دوره 16، شماره 11 - ( بهمن 1401 )
جلد 16 شماره 11 صفحات 889-880 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Ahmadi S, Vaezzadeh M, Alizadeh N, Aghaali M, Habibi A. Effect of Early Patient Contact on the Empathy of Medical Students in Qom, Iran. Qom Univ Med Sci J 2023; 16 (11) :880-889
URL: http://journal.muq.ac.ir/article-1-3529-fa.html
URL: http://journal.muq.ac.ir/article-1-3529-fa.html
احمدی سلیمان، واعظ زاده مژده، علیزاده نرگس، آقاعلی محمد، حبیبی امین. طراحی و اجرای برنامه تماس زودرس با بیمار و بررسی اثر آن بر مفهوم همدلی در دانشجویان پزشکی دانشگاه علوم پزشکی قم. مجله دانشگاه علوم پزشکی قم. 1401; 16 (11) :880-889
سلیمان احمدی1 
، مژده واعظ زاده* 2، نرگس علیزاده3 ، محمد آقاعلی4 ، امین حبیبی1
، مژده واعظ زاده* 2، نرگس علیزاده3 ، محمد آقاعلی4 ، امین حبیبی1
1- گروه آموزش پزشکی، دانشکده مجازی، آموزش پزشکی و مدیریت، دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، تهران، ایران.
2- گروه آموزش پزشکی، دانشکده مجازی، آموزش پزشکی و مدیریت، دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، تهران، ایران. ،vaezzadem@yahoo.com
3- گروه جراحی، دانشکده پزشکی، مرکز آموزشی درمانی کامکار-عرب‌نیا، دانشگاه علوم پزشکی قم، قم، ایران.
4- گروه پزشکی اجتماعی و خانواده، مرکز تحقیقات علوم اعصاب، دانشکده پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی قم، قم، ایران.
2- گروه آموزش پزشکی، دانشکده مجازی، آموزش پزشکی و مدیریت، دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، تهران، ایران. ،
3- گروه جراحی، دانشکده پزشکی، مرکز آموزشی درمانی کامکار-عرب‌نیا، دانشگاه علوم پزشکی قم، قم، ایران.
4- گروه پزشکی اجتماعی و خانواده، مرکز تحقیقات علوم اعصاب، دانشکده پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی قم، قم، ایران.
متن کامل [PDF 3763 kb]
(246 دریافت)
| چکیده (HTML) (575 مشاهده)
متن کامل: (300 مشاهده)
مقدمه
همدلی با بیمار به معنی توانایی درک شرایط و وضعیت، احساسات و ادراکات بیمار به منظور انجام مراقبت مؤثر و با کیفیت از او است [1]. همدلی از مفاهیم بسیار مهم در امر مراقبت و درمان بوده و به‌عنوان شرایط ضروری ارائه مراقبت مطرح شده است [2]. درواقع همدلی می‌تواند موجب ارتقای توانایی پزشکان در ایجاد فضای درمانی صحیح و درک اصول و هدف پاسخ‌های بیماران به مسائل بهداشتی شود و با ایجاد پیام‌های بهداشتی مثبتی ازقبیل کاهش استرس، اضطراب و افسردگی موجب تسهیل و افزایش احتمال شناسایی نیازهای بیماران می‌شود [3]. با بررسی مطالعات انجام‌شده مانند مطالعه طولی وارد و همکاران برروی 214 دانشجوی پرستاری، کاهش قابل‌توجه در همدلی آنان از شروع تا پایان دوره آموزشی مشاهده شد. این مسئله در بین دانشجویانی که بیش از بقیه در محیط‌های بالینی با بیماران مواجهه داشتند، محسوس‌تر بوده است [4]. نتایج سایر مطالعاتی که در ارتباط با تغییر همدلی در طول تحصیل انجام شده است نیز نشان می‌دهد که میزان همدلی با افزایش سنوات تحصیل در دانشجویان رشته‌های علوم پزشکی کاهش می‌یابد [5].
برخی مطالعات نشان داده‌اند که قرار گرفتن دانشجویان در معرض تقاضاها، موقعیت‌های مراقبتی پیچیده و مواجهه با بیماران در طول کارآموزی، جایی‌که آن‌ها با هیجانات خود روبه‌رو می‌شوند و مهارت‌های تطابقی خود را ارزیابی می‌کنند، پیش‌داوری‌های اولیه دانشجویان و نگرش منفی آن‌ها نسبت به بیماران را به‌تدریج تغییر می‌دهد و موجب کاهش فاصله اجتماعی و ارتقای همدلی نسبت به آن‌ها خواهد شد [6]. به‌عبارت دیگر، همدلی مهارت یاد گرفته‌شده در ارتباط با عملکرد حرفه‌ای پزشکان می‌باشد [7] که می‌تواند ازطریق کارآموزی و تماس با بیماران در محیط بالینی آموخته شود [8]؛ زیرا تجربه بالینی تماس مستقیم و آشنایی با بیماران در محیط بالینی ازطریق ترکیب اطلاعات جدید و عقاید منفی چالش برانگیز موجب کاهش اضطراب ناشی از مواجهه با بیماران شده که می‌تواند به تقویت همدلی در دانشجویان کمک کند [9، 10].
مطالعات انجام‌شده نشان می‌دهد که مواجهه بالینی زودرس تأثیر بسزایی در افزایش رضایت از تحصیل، نگرش مثبت به حرفه پزشکی و انگیزه بیشتر شغلی و تحصیلی دانشجویان پزشکی داشته است. این امر باعث رویکرد بسیاری از نظام‌های آموزشی به برگزاری دوره‌های آموزش مقدماتی بالینی و یا مواجهه‌های زودرس با محیط بالینی در سال‌های قبل از دوره آموزش بالینی شده است [11، 12]. از راهکارهای پیشنهادی جهت حل چالش یادگیری و آموزش دانشجویان دوره‌های علوم پایه، رویکرد مواجهه زودرس با بیمار می‌باشد. درصورتی‌که ارتباط و تجربه مناسبی در گذر زمان به محیط بالینی به‌وجود نیاید، طیف وسیعی از احساسات مثبت و منفی به‌وجود می‌آید که نه‌تنها موجب اختلال در شکل‌گیری اساسی مفاهیم موجود در دوران علوم پایه شده، بلکه باعث مختل‌شدن درک کاربردی دروس می‌شود [13]. امروزه تماس زودرس با بیماران به‌عنوان جزء مهمی از برنامه آموزشی کشورهای پیشرفته دنیا درنظر گرفته می‌شود [14].
در ایران تغییرات کوریکولوم پزشکی عمومی به‌صورتی‌که از آن به برنامه تغییرات در آموزش پزشکی عمومی اشاره می‌شود قدمت چندانی ندارد و این تغییر در دانشگاه علوم پزشکی قم تا کنون ایجاد نشده است. همان‌طورکه می‌دانیم این اصطلاحات به‌منظور تغییر در محتوای آموزش پزشکی عمومی مطابق با استانداردهای آموزش پزشکی در جهان می‌باشد. ازطرفی، یکی از مزایای این روش آموزشی، تجربه بالینی مستقیم اضطراب ناشی از مواجهه با بیماران را کاهش می‌دهد و موجب تقویت همدلی در دانشجویان می‌شود [13]. بنابراین ایجاد تغییرات در محتوای دروس و افزودن مطالب آموزشی جدید از قبیل مواجهه زودرس با بیمار احساس می‌شود. باتوجهبه اینکه در کوریکولوم آموزشی دانشگاه علوم پزشکی قم هم اکنون برنامه ادغام عمودی به‌صورت مواجهه زودرس با بیمار نیز در برنامه آموزش پزشکی موردتوجه قرار نگرفته است و درخصوص این برنامه و فواید اجرای آن مطالعه‌ای نظام‌مند وجود ندارد؛ از سوی دیگر، همدلی با بیماران یکی از نقاط قوت در امر درمان بیماران می‌باشد، این مطالعه با هدف طراحی و اجرای برنامه تماس زودرس با بیمار و بررسی اثر آن بر مفهوم همدلی در دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی قم، انجام شد.
مواد و روش‌ها
این مطالعه به‌روش مداخلهای و به‌صورت آزمایش-کنترل انجام شده است. محیط پژوهش دانشگاه علوم پزشکی قم بود. براساس مطالعه سلاجقه و نظام‌نیا [15] و براساس تغییرات نمره همدلی در 2 گروه آزمایش (45/1±95/2) و کنترل (33/1±82/1) و با درنظر گرفتن خطای نوع اول، 5 درصد و توان مطالعه 90 درصد، حجم نمونه در هر گروه، 32 نفر محاسبه شد. تعداد 64 نفر از دانشجویان مؤنث و مذکر در ترم‌های 6 و 7 در مقطع فیزیوپات به‌روش نمونه‌گیری به‌صورت دردسترس وارد مطالعه شدند. سپس به‌صورت تصادفی به 2 گروه آزمایش و کنترل تقسیم شدند. ابزار مورد استفاده در این مطالعه پرسش‌نامه همدلی جفرسون بود. این ابزار با ارزیابی مهارت‌های ارتباطی، کیفیت روابط انسانی و تبحر و مهارت پزشکی در ارتباط است که این پرسش‌نامه شامل 20 گزینه کوتاه و آسان بود. روان‌سنجی این مقیاس توسط کریمی و همکاران [16] باتوجهبه ویژگی‌های فرهنگی مورد تأیید قرار گرفته است و برای تعیین روایی صوری از روش کیفی استفاده شده است. این مقیاس دارای روایی محتوا بالاتر از 79 درصد می‌باشد.
معیارهای ورود به مطالعه شامل گذراندن حداقل 4 ترم از دانشگاه، عدم وجود فرد مبتلا به اختلال روان‌پزشکی در بستگان درجه 1 و 2، عدم شرکت در راندهای بالینی و معیارهای خروج نیز شامل عدم شرکت در آزمون، حضور در بخش‌های کرونا و بخش‌های ویژه و عفونی بود.
ابتدا به هر 2 گروه آزمایش و کنترل پرسش‌نامه همدلی جفرسون داده شد. سپس در هر 2 گروه (گروه آزمایش و کنترل) آموزش به روش 4 جلسه 1 ساعته وبینار، تشکیل گروه در پیام‌رسان داخلی (تعاملات سر فصل موضوعاتی از قبیل آشنایی با پرونده‌های بیمارستانی، مهارت‌های برقراری با بیماران و دریافت روش صحیح شرح‌حال‌گیری از بیماران و مسائل اخلاقی در برخورد با بیماران، آموزش همدلی با بیمار) و ارائه پاورپوینت مطالب، کلیپ‌های آموزشی، تمرین همراه با جواب تأخیری، پرسش و پاسخ بود. همگی این تعاملات زمانی به مدت 1 ماه بود. در این یک 1، گروه تشکیل شد و مطالب در گروه قرار داده شد و از تمامی شرکت‌کنندگان درخواست شد که فعالیت مؤثر داشته باشند. تمامی مطالب ارسال شده در گروه در ارتباط با تعامل زودرس با بیماران بود؛ به‌صورتی‌که تمامی این آموزش‌ها بر نگرش بیماران در ارتباط زودرس با بیماران تأثیرگذار بود. به‌دلیل اینکه هر 2 گروه تمامی اطلاعاتی که از آموزش می‌گیرند، یکسان بود، هیچ‌گونه نشر اطلاعاتی بین 2 گروه قرار نداشت. در مرحله بعدی درگروه مورد، 3 جلسه حضور در بخش‌های بیمارستانی به این صورت که برنامه حضور در بخش‌ها به‌صورت ایستگاهی با تشکیل گروه‌های کوچک بود. در این جلسه دانشجویان با بیماران در تعامل بودند. مهارت‌های آموخته‌شده در این 1 ماه را بر روی بیمار پیاده شد. سپس در مرحله بعدی با استفاده از پرسش‌نامه‌های همدلی جفرسون میزان همدلی با بیماران را مورد سنجش قرار گرفت. در مرحله آخر، تمامی اطلاعات در نسخه 22 نرم‌افزار SPSS وارد شدند و با آزمون‌های آماری کای‌دو و تی زوجی تجزیه‌و تحلیل شدند. سطح معنادار برای تمامی آزمون‌ها، 5 درصد درنظر گرفته شد.
یافته‌ها
میانگین سنی در افراد در گروه آزمایش 4/1±6/23 سال و افراد شرکت‌کننده در گروه کنترل 5/1±9/22 سال بود. 32 نفر پسر و 32 نفر دختر بودند. 32 نفر خوابگاهی و 32 نفر بومی بودند. در گروه آزمایش 30 (8/93) نفر و در گروه کنترل 29(6/90) نفر ایرانی و باقی افراد غیرایرانی بودند. 54 نفر مجرد و 10 نفر متأهل بودند. توزیع متغیرهای سن (62/0=P)، جنسیت (13/0=P)، محل سکونت (31/0=P)، ملیت (31/0=P) بین 2 گروه، ارتباط آماری معناداری یافت نشد. همچنین بین متغیرهای جنسیت (38/0=P)، ملیت افراد (6/0=P)، سکونت (9/0=P)، وضعیت تأهل (73/0=P)، سن بیماران (25/0=P) با نمره همدلی ارتباط آماری معناداری یافت نشد. (جدول شماره 1)
قبل از مداخله، بین 2 گروه نمره همدلی تفاوت آماری معناداری نداشت، اما در بعد از مداخله در گروه آزمایش نمره همدلی 3/10±74 و در گروه کنترل نمره همدلی 1/8±3/68 بود. بنابراین، تفاوت آماری معناداری بین نمره همدلی در بعد از مداخله بین گروه‌ها یافت شد (جدول شماره 2).
نمره همدلی قبل از مداخله در گروه آزمایش 5/8±9/64 و در گروه کنترل 6/21±8/73 بود. تفاوت آماری معناداری در نمره همدلی قبل از مداخله یافت نشد (88/0=P) و بعد از مداخله این نمره در گروه آزمایش 3/10±74 و در گروه کنترل 1/8±3/68 بود که تفاوت آماری معناداری بین 2 گروه آزمایش وکنترل در نمره همدلی بعد از مداخله، یافت شد (00/0>P). (تصویر شماره 1)
بحث
پژوهش حاضر یک مطالعه از نوع مداخلهای بود که به بررسی آموزش همدلی به دانشجویان فیزیوپات قبل از ورود به دوره بالینی بیمارستان داده شد. باتوجهبه این که قبل از مداخله دانشجویان نمره همدلی بالایی نداشتند، نتایج حاکی از آن است که مهارت همدلی دانشجویان با بیماران کافی نبود و اغلب آنان بدون آموزش لازم به دوره بالین وارد می‌شوند. بنابراین، بهره‌گیری از مرکز آموزش مهارت‌های بالینی و شیوه‌های ارزیابی عینی مهارت دانشجویان به‌ویژه قبل از ورود به محیط بیمارستان برای رعایت حقوق بیماران و نیاز دانشجویان، ضروری به‌نظر می‌رسد. باتوجهبه این تحقیق می‌توان نتیجه گرفت وضعیت آموزش بالینی رشته پزشکی نیازمند تأمین شرایطی برای ارتباط‌گیری با بیماران قبل از ورود آن‌ها به بیمارستان می‌باشد. همچنین شناسایی دقیق نقطه‌نظرات دانشجویان در این خصوص می‌تواند منجر به شناسایی مشکلات کلیدی آموزش بالینی شود که می‌توان با عنایت به آن‌ها استراتژی‌های مناسبی را جهت افزایش اثربخش آموزش مهارت‌های ارتباطی و همدلی به‌کار بست.
باتوجهبه افزایش نمره همدلی دانشجویان بعد از آموزش، مشخص شد که اهداف آموزشی و محتوای آموزشی در این مطالعه کاربردی بوده است. در مطالعه اچ تر بست که به مطالعه توصیفی کیفی بر روی 75 بازتاب دانشجویان کارشناسی پرستاری انجام شد، نتایج به این صورت بود که دانشجویان نیاز به همدلی را تجربه کردند و با دنیای تجربی بیمار، وابستگی، تحمل زندگی در بیمارستان و نیاز به توجه پرستار مواجه شدند. تغییر دیدگاه در شبیه‌سازی بیمارستان به دانشجویان پرستاری بینش ارزشمندی در اهمیت همدلی در رابطه بیمار و پرستار می‌دهد. 4 موضوع مشخص شد: استقامت، گریه آرام برای توجه، وابستگی ترسناک و رویارویی با نقش بیمار. دانش‌آموزان درمورد مراحل مختلف شبیه‌سازی، درمورد احتمالات و دشواری‌های همدلی اطلاعات کسب کردند. شبیه‌سازی بیمارستان روشی مفید و کاربردی برای آموزش همدلی دانشجویان از دید بیماران است؛ به شرط آنکه آمادگی خوبی برای یادگیری تجربی وجود داشته باشد [3].
در مطالعه مشابه ارین و همکاران یک مطالعه مقطعی بین 545 دانشجوی کارشناسی پزشکی در دانشکده پزشکی دانشگاه طائف انجام دادند. یافته‌های این مطالعه به این صورت بود: میانگین نمره همدلی 24/7±21/65 بود. میانگین نمره همدلی در بین دانشجویان پسر (78/7±31/66) در مقایسه با دانشجویان دختر (68/6±37/64) بهتر بود. تفاوت بین نمرات دانش‌آموزان دختر و پسر ازنظر آماری معنادار بود. هنگامی که میانگین نمرات همدلی در سال‌های مختلف تحصیلی مقایسه شد، ازنظر آماری معنادار نبود. نتیجه‌گیری نشان داد در دانشگاه طائف میانگین نمره همدلی دانشجویان پزشکی با سال تحصیلی کاهش می‌یابد و در دانشجویان پسر بالاتر است [17]، اما در مطالعه حاضر نمره همدلی دانشجویان با جنسیت دانشجویان ارتباط نداشت. آن‌چنان‌که از نتایج این مطالعه مشخص است، افزایش سنوات تحصیلی با کاهش نمره همدلی همراه است که باید به‌عنوان یک نکته قابل‌تأمل برای اهداف آموزشی در این زمینه درنظر گرفت. به‌عنوان بخشی از اصلاحات آموزشی، شورای پزشکی هند قرار گرفتن در معرض بالینی زودرس را به‌عنوان مداخله مهم در آموزش پزشکی معرفی کرده است. در ادبیات مطالعه حاضر ذکر شده است، مواجه زودرس با بیماران به کاهش استرس دانشجویان مربوط به‌دست زدن به بیمار، ایجاد توانایی استدلال بالینی در زمان واقعی، مهارت‌های ارتباطی، نگرش حرفه‌ای و همدلی بیمار کمک می‌کند. با این دیدگاه، مطالعه‌ای برای ارزیابی اثربخشی قرار گرفتن در معرض بالینی اولیه در بهبود نگرش و مهارت‌های حرفه‌ای در آموزش پزشکی فعلی هند برنامه‌ریزی شد. نتیجه این مطالعه نشان داد که قرار گرفتن در معرض بالینی اولیه، مهم‌ترین ابزار آموزش در بهبود نگرش و مهارت‌های حرفه‌ای در آموزش پزشکی فعلی هند است[18] که در مطالعه حاضر نیز این نتیجه حاصل شد و دانشجویان با رویکرد تماس زودرس با محیط بالین، نمره همدلی بالایی را از خود نشان دادند.
همچنین باتوجهبه نتایج مطالعه لارتی و همکاران که نشان دادند آموزش ارتباط همدلانه به‌روش ایفای نقش، سبب افزایش نمره مهارت‌های ارتباطی دانشجویان اتاق عمل می‌شود. روش ایفای نقش، شیوه آموزشی جذابی برای دانشجویان بود [19]. بنابراین به نظر می‌رسید ایجاد تغییراتی در کوریکولوم آموزشی دانشجویان پزشکی به‌منظور تماس زودرس آن‌ها با محیط بالین و بیماران، با افزایش مهارت‌های ارتباطی ضروری همراه باشد. ربیعی و همکاران مطالعه‌ای با هدف ارزیابی تأثیر برنامه تماس زودرس با بیمار بر تغییر نگرش دانشجویان نسبت به نحوه آماده شدن برای ورود به دوره بالینی انجام دادند. این مطالعه از نوع مطالعات مداخلهای و به‌شیوه قبل و بعد، بر روی 52 نفر از دانشجویان ترم چهارم پزشکی دانشگاه علوم پزشکی همدان انجام شد. دانشجویان در دو مرحله قبل از شروع برنامه به‌عنوان مداخله آموزشی و در انتهای ترم اقدام به تکمیل پرسش‌نامه‌ها کردند. تغییر نگرش دانشجویان نسبت به تأثیر درس بر نحوه آماده شدن برای ورود به دوره بالینی مورد سنجش قرار گرفت.
نقطه‌نظرات اساتید درگیر در اجرای برنامه نیز توسط پرسش‌نامه جمع‌آوری شد. نتایج این مطالعه به این صورت بود که مواردی چون تقویت نگرش و خودآگاهی در مطالعه، رضایت‌مندی بیشتر از دروس علوم پایه، درک مؤلفه‌های اجتماعی مؤثر بر سلامت، کمک به درک تفکر و طبابت بالینی و شناخت مهارت‌های ساده بالینی نسبت به قبل از مداخله افزایش یافت. گذراندن دوره آموزشی تغییری در نگرش دانشجویان درزمینه تأثیر درس بر تقویت مهارت‌های ارتباطی و نمرات همان ترم دانشجویان ایجاد نکرده است. 41 درصد از اساتید معتقد به ضرورت وجود این درس بودند؛ درحالی‌که 5/29 درصد عقیده داشتند که این درس در مقطع علوم پایه ضرورت ندارد و 5/29 درصد نیز در این خصوص اظهارنظر نکردند. با وجود افزایش میانگین امتیاز برخی یافته‌ها، در این مطالعه به‌نظر می‌رسد که درس تماس زودرس تأثیری بر پیامدهای اندازه‌گیری‌شده نداشته است که لزوم تغییر در نحوه آموزش عملی دانشجویان را مطرح می‌سازد [20]. همان‌طورکه نتایج مطالعه ربیعی و همکاران نشان می‌دهد تماس زودرس با محیط بالینی باعث بالا رفتن درک مؤلفه‌های اجتماعی مؤثر بر سلامت، کمک به درک تفکر و طبابت بالینی و شناخت مهارت‌های ساده بالینی می‌شود و این موارد باعث می‌شود دانشجویان با انگیزه بالاتری وارد محیط بالین شوند و این روند به افزایش نمره همدلی و ارتباط مؤثر با بیمار کمک می‌کند. تنها محدودیت موجود در این مطالعه، می‌توان به هم‌زمانی گسترش بیماری کووید-19 در کشور اشاره کرد که می‌توانست بر همدلی دانشجو و بیمار اختلال ایجاد کند که خوشبختانه سعی شد با توضیحات کامل درخصوص راه‌های پیشگیری این بیماری به دانشجویان و همچنین رعایت اصول کامل بهداشتی تا حد امکان این مشکل حل شود.
پیشنهاد می‌شود مواجهه زودرس با بیمار و همچنین آموزش همدلی با بیماران به دانشجویان قبل از ورود به بیمارستان به‌صورت حداقل برگزاری یک کارگاه آموزشی تدریس شود. همچنین در مطالعات بعدی تأثیر تماس زودرس با بیمار بر تقویت مهارت‌های ارتباطی دانشجویان علوم پزشکی، تقویت یادگیری دروس علوم پایه، درک مناسب بین دروس علوم پایه و بالین و همچنین نمرات آزمون‌های علوم پایه نیز مورد مطالعه قرار بگیرد.
نتیجه‌گیری
طبق نتایج حاصل از تحقیق، یافته‌های پژوهش نشان داد تماس زودرس با محیط بالین قبل از شروع دوره کارآموزی باعث افزایش نمره همدلی در دانشجویان پزشکی می‌شود.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این مقاله با کد اخلاق IR.SBMU.SME.REC.1400.055 به تأیید کمیته اخلاق دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی شهید بهشتی تهران، رسیده است.
حامی مالی
معاونت تحقیقات و فناوری دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی شهید بهشتی تهران، حامی این پژوهش بوده است.
مشارکت نویسندگان
تمام نویسندگان در آماده‌سازی این مقاله مشارکت داشتند.
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان، این مقاله تعارض منافع ندارد.
تشکر و قدردانی
نویسندگان از معاونت تحقیقات و فناوری دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی شهید بهشتی تهران و دانشجویانی که در این مطالعه شرکن کردند، تشکر و قدردانی می‌کنند.
همدلی با بیمار به معنی توانایی درک شرایط و وضعیت، احساسات و ادراکات بیمار به منظور انجام مراقبت مؤثر و با کیفیت از او است [1]. همدلی از مفاهیم بسیار مهم در امر مراقبت و درمان بوده و به‌عنوان شرایط ضروری ارائه مراقبت مطرح شده است [2]. درواقع همدلی می‌تواند موجب ارتقای توانایی پزشکان در ایجاد فضای درمانی صحیح و درک اصول و هدف پاسخ‌های بیماران به مسائل بهداشتی شود و با ایجاد پیام‌های بهداشتی مثبتی ازقبیل کاهش استرس، اضطراب و افسردگی موجب تسهیل و افزایش احتمال شناسایی نیازهای بیماران می‌شود [3]. با بررسی مطالعات انجام‌شده مانند مطالعه طولی وارد و همکاران برروی 214 دانشجوی پرستاری، کاهش قابل‌توجه در همدلی آنان از شروع تا پایان دوره آموزشی مشاهده شد. این مسئله در بین دانشجویانی که بیش از بقیه در محیط‌های بالینی با بیماران مواجهه داشتند، محسوس‌تر بوده است [4]. نتایج سایر مطالعاتی که در ارتباط با تغییر همدلی در طول تحصیل انجام شده است نیز نشان می‌دهد که میزان همدلی با افزایش سنوات تحصیل در دانشجویان رشته‌های علوم پزشکی کاهش می‌یابد [5].
برخی مطالعات نشان داده‌اند که قرار گرفتن دانشجویان در معرض تقاضاها، موقعیت‌های مراقبتی پیچیده و مواجهه با بیماران در طول کارآموزی، جایی‌که آن‌ها با هیجانات خود روبه‌رو می‌شوند و مهارت‌های تطابقی خود را ارزیابی می‌کنند، پیش‌داوری‌های اولیه دانشجویان و نگرش منفی آن‌ها نسبت به بیماران را به‌تدریج تغییر می‌دهد و موجب کاهش فاصله اجتماعی و ارتقای همدلی نسبت به آن‌ها خواهد شد [6]. به‌عبارت دیگر، همدلی مهارت یاد گرفته‌شده در ارتباط با عملکرد حرفه‌ای پزشکان می‌باشد [7] که می‌تواند ازطریق کارآموزی و تماس با بیماران در محیط بالینی آموخته شود [8]؛ زیرا تجربه بالینی تماس مستقیم و آشنایی با بیماران در محیط بالینی ازطریق ترکیب اطلاعات جدید و عقاید منفی چالش برانگیز موجب کاهش اضطراب ناشی از مواجهه با بیماران شده که می‌تواند به تقویت همدلی در دانشجویان کمک کند [9، 10].
مطالعات انجام‌شده نشان می‌دهد که مواجهه بالینی زودرس تأثیر بسزایی در افزایش رضایت از تحصیل، نگرش مثبت به حرفه پزشکی و انگیزه بیشتر شغلی و تحصیلی دانشجویان پزشکی داشته است. این امر باعث رویکرد بسیاری از نظام‌های آموزشی به برگزاری دوره‌های آموزش مقدماتی بالینی و یا مواجهه‌های زودرس با محیط بالینی در سال‌های قبل از دوره آموزش بالینی شده است [11، 12]. از راهکارهای پیشنهادی جهت حل چالش یادگیری و آموزش دانشجویان دوره‌های علوم پایه، رویکرد مواجهه زودرس با بیمار می‌باشد. درصورتی‌که ارتباط و تجربه مناسبی در گذر زمان به محیط بالینی به‌وجود نیاید، طیف وسیعی از احساسات مثبت و منفی به‌وجود می‌آید که نه‌تنها موجب اختلال در شکل‌گیری اساسی مفاهیم موجود در دوران علوم پایه شده، بلکه باعث مختل‌شدن درک کاربردی دروس می‌شود [13]. امروزه تماس زودرس با بیماران به‌عنوان جزء مهمی از برنامه آموزشی کشورهای پیشرفته دنیا درنظر گرفته می‌شود [14].
در ایران تغییرات کوریکولوم پزشکی عمومی به‌صورتی‌که از آن به برنامه تغییرات در آموزش پزشکی عمومی اشاره می‌شود قدمت چندانی ندارد و این تغییر در دانشگاه علوم پزشکی قم تا کنون ایجاد نشده است. همان‌طورکه می‌دانیم این اصطلاحات به‌منظور تغییر در محتوای آموزش پزشکی عمومی مطابق با استانداردهای آموزش پزشکی در جهان می‌باشد. ازطرفی، یکی از مزایای این روش آموزشی، تجربه بالینی مستقیم اضطراب ناشی از مواجهه با بیماران را کاهش می‌دهد و موجب تقویت همدلی در دانشجویان می‌شود [13]. بنابراین ایجاد تغییرات در محتوای دروس و افزودن مطالب آموزشی جدید از قبیل مواجهه زودرس با بیمار احساس می‌شود. باتوجهبه اینکه در کوریکولوم آموزشی دانشگاه علوم پزشکی قم هم اکنون برنامه ادغام عمودی به‌صورت مواجهه زودرس با بیمار نیز در برنامه آموزش پزشکی موردتوجه قرار نگرفته است و درخصوص این برنامه و فواید اجرای آن مطالعه‌ای نظام‌مند وجود ندارد؛ از سوی دیگر، همدلی با بیماران یکی از نقاط قوت در امر درمان بیماران می‌باشد، این مطالعه با هدف طراحی و اجرای برنامه تماس زودرس با بیمار و بررسی اثر آن بر مفهوم همدلی در دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی قم، انجام شد.
مواد و روش‌ها
این مطالعه به‌روش مداخلهای و به‌صورت آزمایش-کنترل انجام شده است. محیط پژوهش دانشگاه علوم پزشکی قم بود. براساس مطالعه سلاجقه و نظام‌نیا [15] و براساس تغییرات نمره همدلی در 2 گروه آزمایش (45/1±95/2) و کنترل (33/1±82/1) و با درنظر گرفتن خطای نوع اول، 5 درصد و توان مطالعه 90 درصد، حجم نمونه در هر گروه، 32 نفر محاسبه شد. تعداد 64 نفر از دانشجویان مؤنث و مذکر در ترم‌های 6 و 7 در مقطع فیزیوپات به‌روش نمونه‌گیری به‌صورت دردسترس وارد مطالعه شدند. سپس به‌صورت تصادفی به 2 گروه آزمایش و کنترل تقسیم شدند. ابزار مورد استفاده در این مطالعه پرسش‌نامه همدلی جفرسون بود. این ابزار با ارزیابی مهارت‌های ارتباطی، کیفیت روابط انسانی و تبحر و مهارت پزشکی در ارتباط است که این پرسش‌نامه شامل 20 گزینه کوتاه و آسان بود. روان‌سنجی این مقیاس توسط کریمی و همکاران [16] باتوجهبه ویژگی‌های فرهنگی مورد تأیید قرار گرفته است و برای تعیین روایی صوری از روش کیفی استفاده شده است. این مقیاس دارای روایی محتوا بالاتر از 79 درصد می‌باشد.
معیارهای ورود به مطالعه شامل گذراندن حداقل 4 ترم از دانشگاه، عدم وجود فرد مبتلا به اختلال روان‌پزشکی در بستگان درجه 1 و 2، عدم شرکت در راندهای بالینی و معیارهای خروج نیز شامل عدم شرکت در آزمون، حضور در بخش‌های کرونا و بخش‌های ویژه و عفونی بود.
ابتدا به هر 2 گروه آزمایش و کنترل پرسش‌نامه همدلی جفرسون داده شد. سپس در هر 2 گروه (گروه آزمایش و کنترل) آموزش به روش 4 جلسه 1 ساعته وبینار، تشکیل گروه در پیام‌رسان داخلی (تعاملات سر فصل موضوعاتی از قبیل آشنایی با پرونده‌های بیمارستانی، مهارت‌های برقراری با بیماران و دریافت روش صحیح شرح‌حال‌گیری از بیماران و مسائل اخلاقی در برخورد با بیماران، آموزش همدلی با بیمار) و ارائه پاورپوینت مطالب، کلیپ‌های آموزشی، تمرین همراه با جواب تأخیری، پرسش و پاسخ بود. همگی این تعاملات زمانی به مدت 1 ماه بود. در این یک 1، گروه تشکیل شد و مطالب در گروه قرار داده شد و از تمامی شرکت‌کنندگان درخواست شد که فعالیت مؤثر داشته باشند. تمامی مطالب ارسال شده در گروه در ارتباط با تعامل زودرس با بیماران بود؛ به‌صورتی‌که تمامی این آموزش‌ها بر نگرش بیماران در ارتباط زودرس با بیماران تأثیرگذار بود. به‌دلیل اینکه هر 2 گروه تمامی اطلاعاتی که از آموزش می‌گیرند، یکسان بود، هیچ‌گونه نشر اطلاعاتی بین 2 گروه قرار نداشت. در مرحله بعدی درگروه مورد، 3 جلسه حضور در بخش‌های بیمارستانی به این صورت که برنامه حضور در بخش‌ها به‌صورت ایستگاهی با تشکیل گروه‌های کوچک بود. در این جلسه دانشجویان با بیماران در تعامل بودند. مهارت‌های آموخته‌شده در این 1 ماه را بر روی بیمار پیاده شد. سپس در مرحله بعدی با استفاده از پرسش‌نامه‌های همدلی جفرسون میزان همدلی با بیماران را مورد سنجش قرار گرفت. در مرحله آخر، تمامی اطلاعات در نسخه 22 نرم‌افزار SPSS وارد شدند و با آزمون‌های آماری کای‌دو و تی زوجی تجزیه‌و تحلیل شدند. سطح معنادار برای تمامی آزمون‌ها، 5 درصد درنظر گرفته شد.
یافته‌ها
میانگین سنی در افراد در گروه آزمایش 4/1±6/23 سال و افراد شرکت‌کننده در گروه کنترل 5/1±9/22 سال بود. 32 نفر پسر و 32 نفر دختر بودند. 32 نفر خوابگاهی و 32 نفر بومی بودند. در گروه آزمایش 30 (8/93) نفر و در گروه کنترل 29(6/90) نفر ایرانی و باقی افراد غیرایرانی بودند. 54 نفر مجرد و 10 نفر متأهل بودند. توزیع متغیرهای سن (62/0=P)، جنسیت (13/0=P)، محل سکونت (31/0=P)، ملیت (31/0=P) بین 2 گروه، ارتباط آماری معناداری یافت نشد. همچنین بین متغیرهای جنسیت (38/0=P)، ملیت افراد (6/0=P)، سکونت (9/0=P)، وضعیت تأهل (73/0=P)، سن بیماران (25/0=P) با نمره همدلی ارتباط آماری معناداری یافت نشد. (جدول شماره 1)
قبل از مداخله، بین 2 گروه نمره همدلی تفاوت آماری معناداری نداشت، اما در بعد از مداخله در گروه آزمایش نمره همدلی 3/10±74 و در گروه کنترل نمره همدلی 1/8±3/68 بود. بنابراین، تفاوت آماری معناداری بین نمره همدلی در بعد از مداخله بین گروه‌ها یافت شد (جدول شماره 2).
نمره همدلی قبل از مداخله در گروه آزمایش 5/8±9/64 و در گروه کنترل 6/21±8/73 بود. تفاوت آماری معناداری در نمره همدلی قبل از مداخله یافت نشد (88/0=P) و بعد از مداخله این نمره در گروه آزمایش 3/10±74 و در گروه کنترل 1/8±3/68 بود که تفاوت آماری معناداری بین 2 گروه آزمایش وکنترل در نمره همدلی بعد از مداخله، یافت شد (00/0>P). (تصویر شماره 1)
بحث
پژوهش حاضر یک مطالعه از نوع مداخلهای بود که به بررسی آموزش همدلی به دانشجویان فیزیوپات قبل از ورود به دوره بالینی بیمارستان داده شد. باتوجهبه این که قبل از مداخله دانشجویان نمره همدلی بالایی نداشتند، نتایج حاکی از آن است که مهارت همدلی دانشجویان با بیماران کافی نبود و اغلب آنان بدون آموزش لازم به دوره بالین وارد می‌شوند. بنابراین، بهره‌گیری از مرکز آموزش مهارت‌های بالینی و شیوه‌های ارزیابی عینی مهارت دانشجویان به‌ویژه قبل از ورود به محیط بیمارستان برای رعایت حقوق بیماران و نیاز دانشجویان، ضروری به‌نظر می‌رسد. باتوجهبه این تحقیق می‌توان نتیجه گرفت وضعیت آموزش بالینی رشته پزشکی نیازمند تأمین شرایطی برای ارتباط‌گیری با بیماران قبل از ورود آن‌ها به بیمارستان می‌باشد. همچنین شناسایی دقیق نقطه‌نظرات دانشجویان در این خصوص می‌تواند منجر به شناسایی مشکلات کلیدی آموزش بالینی شود که می‌توان با عنایت به آن‌ها استراتژی‌های مناسبی را جهت افزایش اثربخش آموزش مهارت‌های ارتباطی و همدلی به‌کار بست.
باتوجهبه افزایش نمره همدلی دانشجویان بعد از آموزش، مشخص شد که اهداف آموزشی و محتوای آموزشی در این مطالعه کاربردی بوده است. در مطالعه اچ تر بست که به مطالعه توصیفی کیفی بر روی 75 بازتاب دانشجویان کارشناسی پرستاری انجام شد، نتایج به این صورت بود که دانشجویان نیاز به همدلی را تجربه کردند و با دنیای تجربی بیمار، وابستگی، تحمل زندگی در بیمارستان و نیاز به توجه پرستار مواجه شدند. تغییر دیدگاه در شبیه‌سازی بیمارستان به دانشجویان پرستاری بینش ارزشمندی در اهمیت همدلی در رابطه بیمار و پرستار می‌دهد. 4 موضوع مشخص شد: استقامت، گریه آرام برای توجه، وابستگی ترسناک و رویارویی با نقش بیمار. دانش‌آموزان درمورد مراحل مختلف شبیه‌سازی، درمورد احتمالات و دشواری‌های همدلی اطلاعات کسب کردند. شبیه‌سازی بیمارستان روشی مفید و کاربردی برای آموزش همدلی دانشجویان از دید بیماران است؛ به شرط آنکه آمادگی خوبی برای یادگیری تجربی وجود داشته باشد [3].
در مطالعه مشابه ارین و همکاران یک مطالعه مقطعی بین 545 دانشجوی کارشناسی پزشکی در دانشکده پزشکی دانشگاه طائف انجام دادند. یافته‌های این مطالعه به این صورت بود: میانگین نمره همدلی 24/7±21/65 بود. میانگین نمره همدلی در بین دانشجویان پسر (78/7±31/66) در مقایسه با دانشجویان دختر (68/6±37/64) بهتر بود. تفاوت بین نمرات دانش‌آموزان دختر و پسر ازنظر آماری معنادار بود. هنگامی که میانگین نمرات همدلی در سال‌های مختلف تحصیلی مقایسه شد، ازنظر آماری معنادار نبود. نتیجه‌گیری نشان داد در دانشگاه طائف میانگین نمره همدلی دانشجویان پزشکی با سال تحصیلی کاهش می‌یابد و در دانشجویان پسر بالاتر است [17]، اما در مطالعه حاضر نمره همدلی دانشجویان با جنسیت دانشجویان ارتباط نداشت. آن‌چنان‌که از نتایج این مطالعه مشخص است، افزایش سنوات تحصیلی با کاهش نمره همدلی همراه است که باید به‌عنوان یک نکته قابل‌تأمل برای اهداف آموزشی در این زمینه درنظر گرفت. به‌عنوان بخشی از اصلاحات آموزشی، شورای پزشکی هند قرار گرفتن در معرض بالینی زودرس را به‌عنوان مداخله مهم در آموزش پزشکی معرفی کرده است. در ادبیات مطالعه حاضر ذکر شده است، مواجه زودرس با بیماران به کاهش استرس دانشجویان مربوط به‌دست زدن به بیمار، ایجاد توانایی استدلال بالینی در زمان واقعی، مهارت‌های ارتباطی، نگرش حرفه‌ای و همدلی بیمار کمک می‌کند. با این دیدگاه، مطالعه‌ای برای ارزیابی اثربخشی قرار گرفتن در معرض بالینی اولیه در بهبود نگرش و مهارت‌های حرفه‌ای در آموزش پزشکی فعلی هند برنامه‌ریزی شد. نتیجه این مطالعه نشان داد که قرار گرفتن در معرض بالینی اولیه، مهم‌ترین ابزار آموزش در بهبود نگرش و مهارت‌های حرفه‌ای در آموزش پزشکی فعلی هند است[18] که در مطالعه حاضر نیز این نتیجه حاصل شد و دانشجویان با رویکرد تماس زودرس با محیط بالین، نمره همدلی بالایی را از خود نشان دادند.
همچنین باتوجهبه نتایج مطالعه لارتی و همکاران که نشان دادند آموزش ارتباط همدلانه به‌روش ایفای نقش، سبب افزایش نمره مهارت‌های ارتباطی دانشجویان اتاق عمل می‌شود. روش ایفای نقش، شیوه آموزشی جذابی برای دانشجویان بود [19]. بنابراین به نظر می‌رسید ایجاد تغییراتی در کوریکولوم آموزشی دانشجویان پزشکی به‌منظور تماس زودرس آن‌ها با محیط بالین و بیماران، با افزایش مهارت‌های ارتباطی ضروری همراه باشد. ربیعی و همکاران مطالعه‌ای با هدف ارزیابی تأثیر برنامه تماس زودرس با بیمار بر تغییر نگرش دانشجویان نسبت به نحوه آماده شدن برای ورود به دوره بالینی انجام دادند. این مطالعه از نوع مطالعات مداخلهای و به‌شیوه قبل و بعد، بر روی 52 نفر از دانشجویان ترم چهارم پزشکی دانشگاه علوم پزشکی همدان انجام شد. دانشجویان در دو مرحله قبل از شروع برنامه به‌عنوان مداخله آموزشی و در انتهای ترم اقدام به تکمیل پرسش‌نامه‌ها کردند. تغییر نگرش دانشجویان نسبت به تأثیر درس بر نحوه آماده شدن برای ورود به دوره بالینی مورد سنجش قرار گرفت.
نقطه‌نظرات اساتید درگیر در اجرای برنامه نیز توسط پرسش‌نامه جمع‌آوری شد. نتایج این مطالعه به این صورت بود که مواردی چون تقویت نگرش و خودآگاهی در مطالعه، رضایت‌مندی بیشتر از دروس علوم پایه، درک مؤلفه‌های اجتماعی مؤثر بر سلامت، کمک به درک تفکر و طبابت بالینی و شناخت مهارت‌های ساده بالینی نسبت به قبل از مداخله افزایش یافت. گذراندن دوره آموزشی تغییری در نگرش دانشجویان درزمینه تأثیر درس بر تقویت مهارت‌های ارتباطی و نمرات همان ترم دانشجویان ایجاد نکرده است. 41 درصد از اساتید معتقد به ضرورت وجود این درس بودند؛ درحالی‌که 5/29 درصد عقیده داشتند که این درس در مقطع علوم پایه ضرورت ندارد و 5/29 درصد نیز در این خصوص اظهارنظر نکردند. با وجود افزایش میانگین امتیاز برخی یافته‌ها، در این مطالعه به‌نظر می‌رسد که درس تماس زودرس تأثیری بر پیامدهای اندازه‌گیری‌شده نداشته است که لزوم تغییر در نحوه آموزش عملی دانشجویان را مطرح می‌سازد [20]. همان‌طورکه نتایج مطالعه ربیعی و همکاران نشان می‌دهد تماس زودرس با محیط بالینی باعث بالا رفتن درک مؤلفه‌های اجتماعی مؤثر بر سلامت، کمک به درک تفکر و طبابت بالینی و شناخت مهارت‌های ساده بالینی می‌شود و این موارد باعث می‌شود دانشجویان با انگیزه بالاتری وارد محیط بالین شوند و این روند به افزایش نمره همدلی و ارتباط مؤثر با بیمار کمک می‌کند. تنها محدودیت موجود در این مطالعه، می‌توان به هم‌زمانی گسترش بیماری کووید-19 در کشور اشاره کرد که می‌توانست بر همدلی دانشجو و بیمار اختلال ایجاد کند که خوشبختانه سعی شد با توضیحات کامل درخصوص راه‌های پیشگیری این بیماری به دانشجویان و همچنین رعایت اصول کامل بهداشتی تا حد امکان این مشکل حل شود.
پیشنهاد می‌شود مواجهه زودرس با بیمار و همچنین آموزش همدلی با بیماران به دانشجویان قبل از ورود به بیمارستان به‌صورت حداقل برگزاری یک کارگاه آموزشی تدریس شود. همچنین در مطالعات بعدی تأثیر تماس زودرس با بیمار بر تقویت مهارت‌های ارتباطی دانشجویان علوم پزشکی، تقویت یادگیری دروس علوم پایه، درک مناسب بین دروس علوم پایه و بالین و همچنین نمرات آزمون‌های علوم پایه نیز مورد مطالعه قرار بگیرد.
نتیجه‌گیری
طبق نتایج حاصل از تحقیق، یافته‌های پژوهش نشان داد تماس زودرس با محیط بالین قبل از شروع دوره کارآموزی باعث افزایش نمره همدلی در دانشجویان پزشکی می‌شود.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این مقاله با کد اخلاق IR.SBMU.SME.REC.1400.055 به تأیید کمیته اخلاق دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی شهید بهشتی تهران، رسیده است.
حامی مالی
معاونت تحقیقات و فناوری دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی شهید بهشتی تهران، حامی این پژوهش بوده است.
مشارکت نویسندگان
تمام نویسندگان در آماده‌سازی این مقاله مشارکت داشتند.
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان، این مقاله تعارض منافع ندارد.
تشکر و قدردانی
نویسندگان از معاونت تحقیقات و فناوری دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی شهید بهشتی تهران و دانشجویانی که در این مطالعه شرکن کردند، تشکر و قدردانی می‌کنند.
نوع مطالعه: مقاله پژوهشي |
موضوع مقاله:
پرستاری-روانپرستاری
دریافت: 1401/5/7 | پذیرش: 1401/9/15 | انتشار: 1401/11/10
دریافت: 1401/5/7 | پذیرش: 1401/9/15 | انتشار: 1401/11/10
فهرست منابع
1. Jabarifar SE. [Empathy levels in undergraduate and postgraduate dental students in Isfahan Faculty of Dentistry In 2011 (Persian)]. J Isfahan Dent Sch. 2012; 7(5):753-62. [Link]
2. Määttä SM. Closeness and distance in the nurse‐patient relation. The relevance of Edith Stein's concept of empathy. Nurs Philos. 2006; 7(1):3-10. [DOI:10.1111/j.1466-769X.2006.00232.x] [PMID] [DOI:10.1111/j.1466-769X.2006.00232.x]
3. Yu J, Kirk M. Evaluation of empathy measurement tools in nursing: Systematic review. J Adv Nurs. 2009; 65(9):1790-806. [DOI:10.1111/j.1365-2648.2009.05071.x] [PMID] [DOI:10.1111/j.1365-2648.2009.05071.x]
4. Ward J, Cody J, Schaal M, Hojat M. The empathy enigma: An empirical study of decline in empathy among undergraduate nursing students. J Prof Nurs. 2012; 28(1):34-40.[DOI:10.1016/j.profnurs.2011.10.007] [PMID] [DOI:10.1016/j.profnurs.2011.10.007]
5. Hojat M. Ten approaches for enhancing empathy in health and human services cultures. J Health Hum Serv Adm. 2009; 31(4):412-50. [Link]
6. Koskinen L, Mikkonen I, Jokinen P. Learning from the world of mental health care: Nursing students' narratives. J Psychiatr Ment Health Nurs. 2011; 18(7):622-8. [DOI:10.1111/j.1365-2850.2011.01711.x] [PMID] [DOI:10.1111/j.1365-2850.2011.01711.x]
7. Ouzouni C, Nakakis K. An exploratory study of student nurses' empathy. Health Sci J. 2012; 6(3):534-52. [Link]
8. Thornicroft G, Mehta N, Clement S, Evans-Lacko S, Doherty M, Rose D, et al. Evidence for effective interventions to reduce mental-health-related stigma and discrimination. Lancet. 2016; 387(10023):1123-32. [DOI:10.1016/S0140-6736(15)00298-6] [PMID] [DOI:10.1016/S0140-6736(15)00298-6]
9. Byrne L, Happell B, Welch T, Moxham LJ. Things you can't learn from books': Teaching recovery from a lived experience perspective. Int J Ment Health Nurs. 2013; 22(3):195-204. [DOI:10.1111/j.1447-0349.2012.00875.x] [PMID] [DOI:10.1111/j.1447-0349.2012.00875.x]
10. Ashe J. The effect of personal contact on attitudes toward mental illness in baccalaureate nursing students [Bachelor thesis]. Ohio: University of Akron Main Campus; 2015. [Link]
11. Rudy D, Griffith C, Haist S. Expanding the goals of an early clinical experience for first-year medical students. Med Educ. 2000; 34(11):954-5. [DOI:10.1046/j.1365-2923.2000.0784j.x] [DOI:10.1046/j.1365-2923.2000.0784j.x]
12. Adibi I, Kiyaninia M. Early clinical exposure purposes. Iran J Med Edu. 2006; 5(2):7-12. [Link]
13. Shacklady J, Holmes E, Mason G, Davies I, Dornan T. Maturity and medical students' ease of transition into the clinical environment. Medical Teach. 2009; 31(7):621-6.[DOI:10.1080/01421590802203496] [PMID] [DOI:10.1080/01421590802203496]
14. Dornan T, Bundy C. What can experience add to early medical education? Consensus survey. BMJ. 2004; 329(7470):834.[DOI:10.1136/bmj.329.7470.834] [PMID] [PMCID] [DOI:10.1136/bmj.329.7470.834]
15. Salajegheh M, Nezam Nia M. Effect of educational intervention on empowering the sense of empathy in medical students: Application of health belief model. Strides Dev Med Educ. 2017; 14(3-4):e67435. [DOI:10.5812/sdme.67435] [DOI:10.5812/sdme.67435]
16. Karimi FZ, Zarifnejad G, Abdolahi M, Taghipour A. [Surveying the factor structure and reliability of the persian version of the Jefferson scale of physician empathy-health care provider student version (JSE-HPS) (Persian)]. J HAYAT. 2015; 21(3):5-14. [Link]
17. Arain FR, Al-Bizrah NA, Alsalmi SAJ, Al Shalawi AM, Dhafar SO, Aldahasi WA, et al. Level of patient empathy among medical students of Saudi Medical College: A cross-sectional survey. Middle East J Fam Med. 2019;17(12):4-11. [Link] [DOI:10.5742/MEWFM.2019.93706]
18. Tayade MC, Giri PA, Latti RG. Effectiveness of early clinical exposure in improving attitude and professional skills of medical students in current Indian medical education set up. J Family Med Prim Care. 2021; 10(2):681-5. [DOI:10.4103/jfmpc.jfmpc_1765_20] [PMID] [PMCID] [DOI:10.4103/jfmpc.jfmpc_1765_20]
19. Larti N, Ashouri E, Aarabi A. [Effect of a role-playing based training program about empathy with patient on communication skills scores of operating room students: A quasi-experimental study (Persian)]. Educ Strategy Med Sci. 2019; 11(6):139-46. [Link]
20. Seifrabei MA, Esna Ashari M, Maghsoodi F, Esna Ashari F. [The effect of early clinical exposure program on attitude change of undergraduate medical students toward their preparation for at-tending clinical setting in internal medicine, surgery and pediatrics wards during 2013-2014 (Persian)]. Avicenna J Clin Med. 2016; 22(4):323-30. [Link]
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
حق تالیف (کپی رایت) برای مولفان محفوظ است.
صاحب امتیاز: دانشگاه علوم پزشکی قم
ناشر: انتشارات دانشگاه علوم پزشکی قم
شاپا چاپی: 7799-1375
شاپا الکترونیک: 1375-2008
ایمیل مجله: journal@muq.ac.ir
j.muq.ac@gmail.com
