحتی سالمند٬ همواره یک چالش مهم برای پرستاران بوده است تا با فراهم آوردن راحتی حداکثری در یک بیمار سالمند٬ بتوانند آزردگی‌های روحی عاطفی و جسمانی خانواده او را کاهش دهند. مطالعات نشان می‌دهند که اعضای خانواده٬ همیشه به رفاه بیماران خود اهمیت می‌دهند علاوه‌بر‌این، دست‌کم گرفتن و کم‌توجهی پرستاران به رفع نیازهایی همچون امید، اطمینان، ماندن در کنار بیمار سالمند، اعضای خانواده را در حالتی از سردرگمی و تنش قرار می‌دهد [9]. شواهد نشان می‌دهند پرستاران توانایی لازم را جهت تشخیص مشکلات سالمندان بستری در بیمارستان ندارند [10]. از طرفی، سوء‌رفتارهای جسمانی، عاطفی٬ کلامی و نادیده گرفتن تمایلات فرهنگی و اعتقادات مذهبی سالمندان از سوی مراقبین، عدم ظرافت و مهارت حرفه‌ای پرسنل برای کار با سالمند، نه تنها رنج و ناراحتی سالمند را به‌دنبال دارد، بلکه همواره منجر به ایجاد ناراحتی در اعضای خانواده می‌شود [11]. با عنایت به مطالب فوق‌الذکر و اهمیت راحتی سالمند و تأثیرات روانی و جسمانی آن بر خانواده، محقق بر آن شد تا همبستگی راحتی بیمار سالمند را با استرس، اضطراب و افسردگی خانواده در شهر ساری در سال 1399 بررسی کند.
روش بررسی
این پژوهش یک پژوهش توصیفی‌همبستگی بود. نمونه پژوهش٬ سالمندان بستری در بیمارستان‌های دولتی و خصوصی شهر ساری و خانواده آن‌ها بودند. نمونه‌گیری به‌روش نمونه دردسترس انجام شد. معیارهای ورود به مطالعه برای بیمار سالمند٬ داشتن سن بالای 60 سال و بستری بودن در بیمارستان برای حداقل 5 روز و نیز برخورداری از توانایی جسمی و روانی لازم برای پاسخ‌دهی به سؤالات پرسش‌نامه بود. معیارهای ورود به مطالعه برای خانواده بیمار نیز داشتن سن 18 سال و بالاتر و داشتن نسبت خانوادگی درجه یک با بیمار بود. درنهایت٬ تعداد 136 نمونه براساس امکانات تیم تحقیق انتخاب شدند.
ابزار گردآوری اطلاعات شامل پرسش‌نامه استرس- اضطراب- افسردگی ورژن ۲۱ و پرسش‌نامه میزان راحتی بیماران بستری‌شده بودند. پرسش‌نامه استرس-اضطراب-افسردگی دارای 21 گویه است. شیوه نمره‌گذاری آن برای هر گویه از صفر (اصلاً درمورد من صدق نمی‌کند) تا 3 (کاملاً درمورد من صدق می‌کند) درنظر گرفته می‌شود. در مطالعه صاحبی و همکاران قابلیت‌اعتماد این مقیاس٬ ازطریق همسانی درونی و اعتبار آن با استفاده از تحلیل عاملی و اعتبار ملاک با اجرای همزمان آزمون‌های افسردگی بک، اضطراب زانگ و تنیدگی ادراک‌شده بررسی شد. در کل٬ ضرایب قابلیت‌اعتماد و اعتبار به‌دست‌آمده بسیار رضایت‌بخش و معنادار بود. همبستگی‌ها بین زیرمقیاس افسردگی DASS با آزمون افسردگی بک 70/0 درصد، زیرمقیاس اضطراب DASS با آزمون اضطراب زانگ 67/0 درصد و زیرمقیاس تنیدگی DASS با آزمون تنیدگی ادراک‌شده 49/0 درصد بودند. براساس نتایج این تحقیق، پرسش‌نامه استرس-اضطراب- افسردگی ورژن ۲۱ واجد شرایط لازم برای کاربرد در پژوهش‌های روان‌شناختی و موقعیت‌های بالینی است [12]. کلکابا پرسش‌نامه راحتی بیماران بستری را در سال ۲۰۰۴ ابداع کرد. صفوی بیات و همکاران نیز٬ اعتبارسنجی این پرسش‌نامه را در ایران سنجیدند که پایایی آن 88/0 درصد گزارش شده است [13]. همچنین در مطالعه قلی‌پور و همکاران٬ اعتبار محتوای پرسش‌نامه یادشده برای ضرایب شاخص روایی محتوایی و نسبت روایی محتواییبه‌ترتیب 85/0 و 89/0 درصد و همچنین آلفای‌کرونباخ 72/0 درصد محاسبه شده است [14]. این پرسش‌نامه٬ شامل ۲۴ سؤال در حیطه‌های تسکین (۴ سؤال، با امتیاز حداقل ۴ و حداکثر ۲۴ نمره)، آسودگی (۱۲سؤال با امتیاز حداقل ۱۲ و حداکثر ۷۲ نمره) و تعالی (۸ سؤال با امتیاز حداقل ۸ و حداکثر ۴۸ نمره) است. پاسخ به پرسش‌ها براساس یک مقیاس لیکرتی ۶ درجه‌ای (۱=عدم موافقت و 6=موافقت کامل) است. محدوده نمره این پرسش‌نامه ۲۴ تا ۱۴۴ است. پایایی این پرسش‌نامه در مطالعات مختلف با آلفای‌کرونباخ 65/0 تا 88/0 درصد گزارش شده است [۵].
دراین پژوهش٬ ابتدا از آمار توصیفی برای تعیین شاخص‌هایی نظیر میانگین، انحراف معیار استفاده شد. برای بررسی همبستگی میان مؤلفه‌های سطح راحتی سالمندان بستری‌شده در بیمارستان با استرس، اضطراب و افسردگی خانواده از ضریب همبستگی پیرسون استفاده شد. از تحلیل رگرسیون خطی نیز جهت پیش‌بینی میزان استرس خانواده و سطح راحتی بیمار سالمند بستری در بیمارستان استفاده شد. تجزیه‌و‌تحلیل‌های آماری در سطح 5 درصد و محاسبات آماری با استفاده از نرم‌افزار SPSS نسخه 24 انجام شد.
قبل از شروع کار٬ از افراد خواسته شد تا درصورت تمایل و اعلام موافقت آگاهانه، بـا تکمیل رضایت‌نامه در تحقیق شرکت کنند. روند تحقیق و نقش آزمودنی‌ها به‌طور شفاف توضیح داده شد. به آزمودنی‌ها اطلاع داده شد که در هر مرحله از تحقیق اختیار کامل دارند به هر دلیلی آن را ترک کنند. اصل رازداری در حفظ داده‌های جمع‌آوری‌شده، به‌خصوص در‌رابطه‌با متغیرهای ویژگی‌های شخصی رعایت شد.
یافته‌ها
میانگین سنی خانواده‌های موردمطالعه 7/8±4/39 بود. 9/50 درصد از افراد زن و 77 درصد متأهل بودند (جدول شماره 1). بیشترین سطح افسردگی، اضطراب و استرس خانواده بیماران سالمند مربوط به سطح عادی به‌ترتیب 9/33 درصد، 1/32 درصد و 6/40 درصد بود که 1/29 درصد از این افراد افسردگی، 37 درصد اضطراب و 23 درصد استرس شدید و بسیار شدیدی داشتند (جدول شماره 2).
نتایج تحلیل آماری که با ویژگی‌های جمعیت‌شناختی٬ بررسی وضعیت افسردگی، اضطراب و استرس خانواده‌هایی که سالمند بستری‌شده دارند نشان می‌دهد که ارتباط بین متغیر سن و اضطراب (001/0>P)، سن و استرس (001/0>P)، جنس و افسردگی (001/0>P)، جنس و اضطراب (001/0>P)، جنس و استرس (001/0>P)، تأهل و استرس (006/0=P)٬ تحصیلات و افسردگی (001/0>P)، تحصیلات و اضطراب (004/0=P) و تأهل و اضطراب (031/0=P) و تحصیلات و استرس (026/0=P) معنادار است. در مقایسه با سایر گروه‌های سنی٬ خانوده‌های بالای 50 سال و نیز زنان٬ افسردگی، اضطراب و استرس بیشتری را نشان دادند (001/0>P) (جدول شماره 3).
در بررسی راحتی سالمندان بستری در بیمارستان٬ مشخص شد که بیشترین مقدار مربوط به حیطه راحتی اجتماعی- فرهنگی با میانگین 03/12±88/58 و کمترین مقدار مربوط به حیطه راحتی روانی‌عاطفی با میانگین 45/15±81/35 است. نتایج تحلیل همبستگی پیرسون حاکی از آن است که کلیه حیطه‌های راحتی سالمند بیمار با افسردگی، اضطراب و استرس خانواده بیمار سالمند ارتباطی معنادار و معکوس دارد (05/0>P) (جدول شماره 4).
نتایج رگرسیون خطی برای پیش‌گویی میزان استرس خانواده با سطح راحتی بیمار سالمند بستری در بیمارستان نشان داد که متغیر راحتی قادر به تبیین استرس است (001/0>P) به‌طوری‌که با افزایش یک واحد در سطح راحتی سالمند٬ میزان استرس خانواده20 درصد کاهش نشان می‌دهد (جدول شماره 5).
بحث
یافته‌های این تحقیق حاکی از آن است که بیشترین مقدار راحتی در سالمندان بستری در بیمارستان مربوط به حیطه راحتی اجتماعی‌فرهنگی و کمترین مقدار راحتی مربوط به راحتی روانی‌عاطفی است. یکی از آیتم‌هایی که سالمندان به آن امتیاز بالایی داده بودند این بود که آن‌ها می توانند به اطرافیان حاضر در بیمارستان در موقع نیاز تکیه کنند. برخلاف این یافته٬ کیم نشان می‌دهد که سالمندان بستری با وجود اینکه اعضای خانواده، دوستان یا همسایگان خود را در نزدیکی خود داشتند، اما مضطرب بودند زیرا احساس می‌کردند نمی‌توانند از خانواده و دوستان خود انتظار کمک اساسی داشته باشند. حتی آن‌ها از خدمات درمانی پرستاران سپاس‌گزار بودند و احساس راحتی می‌کردند٬ زیرا احساس می‌کردند که از بار مراقبت خانواده رها شده‌اند. علت این مسأله در این است که سالمندان محیط بیمارستان را امن می‌دانند و عقیده دارند که کادر پزشکی قادر است که شبانه‌روز از آن‌ها مراقبت کند [15].
این تفاوت در یافته‌ها می‌تواند بر اهمیت نقش پرستار برای مراقبت حرفه‌ای و بموقع از سالمندان بستری در بیمارستان حکایت کند. هر چند خانواده به‌عنوان همراه در بالین بیمار سالمند می‌تواند کمک‌های مؤثر عاطفی و یا مراقبت‌های اولیه را برای او ارائه کند، اما به‌نظر می‌آید رسیدگی به این قبیل نیازها خارج از توانایی و عهده خانواده است؛ بنابراین، امکانات پزشکی برای درمان فوری مسائلی مانند تسکین درد مزمن و یا سایر نیازهای فیزولوژیک سالمند -که رسیدگی نکردن به‌موقع باعث تشدید رنج سالمندان بیمار می‌شود- و در کل برخورد سریع با هر مشکلی که پیش می‌آید می‌تواند احساس راحتی و آرامش روانی عاطفی سالمند را بهبود بخشد. در نمونه‌های موردمطالعه٬ با توجه به محل بستری سالمندان -که در بخش‌های داخلی و جراحی است- و نیز درنظرگرفتن بیماری‌های مزمن آن‌ها، محقق بر این باور است که خانواده‌های با شرایط بیماری سالمند، میزان استرس و اضطراب کمتری را در مقایسه با خانواده‌های بیماران بستری در بخش مراقبت ویژه تجربه می‌کنند.
نتایج این مطالعه حاکی از آن است که اعضای خانواده بیماران سالمند به لحاظ جنسیت٬ سطح اضطراب، استرس و افسردگی متفاوتی را گزارش می‌کنند؛ به این معنا که زنان در مقایسه با مردان در هر سه متغیر اضطراب، استرس و افسردگی امتیاز بیشتری را دارند. در این راستا مِهتا در تبیین استرس خانواده سالمندان سنگاپوری نشان می‌دهد که مردان استرس کمتری را نسبت به زنان تجربه می‌کنند. اکثر خانواده‌هایی که نمره استرس آن‌ها بالاتر بود زنان بودند و اکثریت آن‌ها همسر سالمند بیمار بودند [16]. همین‌طور مطابق با مطالعه‌ای که تَمدی در سال 2018 در چیانگ مای تایلند در تبیین استرس خانواده سالمندان انجام داد، اعضای خانواده که سن بیشتری دارند و همچنین زنان٬ بار مراقبتی بیشتری را نسبت به خانواده‌های جوان‌تر و مردان تجربه می‌کنند و همسر سالمندان بیمار٬ بالاترین سطح استرس را تجربه می‌کنند. به‌علاوه ثابت شده است که مراقبت از سالمندان معلول و سالمندان مبتلا به زوال عقل٬ بار مراقبتی و استرس شدیدتری را بر خانواده وارد می‌کند که باعث بروز مشکلات سلامتی خانواده مراقبت‌دهنده از سالمند می‌شود؛ به‌طوری‌که این خانواده‌ها به دلیل مشکلات روانی بیشتر به متخصص مراجعه می‌کنند [17].
همچنین در این مطالعه مشخص می‌شود که متأهلین در زمانی که سالمند آن‌ها در بیمارستان بستری است در مقایسه با اعضای خانواده مجرد٬ سطح استرس بیشتری دارند که این یافته با مطالعه مِهتا و نیز تَمدی همخوانی دارد. از دیگر یافته‌های این مطالعه آن است که با افزایش سن عضو خانواده حاضر بر بالین سالمند بستری٬ میزان افسردگی، اضطراب و استرس نیز افزایش می‌یابد. به نحوی که این افزایش در اعضای خانواده بالای 50 سال بیشتر نمایان است. همان‌طور که در بخش یافته‌ها نیز مشاهده می‌شود اعضای خانواده جوان‌تر و مجرد سطح استرس کمتری را نشان می‌دهند. شاید دلیلش در این باشد که افراد سن بالاتر به دلیل تجارب فردی بیشتری که در ارتباط با بیماری بستگان و یا بستری شدن و حضور در محیط‌های بالینی دارند، همواره در مقایسه با افراد جوان‌تر٬ میزان استرس، اضطراب و افسردگی بالاتری از خود نشان می‌دهند؛ ضمن آنکه دغدغه‌های مربوط به بستری شدن بیمار سالمند در بیمارستان و نگرانی‌های مربوط به رسیدگی نکردن بموقع و کافی به نیازهای سالمند از سوی ارائه‌دهندگان مراقبت سلامت می‌تواند به ازدیاد استرس، اضطراب در این گروه سنی از اعضای خانواده دامن بزند.
نتیجه‌گیری
نتایج این مطالعه نشان می‌دهد که راحتی سالمند بستری در بیمارستان با اضطراب، افسردگی و استرس خانواده ارتباط نزدیکی دارد. از‌این‌رو توجه همزمان به سطح راحتی و شرایط روحی عاطفی خانواده‌ای که قرار است مدتی در بیمارستان در کنار بیمار سالمندش حضور داشته باشد اهمیت ویژه‌ای دارد.
پیشنهاد می‌شود که انجام پژوهش با حجم نمونه‌ای بزرگ‌تر انجام شود تا نتایج متراکم و منسجمی درخصوص نحوه به کارگیری متغیرهای ذکر شده فراهم آید. در این پژوهش٬ نمونه‌ها از بیمارستان‌های خصوصی و دولتی شهر ساری از بخش‌های داخلی و جراحی و نوروسرجری و اورولوژی و عفونی کرونا و ارتوپدی و عروق -که شاید در تعداد بخش‌ها و تنوع بیماری‌ها جامعیت کاملی را نداشتند- انتخاب شده‌اند.
محقق بر آن است که انتخاب نمونه‌ها از آسایشگاه‌های سالمندی و یا بیمارستان‌های شامل بخش نورولوژی و سوختگی و اعصاب و روان احتمالاً می‌تواند نتایج جامع‌تری را درخصوص مقوله راحتی و شرایط سایکولوژیک خانواده‌های سالمندان ارائه کند. همچنین پیشنهاد می‌شود در پژوهش‌های آینده ارتباط الگوی خانواده با سطح راحتی سالمندان بستری در بیمارستان بررسی شود.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این مطالعه با کد اخلاق IR.SHAHED.REC.1399.120 در دانشگاه شاهد به تصویب رسیده است.
حامی مالی
این مطالعه هیچ‌گونه حامی مالی نداشته است.
مشارکت نویسندگان
همه نویسندگان به‌طور مساوی در تهیه تمام بخش های تحقیق مشارکت داشتند.
تعارض منافع
در این مطالعه هیچ‌گونه تعارض منافعی وجود ندارد.
تشکر و قدردانی
پژوهشگران از کلیه بیماران و خانواده‌هایی که همکاری صمیمانه‌ای برای مشارکت در تحقیق داشتند تشکر می‌کنند. همچنین نویسندگان این مقاله از همکاری صمیمانه جناب آقای همت‌اله قلی‌نیا آهنگر به‌جهت مشاوره و انجام تحلیل‌های آماری این مطالعه قدردانی می‌کنند.
نوع مطالعه: مقاله پژوهشي |
موضوع مقاله:
پرستاری-جراحی-ویژه-کودکان
دریافت: 1401/2/20 | پذیرش: 1401/3/7 | انتشار: 1401/4/10
دریافت: 1401/2/20 | پذیرش: 1401/3/7 | انتشار: 1401/4/10
فهرست منابع
1. Kolcaba KY, Kolcaba RJ. An analysis of the concept of comfort. J Adv Nurs . 1991; 16(11):1301-10.[DOI:10.1111/j.1365-2648.1991.tb01558.x] [PMID] [DOI:10.1111/j.1365-2648.1991.tb01558.x]
2. Schulz R, Eden J, National Academies of Sciences E, Medicine. Family caregiving roles and impacts. Families caring for an aging America: National Academies Press (US); 2016. [DOI:10.17226/23606] [DOI:10.17226/23606]
3. Wensley C, Botti M, McKillop A, Merry AF. A framework of comfort for practice: An integrative review identifying the multiple influences on patients' experience of comfort in healthcare settings. Int J Qual Health Care. 2017; 29(2):151-62. [DOI:10.1093/intqhc/mzw158] [PMID] [DOI:10.1093/intqhc/mzw158]
4. Desbiens NA, Mueller-Rizner N, Virnig B, Lynn J. Stress in caregivers of hospitalized oldest-old patients. J Gerontol A Biol Sci Med Sci. 2001; 56(4):M231-M5. [DOI:10.1093/gerona/56.4.M231] [PMID] [DOI:10.1093/gerona/56.4.M231]
5. Zarurati M, Pishgooie SAH, Farsi Z, Karbaschi K. The Effect of Music Therapy on Comfort Level and Some Vital Signs of Patients Undergoing Hemodialysismodialysis. MCS. Military Caring Sciences Journal. 2017;3(4):221-32. [DOI:10.18869/acadpub.mcs.3.4.221] [DOI:10.18869/acadpub.mcs.3.4.221]
6. Navidian A, Sarhadi M, Kykhaie A, Kykhah R. Psychological reactions of family members of patients hospitalized in critical care and general units compared with general population. IJN. 2014; 26(86):16-28. [Link]
7. Zohari S, Khatouni S, Alavi M, Yaghmai F. Problems of main caregivers of Alzheimer patients referring to Alzheimer Association in Tehran. Adv Nurs Midwifery. 2006; 16(53):64-72. [Link]
8. Sabeghi H, Nasiri A, Zarei M, Tabar AK, Golbaf D. [Respecting for human dignity in elders caring in perspective of nurses and elderly patients (Persian)]. Med Ethics J. 2015; 9(32):45-70. [Link]
9. Verhaeghe S, Defloor T, Van Zuuren F, Duijnstee M, Grypdonck M. The needs and experiences of family members of adult patients in an intensive care unit: a review of the literature. J clin nurs. 2005; 14(4):501-9. [DOI:10.1111/j.1365-2702.2004.01081.x] [PMID] [DOI:10.1111/j.1365-2702.2004.01081.x]
10. Heravi-Karimooi M, Rejeh N, Foroughan M, Ebadi A. [Designing and determining psychometric properties of the elder neglect checklist (Persian)]. Salmand: Iranian J Ageing. 2013; 8(3):25-34. [link]
11. Naderi Z, Gholamzadeh S, Zarshenas L, Ebadi A. Hospitalized elder abuse in Iran: a qualitative study. BMC geriatrics. 2019; 19(1):1-13. [DOI:10.1186/s12877-019-1331-8] [PMID] [PMCID] [DOI:10.1186/s12877-019-1331-8]
12. Sahebi A, Asghari MJ, Salari RS. [Validation of depression anxiety and stress scale (DASS-21) for an Iranian population (Persian)]. Evol psychol. 2005; 4: 299-312. [Link]
13. Safavi Bayat Z, Ashketorab T. Correlation between health status and comfort In HIV/AIDS patients referred To Imam Khomeini hospital In 1391. J Shahid Beheshti Sch Nurs Midwifery. 2015; 24(87): 55-62. [Link]
14. Gholipour B, Bigli S, Dibaji Forooshani ZS, Safavi Bayat Z, Montazer B, Gachkar L, et al. Effect of Telenursing Education on the Comfort of Patients With COVID-19 in Home Quarantine. J Fam Med. 2021; 1(1):102. [link]
15. Kim Eh, Kim Kh. The meaning of "comfort" to elderly individuals living in long-term care hospitals. Appl Nurs Res. 2017; 100(35):59-63. [DOI:10.1016/j.apnr.2017.02.001] [PMID] [DOI:10.1016/j.apnr.2017.02.001]
16. Mehta KK. Stress among family caregivers of older persons in Singapore. J Cross Cult Gerontol. 2005; 20(4):319-34. [DOI:10.1007/s10823-006-9009-z] [PMID] [DOI:10.1007/s10823-006-9009-z]
17. Tamdee D, Tamdee P, Greiner C, Boonchiang W, Okamoto N, Isowa T. Conditions of caring for the elderly and family caregiver stress in Chiang Mai, Thailand. J Health Res. 2018; 33(2):138-150. [DOI:10.1108/JHR-07-2018-0053] [DOI:10.1108/JHR-07-2018-0053]
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
حق تالیف (کپی رایت) برای مولفان محفوظ است.
صاحب امتیاز: دانشگاه علوم پزشکی قم
ناشر: انتشارات دانشگاه علوم پزشکی قم
شاپا چاپی: 7799-1375
شاپا الکترونیک: 1375-2008
ایمیل مجله: journal@muq.ac.ir
j.muq.ac@gmail.com
