مجله دانشگاه علوم پزشکی قم

مقدمه
نیروی انسانی عامل مؤثر برای موفقیت و دارایی هر سازمانی محسوب می‌شود [1]. نیروی انسانی توانمند در هر سازمان باعث افزایش عملکرد و تجلی بهتر اهداف سازمان می‌شود [2]. در نظام ارزشی، کیفیت زندگی کاری، برآورده‌ساختن نیازهای کارکنان، موجب بهسازی و کارآیی بلندمدت سازمان خواهد شد [3]. کارکنان شاغل در طول زندگی کاری خود با تعارض کار-خانواده روبه‌رو می‌شوند و مشکلاتی را در این زمینه تجربه می‌کنند[4]. افزایش روزافزون خانواده‌هایی که زن و مرد (هردو) شاغل هستند، در ایجاد این تعارضات مؤثر و با ورود زنان به جامعه، میزان تعارضات بیشتر می‌شود [5].
علل اصلی ایجاد تعارض کار–خانواده
 1. تعارض ناشی از زمان که در مقدار زمان صرف‌شده در یک حوزه مثل کار به‌دلیل مواجه‌شدن با نیازهای حوزه دیگر مثل خانواده، اختلال به‌وجود می‌آید؛
2. تعارض ناشی از فشار، عملکرد یک نقش به‌دلیل استرس‌زا بودن نقش مقابل کاهش می‌یابد، مثل خستگی حین کار به‌دنبال بی‌خوابی؛
 3. تعارض ناشی از رفتار، مشکلات رفتاری که درنتیجه جابه‌جایی بین نقش‌ها ایجاد می‌شود [6، 7].
تعارض بین کار و خانواده زمانی رخ می‌دهد که افراد نقش‌های متعددی چون نقش شغلی، همسری و والدی را هم‌زمان انجام می‌دهند [8]. در حرفه پرستاری نیز همانند سایر حرفه‌ها و مشاغل، تعارض کار-خانواده در ارتباط با مسئولیت‌های خانوادگی و کاری گزارش شده است [9]. بسیاری از پرستاران امروزه با چالش‌های متعادل‌سازی نقش‌های شغلی و خانوادگی مواجه هستند [10]. پرستاران به‌دلیل شرایط شغلی از جمله پایین بودن حمایت سازمانی، تعداد نوبت‌های کاری، سختی کار، ساعات کار طولانی و غیره، تعارضات بیشتری را تجربه می‌کنند [11، 12]. پرستاران تازه‌کار گروهی از جامعه پرستاری هستند که حدود 80 درصد از پرستاران را تشکیل می‌دهند [13]. پرستاران تازه‌کار علاوه‌بر چالش‌های ذکرشده در بالا با چالش‌های متعددی دیگری مانند: کمبود اعتماد به نفس، تعارض نقش، فقدان حمایت در شروع کاری روبه‌رو می‌شوند [14]. ویلانی و همکاران بیان کردند که با افزایش استرس کاری پرستاران، تعارضات کار با خانواده در آنان نیز افزایش می‌یابد [15]، به‌طوری‌که مواجه با چالش‌های پیش‌رو در شروع کار، میزان ترک شغل در پرستاران تازه‌کار را افزایش می‌دهد [13]. آمارهای ترک شغل در بین پرستاران رو به افزایش است [16]. از 2 دهه گذشته میزان کمبود پرستار روبه افزایش می‌باشد و به‌عنوان یکی از مشکلات عمده بهداشتی مطرح می‌باشد [16]. کونر و همکاران گزارش کردند که میزان ترک شغل در پرستاران تازه کار بیشتر از پرستاران با سابقه می‌باشد [13]. ازآنجایی‌که ماهیت مشاغل بیمارستانی به‌گونه‌ای است که استرس زیادی دارد و تعارضات کار و خانواده در بیمارستان‌ها از سایر سازمان‌ها بیشتر است [4]، تعارضات به‌وجودآمده بر افراد و سازمان عواقب نامطلوبی چون کاهش رضایت از زندگی و شغلی و افزایش تمایل به ترک خدمت درپی دارد [17-19]. کریشنان و همکاران گزارش کردند که تضاد کار و خانواده باعث کاهش بهره‌وری، غیبت و ترک خدمت می‌شود [20]. کارلسون و همکاران نیز نارضایتی از کار و زندگی را 2 نتیجه عمده تعارض کار–خانواده گزارش کردند [21].
پرستاران مسئولیت مراقبت مستقیم از بیماران را بر عهده دارند [22] و عمده‌ترین اعضا تیم درمان به‌شمار می‌آیند و در فراهم‌آوردن خدمات با کیفیت نقش مؤثری دارند [1]. باتوجه‌به اینکه رضایت شغلی پرستاران به‌عنوان عضو اصلی سیستم سلامت جامعه که وظیفه سلامت خود، خانواده و جامعه را برعهده دارند، مهم می‌باشد و عملکرد آن‌ها بر کیفیت مراقبت از بیمار تأثیرگذار است [17]، لزوم انجام این پژوهش را بیش از پیش مشخص می‌سازد. تحقیق کیفی محقق را قادر خواهد ساخت تا واقعیت‌ها را همان‌گونه که هستند توصیف و توضیح کند [23]. همچنین باتوجه‌به اینکه در رابطه با تعارض کار–خانواده در پرستاران تازه‌کار در داخل کشور تاکنون تحقیق کیفی صورت نگرفته، بنابراین پژوهش حاضر با این رویکرد انجام شده است. همچنین با استناد به تحقیقات اندک صورت‌گرفته درزمینه پیامدهای تعارض کار-خانواده در خارج از کشور و عواقب نامطلوبی که درنتیجه این تعارضات بر افراد، خانواده‌ها و سازمان درپی دارد [17]، دراین راستا، توجه به تجارب پرستاران تازه فارغ‌التحصیل‌شده می‌تواند به ریشه‌یابی و انجام اقداماتی برای رفع مشکل مدنظر کمک کند.
بنابراین باتوجه‌به اهمیت این موضوع، به و‌یژه در بین پرستاران تازه‌کار این مطالعه به‌منظور شناسایی و توصیف تجارب پرستاران تازه‌کار از تعارضات کار-خانواده انجام شد، تا راهگشای تحقیقات بعدی برای تقویت، اصلاح، تعدیل تعارضات کار و زندگی باشد.
روش بررسی
 مطالعه حاضر با رویکرد کیفی و به‌روش تحلیل محتوا در سال 1400 انجام شده است. تحلیل محتوا یک روش تحقیق معتبر برای تجزیه‌وتحلیل داده‌ها است. تحلیل محتوا، روشی مناسب برای به‌دست آوردن نتایج معتبر از داده‌های متنی به‌منظور ایجاد دانش، بینش جدید، ارائه حقایق و راهنمای عملی برای عملکرد است. همچنین تحلیل محتوای کیفی را می‌توان روش تحقیقی برای تفسیر ذهنی محتوایی داده‌های متنی ازطریق فرآیندهای طبقه‌بندی نظام‌مند، کدبندی و تم‌سازی یا طراحی الگوهای شناخته شده دانست [24].

محیط پژوهش، بیمارستان‌های واقع در شهر بیرجند شامل (بیمارستان امام رضا (ع)، بیمارستان ولیعصر، بیمارستان رازی) بود. مطالعه با تعداد 13 نفر از پرستارانی که بین 6 ماه تا 1 سال سابقه کار در بالین و تمایل به شرکت در پژوهش داشتند، انجام شد. نمونه‌گیری در ابتدا به‌صورت هدفمند و سپس به‌صورت نظری و تا زمان اشباع داده‌ها ادامه یافت. باتوجه‌به اصل حداکثر تنوع در نمونه‌گیری، مشارکت‌کنندگان مطالعه ازنظر سن، جنس، مدت‌زمان شروع کار و سابقه کار در بخش‌های مختلف متفاوت بودند. پس از کسب موافقت و رضایت‌نامه آگاهانه و کتبی از مشارکت‌کنندگان و شرح مختصری درباره مطالعه، نمونه‌ها به‌صورت فردی مورد مصاحبه عمیق قرار گرفتند. برای جمع‌آوری داده‌ها از مصاحبه عمیق، چهره‌به‌چهره و بدون ساختار و یادداشت‌های عرصه استفاده شد. مصاحبه بدون ساختار به‌دلیل انعطاف‌پذیری و کسب اطلاعات عمیق برای مطالعات کیفی مناسب می‌باشد [25]. به‌طورکلی مدت‌زمان هر مصاحبه بین 20 تا 45 دقیقه بود. مصاحبه‌ها در مکان آرام و محیط خلوت باتوجه‌به نظر مشارکت‌کنندگان  انجام شد.
براساس روش مصاحبه در مطالعات کیفی، مصاحبه با یک سؤال کلی مانند: «لطفاً از تعارضاتی که درزمینه شغل و زندگی خانوادگی‌تان در شروع کار برایتان رخ داد، شرح دهید» یا «لطفاً تجاربی از تعارض کار و زندگی خانوادگی‌تان را برایمان بازگو کنید؟» ادامه یافت. سؤالات اکتشافی بیشتر باتوجه‌به پاسخ مشارکت‌کنندگان بیان شد. از سؤالات کاوشی مانند ممکن است در این مورد بیشتر توضیح دهید؟ آیا منظورتان از ...این بود که ...؟  نیز استفاده شد. همچنین براساس طبقات استخراج‌شده، سؤالات مصاحبه‌های بعدی تنظیم می‌شد. علاوه‌بر ضبط مصاحبه‌ها با ضبط صوت، از روش‌های دیگر مشاهده، یادداشت در عرصه و یاد‌آورنویسی نیز استفاده شد. بعد از مصاحبه 11،  مفهوم جدیدی به‌دست نیامد بااین‌حال، 2 مصاحبه دیگر برای اطمینان از اشباع داده‌ها انجام شد. مصاحبه‌ها و تجزیه‌وتحلیل آن‌ها به‌طور مداوم توسط محقق و همکار پژوهشگر که در تحلیل داده‌های کیفی مهارت داشتند، انجام شد. اطلاعات کسب‌شده از مشارکت‌کنندگان به‌طور هم‌زمان باروش کیفی تحلیل محتوا قراردادی در نرم‌افزار مکس کدا20 تحلیل شد.
اطلاعات کسب‌شده از مشارکت‌کنندگان به‌طور هم‌زمان با روش کیفی تحلیل محتوا قراردادی تحلیل شدند [26]. محقق بلافاصله بعد از ضبط هر جلسه مصاحبه، چندین مرتبه به مصاحبه‌ها گوش داده، بعد از پیدا کردن دیدگاه کلی نسبت به آن‌ها، تمام مصاحبه کلمه به کلمه مکتوب شد. سپس متن پیاده‌شده وارد نرم‌افزار  مکس کدا20 شد و فرآیند کدگذاری انجام شد. بدین‌صورت که متن پیاده‌شده سطر به سطر خوانده، جملات و عبارات مهم تعیین و زیر آن‌ها خط کشیده شد و جوهره آن نامگذاری شد (کدگذاری). سپس کدهای مشابه ادغام و دسته‌بندی و دسته‌ها براساس ایده‌ای که دربر داشته‌اند، نامگذاری شدند. دسته‌های استخراج‌شده از مصاحبه‌ها با هم مقایسه شد و درصورت مشابهت در کنار هم قرار گرفت. طبقات اصلی ظهور یافت و با کمک طبقات استخراج‌شده، تجارب پرستاران تازه‌کار از تعارض کار و زندگی تبیین شد.
برای دستیابی به صحت و اعتبار مطالعه، معیارهایی که گوبا و لینکلن یعنی مقبولیت، اعتمادپذیری، انتقال‌پذیری و تصدیق‌پذیری ارائه کردند، استفاده و موردتوجه واقع شد [27]. در همین راستا با تأکید بر انتخاب بستر مناسب، منابع اطلاعاتی و مشارکت‌کنندگان واجد شرایط، مشارکت و تعامل نزدیک، دقیق  و طولانی‌مدت، مکرر و مستمر، درگیر کردن مشارکت‌کنندگان، اتخاذ رویکرد تیمی با استفاده از نظرات جمعی تیم تحقیق، مراجعه مجدد به شرکت‌کنندگان و نیز بهره‌گیری از نظرات تأییدی افرادی خارج از مطالعه، اما مطلع و مشرف بر ابعاد  مختلف پدیده تحت مطالعه، سعی شد از صحت و اعتبار یافته‌های مطالعه اطمینان لازم حاصل شود. اصول اخلاقی که محقق در پژوهش به‌کار گرفت، شامل موارد زیر بود: انجام هماهنگی لازم با مسئولین مراکز آموزشی درمانی دانشگاه علوم پزشکی بیرجند، توضیح اهداف و روش‌های مورد استفاده در پژوهش برای مشارکت‌کنندگان، اخذ رضایت کتبی آگاهانه از مشارکت ‌نندگان در پژوهش، محرمانه‌ماندن همه مطالب مطرح‌شده، توضیح هدف استفاده از ضبط صوت، یادآوری اختیاری بودن شرکت در پژوهش و امکان اعلام انصراف در هر مرحله و رعایت اصول امانتداری در نقل‌قول‌ها و حقوق مؤلفان.
یافته‌ها
هدف این مطالعه تبین تجارب پرستاران تازه‌کار از تعارض کار و زندگی بود. درکل 13نفر از پرستاران تازه‌کار مورد مصاحبه قرار گرفتند. سن مشارکت‌کنندگان (22 تا30) سال، 4 نفر از مشارکت‌کنندگان مرد و 9 نفر زن، 90 درصد از متأهل و بین 6 ماه تا 1 سال سابقه کار داشتند (جدول شماره 1).
پس از کدگذاری مصاحبه‌ها و حذف کدهای تکراری و ادغام کدهای مشابه ، تعداد 2015 کد باز به ‌دست آمد که درنهایت در 4 طبقه اصلی و 9 زیرطبقه قرار گرفت ( جدول شماره 2).
نتایج مطالعه حاضر نشان داد، پرستاران تازه‌کار علاوه‌بر مشکلات متعددی که در شروع کار با آن‌ها مواجهه می‌شوند بین کار و زندگی شخصی‌شان تعارض ایجاپ می‌شود و به‌موجب این تعارضات تنش‌های وارده به آن‌ها در شروع کار تشدید می‌شود. ازآنجایی‌که حفظ تعادل بین مسئولیت حرفه‌ای و خانواده از اهمیت ویژه ای برخوردار است، عدم‌توانایی در برقراری توازن بین تعارضات ایجادشده، منجر به کاهش رضایت شغلی و ترک شغلی می‌شود. پس از تحلیل داده‌های حاصل از مصاحبه، 4 طبقه اصلی (تشویش ذهنی ناشی از مشکلات خانوادگی، کم‌رنگ شدن علائق به‌خاطر کار شیفتی، تنش در ارتباطات خانوادگی و کوتاهی در قبال خانواده به‌واسطه برنامه نامنظم) و در9 زیر طبقه «دغدغه مراقبت از فرزند ضمن کار، نگرانی زوجین از تداخل شیفت کاری، درگیری ذهنی از بیماری اعضای خانواده ضمن کار و چشم‌پوشی از علائق به‌دلیل شیفت کاری متراکم، دست کشیدن از علائق به‌واسطه شیفت‌های چرخشی و غیره استخراج شد.
طبقه اول «تشویش ذهنی ناشی از مشکلات خانوادگی»
پرستاران تازه‌کار بعد از شروع کار تعارضاتی بین کار و زندگی شخصی تجربه می‌کردند؛ به‌طوری‌که  داشتن دغدغه فکری ناشی از مشکلات خانوادگی به‌عنوان یکی از موانع انجام درست وظایف کاری در این پرستاران مطرح بود. این طبقه شامل (دغدغه مراقبت از فرزند ضمن کار، نگرانی زوجین از تداخل شیفت کاری، درگیری ذهنی از بیماری اعضای خانواده ضمن کار) بود.
 دررابطه‌با زیرطبقه (دغدغه مراقبت از فرزند ضمن کار)
براساس بیانات مشارکت‌کنندگان مطالعه حاضر یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های ذهنی آن‌ها و به‌ویژه مشارکت‌کنندگان زن نگرانی از بابت نبود مراقبت مناسب از فرزندان در زمان شیفت کاری آن‌ها بود. در این زمینه یکی از مشارکت‌کنندگان بیان کرد:

«من وقتی میام سر کار 2 تا بچه دارم و همیشه فکرم مشغوله که وقتی میام سر کار بچه‌هامو پیش کی بزارم آخه شوهرمم کارمنده، اونم میره سر کار و مدام با این جورچیزا تو محل کارم ذهنم مشغوله» (مشارکت‌کننده شماره12).
«من وقتی میام سرکار همه‌اش فکرم درگیر بچه‌ام هست. آخه بچه‌ام شیرخواره، 10 ماهشه و مدام نگران اینم شوهرم نتونه ازش خوب مراقبت کنه و تو محل کارم فکرم با بچه‌ام خیلی درگیره» (مشارکت‌کننده  شماره13).
 دررابطه‌با زیرطبقه ( نگرانی زوجین از تداخل شیفت کاری)
اکثریت مشارکت‌کنندگان مطالعه حاضر یکی از دغدغه‌های خود را نگرانی بابت ناهماهنگی بین شیفت کاری خود و همسرانشان بیان می‌کردند، به‌طوری‌که ناهماهنگی شیفت کاری خود و همسر موجب توجه ناکافی به نیازهای همدیگر و کم‌رنگ‌شدن حضور فیزیکی در منزل توسط مشارکت‌کنندگان بیان می‌شد. در این زمینه یکی از مشارکت‌کنندگان بیان کرد:
«من شوهرم هر دو تامون پرستار هستیم و خیلی از شیفت‌های کاری من و همسرم یکی نیست و بعضی وقتا یکی دو روز همدیگرو نمی‌بینیم وخوب اینجور چیزا هم برای من و همسرم خیلی  نگران‌کننده است و هر بار که برنامه ماه بعد رو مینویسن هر دوتامون از بابت اینکه شیفت‌های کاریمون هماهنگ نباشه خیلی نگران می‌شیم» (مشارکت‌کننده شماره10).
 زیرطبقه (درگیری ذهنی از بیماری اعضای خانواده ضمن کار)
 براساس تجربیات مشارکت‌کنندگان، یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های ذهنی نگرانی از بابت مجبور شدن به رفتن سر کار در زمان بیماری اعضای خانواده به‌ویژه بیماری فرزندان بود، به‌طوری‌که در زمان بیماری اعضای خانواده به‌خصوص فرزندان، دچار درگیری ذهنی شده بودند؛ به‌گونه‌ای که قادر نبودند  مراقبت مناسبی از بیماران به‌عمل آورند و میزان ارتکاب خطا در آن‌ها افزایش می‌یافت. این نوع دغدغه‌ها به‌طور ناخودآگاه بر مراقبت از بیماران تأثیرگذار بود. داشتن دغدغه مسائل خانوادگی در سر کار یکی از علل به‌وجودآورنده تعارض کار و زندگی بود. در این زمینه یکی از مشارکت‌کنندگان بیان کرد:
«بچه‌ام مریض بود و تب خیلی شدیدی داشت و به چند تا از همکارها زنگ زدم. کسی نتونست به‌جای من شیفت وایسه و مجبور شدم بچه رو پیش شوهر بزارم و برم سرکار، ولی واقعاً سر کار مدام فکرم پیش بچه‌ام بود و وقتی فکر آدم درگیر باشه، کیفیت کارش هم میاد پایین» (مشارکت‌کننده شماره3).
طبقه دوم «کم‌رنگ‌شدن علایق  به‌خاطر کار شیفتی»
 دومین طبقه از تعارضات کار و زندگی «کم‌رنگ‌شدن علایق  به‌خاطر کار شیفتی» بود. چشم‌پوشی کردن از علایق و تفریحات  به‌خاطر کار شیفتی، یکی دیگر از عواملی به‌وجود‌آورنده تعارض کار و زندگی بود این طبقه  مشتمل بر (چشم‌پوشی از علایق به‌دلیل شیفت کاری متراکم، دست کشیدن از علایق بواسطه شیفت‌های چرخشی) بود.
 
زیرطبقه (چشم‌پوشی از علائق به‌دلیل شیفت کاری متراکم)
در این رابطه اکثریت مشارکت‌کنندگان فشار کار بالا را عاملی مؤثر بر اولویت قرار دادن وظایف شغلی و خانوادگی و چشم‌پوشی و نادیده گرفتن علایق شخصی خود بیان می‌کردند. ازآنجایی‌که هر فردی بایستی تلاش کند به نیازهای شخصی خود توجه کند  و خود را در بهترین شرایط جسمی و روحی قرار دهد. اکثریت مشارکت‌کنندگان مطالعه حاضر به‌دلیل شیفت‌های فشرده کاری مجبوراً از علایق شخصی‌شان کناره‌گیری می‌کردند و کاهش رسیدگی به علایق موجب بروز نارضایتی شغلی تدریجی در آن‌ها می‌شد. در این زمینه یکی از مشارکت‌کنندگان بیان کرد:
«من خیلی به کلاس نقاشی علاقه داشتم و تا قبل اینکه بیام سر کار همیشه به کلاس نقاشی می‌رفتم و از وقتی اومدم سرکار نمی‌تونم برم چون برنامه‌ام خیلی فشرده است و چون نمی‌تونستم به کلاس نقاشی‌ام برم خیلی تو روحیه‌ام اثر گذاشته بود و جوری شده بودم که به کارم علاقه‌ای نداشتم» (مشارکت‌کننده شماره2).
زیرطبقه (دست کشیدن از علایق به‌واسطه شیفت‌های چرخشی)
یکی دیگر از عواملی که موجب تعارض کار و زندگی در پرستاران تازه‌کار بود، دست کشیدن از علایق کاری به‌واسطه شیفت‌های چرخشی بود. اکثریت مشارکت‌کنندگان بیان می‌کردند که به‌خاطر نوبت کار چرخشی به اجبار از پرداختن به علایق شخصی خود خودداری کردند و به‌موجب این عامل، رضایت شغلی در آن‌ها کاهش یافته بود؛ در این زمینه یکی از مشارکت‌کنندگان بیان کرد:
«من خیلی به باشگاه ورزشی علاقه داشتم و همیشه می‌رفتم و از وقتی اومدم سرکار نمی‌تونم برم باشگاه و آخه برنامه باشگاه ثابت ولی شغل ما یه کار نوبتی و به‌خاطر برنامه کار نوبتی نمی‌تونم برم» (مشارکت‌کننده شماره 6).
طبقه سوم «تنش در ارتباطات خانوادگی»
سومین طبقه «تنش در ارتباطات خانوادگی» بود. داشتن شیفت‌های پشت سرهم و فشرده موجب کاهش آستانه تحمل در برابر مشکلات زندگی و تحت‌تأثیر قرار گرفتن روابط خانوادگی بخاطر فشار کاری بود؛ به‌طوری‌که (بدرفتاری در ارتباط با اعضای خانواده و زودرنجی در روابط خانوادگی) از مصادیق این طبقه به‌دست آمد.
 زیرطبقه (بدرفتاری در ارتباط با اعضای خانواده)
اکثریت مشارکت‌کنندگان مطالعه حاضر خستگی ناشی فشار کار بالا در محیط کار را به منزل منتقل می‌کردند. آن‌ها خستگی ناشی از فشار کار بالا را عامل بدرفتاری در ارتباط با اعضای خانواده یاد می‌کردند. یکی از مشارکت‌کنندگان در این زمینه بیان کرد:
«من خیلی خسته‌ام؛ چون فشار کاری روم زیاده و وقتی خسته از سر کار میرم خونه سر چیزای بی‌اهمیت با بچه و همسرم بدرفتاری می‌کنم و حتی ممکنه بچه‌ام کار اشتباهی هم نکرده باشه ولی من سر بچه‌ام داد بکشم» (مشارکت‌کننده شماره 7).
 زیرطبقه (زودرنجی در روابط خانوادگی)
اکثریت مشارکت‌کنندگان بیان می‌کردند حجم کار بالا در محیط کار و خستگی ناشی از آن موجب کاهش آستانه تحمل به مشکلات خانوادگی و پاسخ‌دهی آنی به مشکلات بود؛ به‌طوری‌که آن‌ها به کوچک‌ترین و بی‌اهمیت‌ترین موارد واکنش نشان می‌دادند. یکی از مشارکت‌کنندگان در این زمینه بیان کرد:
«من قبلا اگه با همسرم مشکلی پیش می‌اومد و ناراحت می‌شدم، سعی می‌کردم خونسرد باشم و چیزی نگم تا اون آروم بشه و بعد که هر دوتامون آروم شدیم با هم در مورد اون مسئله صحبت کنیم ولی الان وقتی با شوهرم بحثی پیش بیاد بلافاصله ناراحت می‌شم و به کوچک‌ترین چیزا واکنش نشون می‌دم. واقعاً دست خودم نیست و می‌دونم همه این جور رفتارها  به‌خاطر فشاری کاری تو محل کاریمون هست» (مشارکت‌کننده شماره 11).
طبقه چهارم «کوتاهی در قبال خانواده به‌واسطه برنامه نامنظم»
آخرین طبقه از نتایج تجزیه‌وتحلیل داده‌ها «کوتاهی در قبال خانواده به‌واسطه برنامه نامنظم» بود که کوتاهی در قبال خانواده موجب کاهش رضایتمندی شغلی و در بعضی از مشارکت‌کنندگان احتمال اقدام به ترک شغلی را به‌وجود می‌آورد. مشتمل بر 2 زیرطبقه (عدم‌رسیدگی به‌کار منزل به‌دنبال خستگی و وقت ناکافی برای رسیدگی به فرزندپروری به‌خاطرشرایط کاری) بود.

زیرطبقه (عدم رسیدگی به‌کار منزل به‌واسطه خستگی)
 نداشتن وقت برای رسیدگی به انجام وظایف خانوادگی یکی دیگر از عوامل مؤثر در ایجاد تعارض کار و زندگی در مشارکت‌کنندگان مطالعه حاضر بود. به‌دلیل خستگی در محیط کار وقت کم‌تری به خانواده خود اختصاص داده و علاقه کم‌تری برای انجام کار و امور خانوادگی داشتند. یکی از مشارکت‌کنندگان در این زمینه بیان کرد:
«اونقدر خسته می‌شم وقتی از سر کار می‌رم خونه اصلاً حوصله رسیدگی به کار منزل رو ندارم و حتی حوصله غذا درست کردن ندارم و خونه‌ام همیشه خیلی شلخته است و اصلاً نمیتونم به وظایف تو خونه‌ام برسم» (مشارکت‌کننده شماره 12).
زیرطبقه (وقت ناکافی برای فرزندپروری بواسطه شرایط کاری)
ازآنجایی‌که اکثریت پرستاران تازه‌کار شرکت‌کننده در این مطالعه زن بودند و یکی از وظایف زنان مراقبت از فرزندان و ایفای نقش مادری و توجه و رسیدگی به فرزندان می‌باشد، اکثریت مشارکت‌کنندگان مطالعه حاضر بیان کردند که فشردگی برنامه کاری و شرایط کاری متفاوت از سایر مشاغل موجب نداشتن وقت و انرژی برای رسیدگی به فرزندان و به‌وجود آمدن بی‌نظمی در زندگی شخصی مشارکت‌کنندگان مطالعه حاضر بود و درنتیجه تعارضات بین کار و زندگی بیشتری به‌وجود می‌آمد. در این زمینه یکی از مشارکت‌کنندگان بیان کرد:
«شغل پرستاری خیلی سخته و ساعات کاری‌اش اصلاً از بقیه شغل‌ها متفاوته و من وقتی شبکارم و می‌رم خونه، می‌خوام استراحت کنم ولی بچه‌ام تازه از خواب بیدار می‌شه و واقعاً نیاز داره من بهش برسم ولی من چون شب‌کارم نمی‌تونم اونجوری که  از یک مادر انتظار میره خوب بهش برسم و این جور چیزا خودش باعث یه جور تعارض تو کار و زندگی می‌شه» (مشارکت‌کننده شماره 3).
«بچه‌ام بهم میگه مامان تو اصلاً خونه نیستی. وقتی هم که میای خیلی خسته هستی و اصلاً با من بازی نمی‌کنی دوست دارم توخونه پیشم باشی و باهام بازی کنی» (مشارکت‌کننده شماره 9).
بحث
امروزه تعارض کار-خانواده برای همه کارکنان به‌ویژه برای کارکنان گروه پزشکی ازجمله پرستاران چالش مهمی به‌حساب می‌آید. باتوجه‌به اهمیت کار و خانواده به‌عنوان مهم‌ترین ابعاد زندگی هر فرد، برقراری تعادل بین نیازهای خانوادگی و درخواست‌های کاری ضروری است [28]. افزایش روزافزون تعداد زنان به جامعه چالش‌هایی درخصوص تعادل بین کار و زندگی به ‌وجود آورده است [29]. در توجیه یافته‌های به‌دست‌آمده، می‌توان چنین نتیجه گرفت که تعارض کار خانواده به‌عنوان یک موقعیت استرس‌زا، به‌دلیل تداخل وظایف خانوادگی و کاری، فرد را به‌شدت تحت‌فشار قرار می‌دهد و با اعمال نیروی منفی بر توانایی او، کنترل فرد بر موقعیت‌های مختلف خانوادگی و کاری را کاهش می‌دهد. وظایف و مسئولیت‌های مربوط به خانواده به‌صورت ضعف در تدبیر امور خانوادگی نمایان می‌شود و در وظایف، کاهش کیفیت مراقبت، کاهش رضایت شغلی و در مواردی ترک شغل را به‌وجود می‌آورد.
 اولین طبقه  حاصل از تجزیه‌وتحلیل داده‌ها تشویش ذهنی ناشی از مشکلات خانوادگی استخراج شد و مشتمل بر 3 زیرطبقه با عناوین (دغدغه مراقبت از فرزند ضمن کار، نگرانی زوجین از تداخل شیفت کاری و درگیری ذهنی بیماری اعضای خانواده ضمن کار) بود.
در رابطه با زیرطبقه دغدغه مراقبت از فرزند ضمن کار، داشتن دغدغه مسائل خانوادگی در محیط کار از موانع انجام درست وظایف کاری و از مصادیق تعارض کار و زندگی می‌باشد. روی  بیان کرد، ساعت کار انعطاف‌پذیر برای زنان ازدواج‌کرده به‌وِیژه برای زنانی که بچه کوچک دارند، مفید است. تنظیم کردن برنامه کاری خود با همسر، به‌طوری‌که در نبود یکی از همسران، دیگری در منزل جهت مراقبت از فرزندان حضور داشته باشد تا حدودی  در کاهش این‌گونه نگرانی‌ها مؤثر است [30]. ازآنجایی‌که پرستاران تازه‌کار علاوه‌بر چالش‌های محیط کاری، چالش‌های خانوادگی را تجربه می‌کردند، به‌دلیل نداشتن کنترل بر زندگی کاری و خانوادگی، احتمال تشدید این چنین تعارضاتی به‌مراتب در آن‌ها بیشتر از پرستاران با سابقه کاری بود. به‌نظر می‌رسد درنظر گرفتن تهمیدات حمایتی از والدین دارای فرزند موجب کم‌تر شدن تعارض کار و زندگی می‌شود.
در رابطه با زیرطبقه نگرانی زوجین، تداخل شیفت کاری در این رابطه بود و همکاران گزارش کردند مدیران و سرپرستاران می‌توانند با تنظیم شیفت کاری پرستار با شیفت کاری همسر موجب کاهش دغدغه ذهنی کارکنان به‌ویژه پرستاران شوند [31]. یکی از مواردی که منجر به تشدید تعارضات کار و زندگی می‌شود، تداخل شیفت کاری زوجین بود، به‌نحوی‌که موجب کاهش رضایت از زندگی مشترک و به‌تبع آن کاهش کیفیت مراقبتی می‌شود و به ‌نظر می‌رسد همکاری مدیران در تنظیم شیفت کاری پرسنلی که هر 2 شاغل و پرستار باشند در کاهش تعارضات کار و زندگی سودمند باشد.
در رابطه با زیرطبقه درگیری ذهنی از بیماری اعضای خانواده ضمن کار در این رابطه راجادیکشا و همکاران یکی از اقدامات مؤثر در جلوگیری از تعارض کار با زندگی حمایت از والدین برای گرفتن مرخصی یا انعطاف‌پذیری ساعات کاری در زمان نیاز آن‌ها به‌عنوان عامل مؤثر در روش‌های حمایتی سازمان برای کاهش مشغولیت ذهنی بیان کردند [32]. ازآنجایی‌که حضور در محل کار در زمان بیماری اعضای خانواده به‌ویژه فرزندان موجب کاهش تمرکز بر کار و کیفیت مراقبت می‌شود و حرفه پرستاری از مشاغلی است که با انسان سروکار دارد و عدم‌تمرکز پرستاران  بر انجام کار ممکن است به صدمات جبران‌ناپذیری منجر شود، به‌نظر می‌رسد برنامه کاری انعطاف‌پذیر در زمان نیاز پرسنل ازجمله اقدامات مناسب از سوی مدیران در جهت جلوگیری از ایجاد تعارضات کار و زندگی باشد.
 دومین طبقه، حاصل از تجزیه‌وتحلیل داده‌ها کم‌رنگ شدن علایق به‌خاطر کار شیفتی بود که مشتمل بر 2 زیرطبقه با عناوین (چشم‌پوشی از علایق به‌دلیل شیفت کاری متراکم و دست کشیدن از علایق به‌واسطه شیفت‌های چرخشی) بود.
در ارتباط با یافته چشم‌پوشی از علایق به‌دلیل شیفت کاری متراکم در این رابطه، استرازدینز و همکاران گزارش کردند، چشم‌پوشی کردن والدین از علایق خودشان در منزل ازجمله اقداماتی است که برای کاهش اثرات شیفت‌های فشرده کاری انجام می‌شود [33]. فرون و همکاران گزارش کردند تعارض کار و خانواده موجب افسردگی می‌شود [34]. براساس تجارب مشارکت‌کنندگان مطالعه حاضر چشم‌پوشی از علایق به‌خاطر کار شیفتی موجب نارضایتی شغلی تدریجی و تشدید تعارضات کار و زندگی در پرستاران تازه‌کار شده بود. به‌نظر می‌رسد مدیران و برنامه‌ریزان بایستی تدابیری اتخاذ کنند که پرستاران به‌ویژه پرستاران تازه‌کار بتوانند علاوه‌بر زندگی حرفه‌ای به خود و علایق و رضایت‌مندی‌هایشان در زندگی شخصی رسیدگی کرده تا از ایجاد تعارضات به‌وجود آمده بین کار و زندگی به میزان زیادی کاسته شود.
سومین طبقه به‌دست‌آمده از تحلیل داده‌ها (تنش در ارتباطات خانوادگی بود که مشتمل بر 2 زیرطبقه (بدرفتاری در ارتباط با اعضای خانواده و زودرنجی درروابط خانوادگی) می‌باشد.
در رابطه با زیرطبقه بدرفتاری در ارتباط با اعضای خانواده که در بیشتر موارد ناشی از فشار کاری بالا بود، کامکار و همکاران نیز بیان کردند، تعارض کار و زندگی موجب بدرفتاری با همسر و فرزندان و اعضای خانواده می‌شود [35]. دوکسبوری و همکاران نیزگزارش کردند، تعارض کار و زندگی موجب بدخلقی و بدرفتاری با اعضای خانواده می‌شود [36]. بنابر تجارب مشارکت‌کنندگان مطالعه حاضر، خستگی ناشی از شرایط کاری شغل پرستاری به نیاز داشتن آرامش در منزل منجر می‌شود و برآورده‌نشدن محیط آرامش‌بخش در منزل موجب بروز بدرفتاری با اعضای خانواده ازجمله (دعوا کردن، بدخلقی و غیره) می‌‌شود.
در رابطه با زیرطبقه زودرنجی در روابط خانوادگی، در بیشتر موارد فشارکاری در محیط کار موجب کم‌تر شدن آستانه تحمل و زودرنجی در ارتباطات خانوادگی می‌شود. عقیلی و همکاران نیز بیان کردند، کار به‌صورت نوبتی موجب خستگی مداوم و تغییرات رفتاری نظیر تحریک‌پذیری و زودرنجی می‌شود [37].  همچنین بنابر تجارب مشارکت‌کنندگان مطالعه حاضر، خستگی بیش از حد جسمی و ذهنی به‌دلیل شرایط شغلی پرستاری موجب کم‌تر شدن ظرفیت تحمل‌پذیری و زودرنجی در ارتباطات با اعضای خانواده می‌شود.
طبقه نهایی به‌دست‌آمده از تجزیه‌وتحلیل اطلاعات کوتاهی در قبال خانواده به‌واسطه برنامه نامنظم بود. یکی دیگر از مصادیق کوتاهی در قبال خانواده به‌علت نبود نظم در زندگی، به‌خاطر کار نوبتی بود که شامل 2 زیرطبقه (عدم‌رسیدگی به‌کار منزل به‌واسطه خستگی، وقت ناکافی برای فرزندپروری به‌واسطه شرایط کاری) بود.
درخصوص عدم‌رسیدگی به‌کار منزل به‌واسطه خستگی،   براساس تجارب مشارکت‌کنندگان مطالعه حاضر، خستگی ازجمله عوامل مؤثر در عدم‌رسیدگی به وظایف و ضعف درامور خانوادگی بود. دراین‌رابطه ،کامکار و همکاران نیز بیان کردند، تعارض کار و زندگی موجب انجام ضعیف وظایف نقش والدینی و همسری می‌شود [35]. همچنین پارسوراما و همکاران، گزارش کردند کارمندانی که وقت زیادی را صرف کار می‌کنند، در خانه کم‌تر حضور دارند، وقت کم‌تری را صرف روابط خانوادگی می‌کنند [38].
دراین‌رابطه، وایت و همکاران نیز گزارش کردند، خستگی ناشی از فشردگی برنامه کاری موجب تحت‌تأثیر قرار گرفتن زندگی کاری و خانوادگی می‌شود [39]. حمایت‌های مدیران و انعطاف‌پذیری در برنامه‌ریزی کاری در جهت برقراری تعادل بین کار و خانواده کمک‌کننده می‌باشد [40]. اکثریت مشارکت‌کنندگان مطالعه حاضر تمایلی به دادن برنامه فشرده کاری نداشتند و بنا به دلیلی چون کمبود نیرو مجبور به قبول کردن برنامه فشرده کاری می‌شدند و عدم‌تعادل بین کار و زندگی به‌وجود می‌آورد. به‌نظر می‌رسد باید مدیران پرستاران تلاش کنند تا با کم‌ترکردن فشردگی برنامه کاری به کاهش و ایجاد تعارض بین کار و خانواده کمک کنند.
در رابطه با وقت ناکافی برای فرزندپروری به‌واسطه شرایط کاری
دوکسبوری و همکاراش گزارش کردند، تعارض کار و زندگی موجب عدم‌رسیدگی به وظایف نقش والدینی می‌شود [36]. هوک و همکاران گزارش کردند که کار در ساعات غیرمعمول به‌صورت کار نوبتی، موجب اختصاص وقت کم‌تر برای وقت‌گذرانی با فرزندان و تشدید تعارضات کار و زندگی می‌شود [41]. یکی از دلایل ایجاد این‌گونه تعارضات ناشی از شیفتی‌بودن کار، طولانی‌بودن مدت‌زمان موظفی، استرس بالای کاری ذکر کرد [42]. صرف وقت کم‌تر در ارتباط با اعضای خانواده و درگیری ذهنی با موضوعات کاری عامل مؤثر در عدم‌رسیدگی به فرزندپروری می‌باشد.
ازآنجایی‌که پرستاران تازه کار به‌دلیل عدم‌کنترل بر شرایط کاری و خانوادگی میزان تعارضات بیشتری را در شروع کار تجربه می‌کنند، امید است مدیران و برنامه‌ریزان با ایجاد برنامه‌هایی در جهت غنی‌سازی شغلی و مدیریت تعارضات، این گروه از پرستاران را یاری و با انجام اقدامات حمایتی، کارکنان خود را حفظ کنند و از ترک خدمت آن‌ها جلوگیری شود.
نتیجه‌گیری
بروز تعارض کار و زندگی در بین نقش‌های خانوادگی و شغلی در حرفه پرستاری، امری بدیهی است. پرستاران تازه کار به‌دلیل  قرار گرفتن در معرض شرایط تنش‌زای شروع کار ازجمله ناتوانی در انجام کار مستقل، بی‌تجربگی و عدم‌آمادگی برای کار در بالین و انجام وظایف کاری در چهارچوب قانونی و وظایف خانوادگی تعارضات کار و زندگی در آن‌ها تشدید می‌شد. برقراری تعادل بین این 2 نوع نقش چالشی بزرگ برای پرستاران به‌ویژه پرستاران تازه‌کار محسوب می‌شود.
بنابراین انجام اقداماتی ازجمله ایجاد محیط حمایتی برای پرسنل و پرهیز از قوانین خشک و غیرقابل انعطاف در محیط کاری به‌نظرسودمند وتا حدودی از آثار مخرب روانی و پیامدهای تعارضات کار و زندگی جلوگیری می‌کند.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این مقاله با (کد اخلاق Ir.bums.REC.1400.101) مورد تأیید کمیته اخلاق دانشگاه علوم پزشکی بیرجند، قرار گرفته است.
حامی مالی
معاونت تحقیقات و فناوری دانشگاه علوم پزشکی بیرجند حامی مالی این پژوهش بوده است.
مشارکت نویسندگان
تمام نویسندگان در طراحی، اجرا و نگارش همه بخش‌های پژوهش حاضر مشارکت داشتند.

تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان، در این مقاله هیچ‌گونه تضاد منافعی وجود ندارد.
تشکر و قدردانی
نویسندگان از معاونت تحقیقات و فناوری دانشگاه علوم پزشکی بیرجند برای کمک‌های صورت‌گرفته، تشکر و قدردانی می‌کنند.