دوره 16، شماره 3 - ( خرداد 1401 )
جلد 16 شماره 3 صفحات 261-250 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Research code: IR.MUQ.REC.1399.238
Ethics code: IR.MUQ.REC.1399.238
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Derakhshani M, Mohammadbeigi A, Mohammad Salehi N, Ebadi M, Yousefizadeh F. Immunization Coverage for Vaccine-Preventable Diseases in Iran from 2011 to 2021 Compared to the Level Recommended by the World Health Organization. Qom Univ Med Sci J 2022; 16 (3) :250-261
URL: http://journal.muq.ac.ir/article-1-3534-fa.html
URL: http://journal.muq.ac.ir/article-1-3534-fa.html
درخشانی مریم، محمدبیگی ابوالفضل، محمدصالحی نرگس، عبادی معصومه، یوسفی زاده فریده. پوشش ایمنسازی بیماریهای قابلپیشگیری با واکسن در ایران از 2011 تا 2021 در مقایسه با سطح توصیهشده توسط سازمان بهداشت جهانی. مجله دانشگاه علوم پزشکی قم. 1401; 16 (3) :250-261
مریم درخشانی1 
، ابوالفضل محمدبیگی2 ، نرگس محمدصالحی3 ، معصومه عبادی4 ، فریده یوسفی زاده* 5
، ابوالفضل محمدبیگی2 ، نرگس محمدصالحی3 ، معصومه عبادی4 ، فریده یوسفی زاده* 5
1- گروه بیهوشی، بیمارستان شهید بهشتی، دانشگاه علومپزشکی قم، قم، ایران.
2- گروه اپیدمیولوژی و آمار زیستی، مرکز تحقیقات آلایندههای محیطی، دانشکده بهداشت، دانشگاه علومپزشکی قم، قم، ایران.
3- گروه اپیدمیولوژی، دانشکده بهداشت، دانشگاه علومپزشکی قم، قم، ایران.
4- گروه بهداشت عمومی، کمیته تحقیقات دانشجویی، دانشگاه علومپزشکی قم، قم، ایران.
5- گروه پرستاری، دانشکده پرستاری و مامایی، دانشگاه علومپزشکی قم، قم، ایران. ،yousefi.faride@yahoo.com
2- گروه اپیدمیولوژی و آمار زیستی، مرکز تحقیقات آلایندههای محیطی، دانشکده بهداشت، دانشگاه علومپزشکی قم، قم، ایران.
3- گروه اپیدمیولوژی، دانشکده بهداشت، دانشگاه علومپزشکی قم، قم، ایران.
4- گروه بهداشت عمومی، کمیته تحقیقات دانشجویی، دانشگاه علومپزشکی قم، قم، ایران.
5- گروه پرستاری، دانشکده پرستاری و مامایی، دانشگاه علومپزشکی قم، قم، ایران. ،
متن کامل [PDF 4323 kb]
(299 دریافت)
| چکیده (HTML) (790 مشاهده)
متن کامل: (403 مشاهده)
مقدمه
واکسن یکی از مؤثرترین ابزارهای دردسترس برای پیشگیری از بیماریهای عفونی و عوارض آنهاست. واکسیناسیون یک پیشگیری سطح اول محسوب میشود که علاوهبر فرد از جامعه نیز حفاظت میکند [1]. واکسیناسیون بیش از هر چیز یک سرمایهگذاری در آینده است که موجب بازدهی چند برابر در هزینه مراقبتهای بهداشتی و افزایش بهرهوری میشود و یکی از بسترهای توسعه اقتصادی و اجتماعی آینده به حساب میآید [2] برنامه گسترده ایمنسازی از سال 1974 میلادی توسط سازمان بهداشت جهانی ایجاد شد و از سال 1984 نیز در ایران شروع شد. درحالحاضر، بیماریهای قابلپیشگیری با واکسن که طبق توصیه سازمان جهانی بهداشت و در مقاطع مختلف در برنامه گستره ایمنسازی کودکان قرار گرفته است شامل بیماریهای سل، فلج اطفال، دیفتری، کزاز، سیاه سرفه، سرخک، هپاتیت ب و هموفیلوس آنفلوانزا تایپ ب است [3]. پوشش واکسن عبارت است از سهم یا درصد افرادی که یک واکسن را در بین تمام افرادی که در یک گروه خاص واجد شرایط دریافت واکسن میباشند، دریافت کردهاند [4].
اطلاع از وضعیت پوشش واکسیناسیون، شواهدی در خصوص موفقیت برنامه و همچنین مناطقی که نیازمند بهبود است را ارائه میدهد. برای این که برنامه ایمـنسـازی مـؤثر واقـع شـود، پوشش بالا و مناسب واکسیناسیون لازم است که در این مورد، مطالعات متعددی انجام شده است [5-8]. پوشش بالای ایمنسازی موجب کاهش شدید بیماریهای قابلپیشگیری با واکسن، بهویژه در بسیاری از کشورهای با درآمد بالا و متوسط شده است. بررسی پوشش واکسیناسیون شواهدی درمورد وضعیت دستیابی به اهداف برنامه ی واکسیناسیون فراهم کرده و موجب بهبود سیستم ارائه خدمات میشود [9، 10]. سازمان بهداشت جهانی با تأکید بر پیادهسازی برنامههای ایمنسازی در کشورهای مختلف جهان ازجمله برنامه پوشش ایمنسازی روتین، بررسیهـای پیمایشی را بهمنظور ارزیابی گزارشهای روزمره توصیه مـیکنـد [11، 12]. در ایران برنامه روتین واکسیناسیون کودکــان شــامل بیمــاریهــای دیفتری،کزاز، سیاه سرفه در قالب واکسن سهگانه، فلج اطفال با استفاده از قطره خوراکی، سل با استفاده از واکسن سل و واکسیناسیون سرخک با استفاده از ویروس زنده ضعیف شده آن است و از سال 1373 برنامه واکسیناسیون علیه هپاتیت ب و از سال 1383 نیز واکسیناسیون سرخجه و اوریـون به صـورت واکسـن ترکیبی سرخک، سرخجه و اوریون به برنامه واکسیناسیون افزوده شد [13].
برنامه جهانی واکسن برنامه اقدام جهانی واکسن که توسط سازمان جهانی بهداشت در سال 2012 مورد تأیید قرار گرفته است، همه کشورها را ملزم کرده تا برای همه واکسنها، پوشش 90 درصدی و بالاتر تا سال 2020 حاصل شود. در آگوست 2020، هفتادوسومین سازمان جهانی بهداشت، دستور کار ایمنسازی 2030 را تأیید کرد. برنامه ایمنسازی 2030 ، تلاش میکند تا عوارض و مرگومیر ناشی از بیماریهای قابلپیشگیری با واکسن را در طول زندگی کاهش دهد [10]. هدف برنامه ایمنسازی 2030 در خصوص پوشش جهانی واکسن، 90 درصد پوشش جهانی برای دُز سوم واکسن ثلاث، دُز دوم واکسن سرخک، سرخجه و اوریون، دُز سوم واکسن پنوموکوک و واکسن هپاتیت است [2].
باتوجهبه عواملی چون افزایش روند بیماریهای واگیر و غیرواگیر در کشور و تأثیر مستقیم آن بر سبک زندگی و سطح سلامت افراد جامعه، مسئله قابلپیشگیری بودن بیماریها، تشخیص زودرس بیماریها، کاهش هزینهها، کاهش میزان مراجعات غیرضروری به بیمارستانها و مراکز اورژانس، افزایش کارآمدی آنها به کمک انجام واکسیناسیون، بهبود آن [14] و همچنین باتوجهبه اینکه هیچ مطالعهای درزمینه مقایسه پوشش واکسیناسیون برای بیماریهای قابلپیشگیری با واکسن در جامعه با شاخصهای سازمان بهداشت جهانی در 10 سال اخیر در ایران انجام نشده است، این مطالعه با هدف تعیین و مقایسه پوشش ایمنسازی در بیماریهای قابلپیشگیری با واکسن در10 سال اخیر در ایران و شاخص مورد انتظار سازمان بهداشت جهانی انجام شد.
روش بررسی
این مطالعه به روش مرور سیستماتیک انجام شد. از راهکار جستوجوی ساختارمند با هدف یافتن مطالعههای مرتبط با موضوع پژوهش و منطبق با معیارهای ورود در پایگاههای دادههای الکترونیک استفاده شد. معیار ورود به مطالعه شامل مقالاتی بود که در کشور ایران انجام شده بود و سال اجرای مطالعه نیز مربوط به ده سال اخیر از سال 1390 تا 1400 بوده باشد. همچنین شمول بررسی پوشش واکسن براساس برنامه روتین واکسیناسیون ایران از معیارهای ورود به مطالعه بود. معیارهای خروج مطالعات عدم کسب کیفیت لازم برای مطالعات توصیفی براساس معیار STORBE، حجم نمونه کمتر از 200 نفر در مطالعات اولیه و کسب نتایج غیرمتعبر بود.
جستوجو در ۲ پایگاه داده فارسی شامل ایرانداک، مرکز اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی، ۴ پایگاه داده بینالمللی ازجمله وبآوساینس، اسکوپوس، پابمد، و گوگلاسکالر انجام شد. برای یافتن مستندات مرتبط با مقاله، جستوجوی جامع با استفاده از کلمات کلیدی «پوشش ایمنسازی»، پوشش واکسن سل، پوشش واکسن سرخک، سرخجه و اوریون، پوشش واکسن ثلاث، پوشش واکسن فلجاطفال، پوشش واکسن هپاتیت ب» انجام گرفت. استراتژی جستوجو با استفاده از قابلیت جستوجوی پیشرفته موتور جستوجو بود. مقالات به زبان انگلیسی یا فارسی برای گنجاندن در نظر گرفته شدند. برای انتخاب مستندات مورد استفاده ابتدا عناوین یافت شده توسط موتور جستوجو از نظر ارتباط موضوعی بررسی شد. معیار انتخاب درگاههای اینترنتی بعد از ارتباط موضوعی، داشتن پسوند دانشگاهی (ac) یا آموزشی (edu) بود. پس از بررسی درگاهها، مواردی که کاملتر از بقیه بودند بهعنوان مرجع مورد استفاده، انتخاب شدند.
مقالات نیز پس از بررسی عنوان، در مرحله بعد از نظر ارتباط چکیده با هدف مورد نظر ارزیابی شد. موارد منتخب بهطور کامل مطالعه شد و مستندات منتخب فیش برداری شد. جهت فیش برداری اطلاعات مختلف شامل نویسنده اثر، هدف مطالعه، محل انجام پژوهش، حجم نمونه، روش نمونهگیری، نوع مطالعه، متغیرهای مورد بررسی، متغییر اثرگذار و پوشش واکسیناسیون برای هریک از واکسنها ثبت شد. مطالب جمعآوری شده تقسیمبندی و خلاصهسازی شد و دادهها به روش تحلیل محتوا مورد بررسی و نقد قرار گرفت. این مطالعه، طرح مصوب معاونت تحقیقات دانشگاه علومپزشکی قم با کد اخلاق IR.MUQ.REC.1399.238 است.
یافتهها
با جستوجوی اولیه 148 مقاله که از پایگاههای اطلاعاتی ذکر شده شناسایی شد پس از حذف موارد تکراری، 68 مقاله باقی ماند و پس از فرایند غربالگری مطالعهها براساس معیارهای ورود درنهایت 7 مقاله وارد این مرور نظاممند شد. (تصویر شماره 1)
جدول شماره 1 یافتههای مشاهدهشده در مطالعات انجامشده در ایران درخصوص وضعیت پوشش واکسیناسیون را براساس محل انجام، سال، منبع داده، روش انجام پژوهش، روش نمونهگیری، و میزان پوشش کلی واکسن نشان میدهد
از مجموع 7 مطالعه مورد بررسی (جدول شماره 2)، دو مطالعه در استان تهران، 1 مطالعه در استان کرمانشاه، 1 مطالعه در استان فارس، 1 مطالعه در جنوب شرقی ایران و 2 مورد مطالعه در کل کشور ایران انجام شده بود. از مطالعات مورد بررسی 1 مطالعه به روش مرور سیستماتیک، 5 مطالعه به روش توصیفی-مقطعی و 1 مطالعه به روش اسنادی انجام شده بود. جدول شماره 3 نتایج مطالعات بررسی شده براساس میزان پوشش هرکدام از واکسنها را نشان میدهد.
بحث
این پژوهش به روش مرور سیستماتیک در خصوص وضعیت پوشش واکسیناسیون در بیماریهای قابلپیشگیری با واکسن طی 10 سال اخیر (1390-1400) در ایران انجام شد. برنامه سازمان بهداشت جهانی تا سال 2030 برای تمام واکسنها دستیابی به پوشش بالای 90 درصد است [2] خوشبختانه ایران ازنظر پوشش کلی واکسن طبق نتایج مطالعات انجام شده، طی ده سال اخیر در محدوده موردنظر سازمان بهداشت جهانی قرار دارد و این نشاندهنده مهم بودن بحث واکسیناسیون برای وزارت بهداشت در کشور ایران است و در مقایسه با نتایج مطالعات انجامشده در سایر کشورها امیدوارکننده است. در ایران بیشترین پوشش کلی واکسیناسیون مربوط به مطالعه میراحمدیزاده 2017 است که نتایج آن پوشش کلی واکسیناسیون را 6/98 درصد گزارش کرد و کمترین پوشش کلی واکسیناسیون در ایران مربوط به نتایج مطالعه زهرایی است که در سال2014 پوشش کلی واکسیناسیون را 8/96 درصد گزارش کرد. کمترین پوشش واکسن گزارششده طی 10 سال اخیر در ایران مربوط به واکسن سرخک، سرخجه و اوریون در مطالعه گویا و 7/84 درصد ذکر شد. نتایج مطالعه بچینی و همکاران نشان داد در اروپا بهطور خاص، کشورهایی مانند یونان، مجارستان و لوکزامبورگ روند مثبتی را در 9 سال گذشته نشان دادهاند. بالاترین نرخ پوشش (99 درصد) را در سال 2017 گزارش کردهاند. از سوی دیگر، لهستان و رومانی روند منفی گزارش کردند و کمترین پوشش (82.0 درصد) را در سال 2017 ثبت کردند [19].
به پوشش واکسیناسیون بهصورت جزءبهجزء درمورد انواع واکسن در برخی مطالعات پرداخته شده است که برای هرکدام از واکسنها هم میزان مختلفی گزارش شده است، بهطوریکه بیشترین پوشش برای واکسن سل در مطالعه نیکوفرجام و 9/99 گزارش شد [9] و کمترین میزان مربوط به مطالعه گویا و 1/99 گزارش شد [13] و در تمام مطالعات پوشش بالای 90 درصد داشت.
درمورد واکسن ثلاث دوز سوم بیشترین پوشش گزارش شده مربوط به مطالعه نیکفرجام و 100 درصد است و کمترین مقدار مربوط به مطالعه گویا و 4/95 درصد گزارش شد. در همه مطالعات پوشش بالای 90 درصد داشت. براساس برآوردهای سازمان بهداشت جهانی و یونیسف طی سالهای 2010-2019، پوشش جهانی (89-90 درصد) ثلاث دُز اول و (84-85 درصد) ثلاث دُز سوم ثابت باقی ماند تنها منطقه با کاهش پوشش ثلاث دُز سوم طی سالهای 2000-2019، قاره آمریکا (از 91 درصد به 84 درصد) بود. در سال 2019، پوشش ثلاث دُز اول از 81 درصد در منطقه آفریقا تا 97 درصد در منطقه اروپا متغیر بود [20].
درمورد دز واکسن سرخک، سرخجه و اوریون کمترین پوشش 4/95 درصد و مربوط به نتایج مطالعه گویا [13] است. بیشترین پوشش 100 درصد و مربوط به مطالعه نیکفرجام است. درمورد دُز دوم واکسن سرخک، سرخجه و اوریون کمترین پوشش مربوط به مطالعه گویا و 7/84 و بیشترین پوشش مربوط به نتایج مطالعه زهرایی [7] و 8/99 درصد گزارش شد. طی سالهای 2010 تا 2019، پوشش جهانی دُز اول واکسن بیماری سرخک بین 84 تا 85 درصد ثابت ماند. در سال 2019 از 69 درصد در منطقه آفریقا تا 96 درصد در منطقه اروپا متغیر بود. پوشش دز دوم واکسن بیماری سرخک از 42 درصد به 71 درصد افزایش یافته است [10]. درمورد OPV3 کمترین پوشش 4/95 درصد و مربوط به نتایج مطالعه گویاست. بیشترین پوشش 100 درصد و مربوط به مطالعه نیکفرجام است [5].
در برخی از مطالعات انجامشده درخصوص پوشش واکسیناسیون به موضوع پوشش واکسیناسیون در بین افراد غیر ایرانی پرداخته شده است؛ بهطوریکه در مطالعه نیکفرجام 1394 ملیت نیز رابطه آماری معناداری با پوشش واکسیناسیون کودکان داشت. پوشش واکسیناسیون در کودکان ایرانی و غیر ایرانی (افغانستانی و پاکستانی) متفاوت بود . پایینترین پوشش واکسیناسیون مربوط به یادآور دوم ثلاث و یادآور دوم پولیو 3/83 درصد در نواحی شهری بود. بیشترین نقص نیز در دوز یادآور اول واکسن سهگانه و فلجاطفال، دوز بدو تولد واکسن فلجاطفال و دوز دوم واکسن سرخک، سرخجه و اوریون بود [9]؛ همینطور نتایج مطالعه زهرایی 2014 نشان داد، در کودکان غیرایرانی شکاف ایمنی وجود دارد و پوشش کامل واکسیناسیون در ایران 8/96 برآورد شد این میزان در کودکان ایرانی، 98 درصد و در کودکان غیرایرانی، این میزان5/87 درصد محاسبه شد. باتوجهبه اینکه 9/11 درصد از آنها تا حدی واکسینه شده بودند و این امکان را برای شیوع پراکنده بیماریهای قابلپیشگیری با واکسن مانند سرخک فراهم میکند و هدف حذف سرخک را در کشور مختل میکند [7]؛ با وجود این نتایج، باید برنامهریزی توسط مدیران برای ایمن شدن کودکان غیرایرانی برای ازبینرفتن خطر بروز بیماریهای قابلپیشگیری با واکسن در اولویت قرار گیرد.
یکی از مسائل مهم و مورد توجه در واکسیناسیون، دلایل عدم انجام واکسیناسون است. نتایج مطالعات طی 10 سال اخیر در ایران نشان داد دلایلی همچون، بیاطلاعی از زمان واکسیناسیون، بیمار بودن کودکان و مسافرت به خارج شهر از دلایل اصلی عدم واکسیناسیون کودکان بودند. همچنین فاکتورهای متعددی ازجمله تفاوتهای جنسیتی، ملیتی، قومیت، وجود گروههای آسیبپذیر در جوامع ازجمله ایران و جمعیتهای حاشیهای در مناطق مختلف کشور حتی در شهرهای بزرگ ایران ازجمله عواملی هستند که پوشش و توزیع برابر واکسیناسیون را در مناطق مختلف تحتتأثیر قرار میدهد و از چالشهای عمده موجود در واکسیناسیون در ایران هستند [21-25]. همچنین عوارض ناشی از واکسن و همزمانی برخی پیامدها میتواند به دلیل ترس سبب کاهش پوشش شود [16، 26]. توجه به عوارض پیش آمده و دلایل عدم انجام واکسیناسیون میتواند در برنامهریزی درست برای ازبینبردن این عوامل و بهبود وضعیت پوشش واکسیناسیون و درنهایت ارتقای سطح بهداشت در سطح جامعه کمک کند.
محدودیتهای این مطالعه میتوان به کمبودن تعداد مطالعات انجامشده در خصوص پوشش واکسیناسیون در ایران و نیز قدیمیبودن مطالعات انجامشده اشاره کرد؛ بهطوریکه طی دو سه سال اخیر که ایران درگیر شیوع بیماری کووید-19 بوده است، هیچ مطالعهای درخصوص پوشش واکسیناسیون در ایران انجام نشده است. باتوجهبه اهمیت بالای مشخص بودن پوشش واکسیناسیون توصیه میشود محققان به بحث بررسی پوشش واکسیناسیون بپردازند. لذا باتوجهبه بررسیهای انجام شده مطالعات ملی و استانی محدودی درخصوص وضعیت واکسیناسیون در ایران بهدست آمد. همچنین عدم بررسی و کسب دادههای مطالعات منتشر نشده به دلیل عدم وجود یک پایگاه کشوری برای ثبت مطالعات ملی و استانی در مطالعات توصیفی ازجمله محدودیتهای مطالعه حاضر است.
نتیجهگیری
پوشش واکسیناسیون مربوط به بیماریهای قابلپیشگیری با واکسن در کشور ایران در حد مطلوب و حتی بالاتر از شاخص مورد انتظار سازمان بهداشت جهانی است. درحالحاضر، پوشش واکسیناسیون در ایران در محدوده اهداف تعیینشده در برنامه جهانی واکسن 2030 قرار دارد. با این وجود، توجه به عوامل تاثیرگذار بر روند واکسیناسیون و رفع موانع ایجاد پوشش کامل واکسن میتواند بر حفظ این میزان از پوشش واکسیناسیون مؤثر بوده و نظام مراقبت از بیماریهای قابلپیشگیری با واکسن را ارتقا دهد.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این مطالعه طرح مصوب معاونت تحقیقات دانشگاه علومپزشکی قم با کد اخلاق IR.MUQ.REC.1399.238 است.
حامی مالی
حامی مالی این پژوهش دانشگاه علومپزشکی قم است.
مشارکت نویسندگان
همه نویسندگان به نسبت مساوی در پروژه مشارکت داشتهاند.
تعارض منافع
بنابراظهار نظر نویسندگان در این مطالعه، تعارض منافعی وجود ندارد.
تشکر و قدردانی
از معاونت تحقیقات دانشگاه علومپزشکی قم جهت تصویب این طرح، صمیمانه قدردانی میشود.
واکسن یکی از مؤثرترین ابزارهای دردسترس برای پیشگیری از بیماریهای عفونی و عوارض آنهاست. واکسیناسیون یک پیشگیری سطح اول محسوب میشود که علاوهبر فرد از جامعه نیز حفاظت میکند [1]. واکسیناسیون بیش از هر چیز یک سرمایهگذاری در آینده است که موجب بازدهی چند برابر در هزینه مراقبتهای بهداشتی و افزایش بهرهوری میشود و یکی از بسترهای توسعه اقتصادی و اجتماعی آینده به حساب میآید [2] برنامه گسترده ایمنسازی از سال 1974 میلادی توسط سازمان بهداشت جهانی ایجاد شد و از سال 1984 نیز در ایران شروع شد. درحالحاضر، بیماریهای قابلپیشگیری با واکسن که طبق توصیه سازمان جهانی بهداشت و در مقاطع مختلف در برنامه گستره ایمنسازی کودکان قرار گرفته است شامل بیماریهای سل، فلج اطفال، دیفتری، کزاز، سیاه سرفه، سرخک، هپاتیت ب و هموفیلوس آنفلوانزا تایپ ب است [3]. پوشش واکسن عبارت است از سهم یا درصد افرادی که یک واکسن را در بین تمام افرادی که در یک گروه خاص واجد شرایط دریافت واکسن میباشند، دریافت کردهاند [4].
اطلاع از وضعیت پوشش واکسیناسیون، شواهدی در خصوص موفقیت برنامه و همچنین مناطقی که نیازمند بهبود است را ارائه میدهد. برای این که برنامه ایمـنسـازی مـؤثر واقـع شـود، پوشش بالا و مناسب واکسیناسیون لازم است که در این مورد، مطالعات متعددی انجام شده است [5-8]. پوشش بالای ایمنسازی موجب کاهش شدید بیماریهای قابلپیشگیری با واکسن، بهویژه در بسیاری از کشورهای با درآمد بالا و متوسط شده است. بررسی پوشش واکسیناسیون شواهدی درمورد وضعیت دستیابی به اهداف برنامه ی واکسیناسیون فراهم کرده و موجب بهبود سیستم ارائه خدمات میشود [9، 10]. سازمان بهداشت جهانی با تأکید بر پیادهسازی برنامههای ایمنسازی در کشورهای مختلف جهان ازجمله برنامه پوشش ایمنسازی روتین، بررسیهـای پیمایشی را بهمنظور ارزیابی گزارشهای روزمره توصیه مـیکنـد [11، 12]. در ایران برنامه روتین واکسیناسیون کودکــان شــامل بیمــاریهــای دیفتری،کزاز، سیاه سرفه در قالب واکسن سهگانه، فلج اطفال با استفاده از قطره خوراکی، سل با استفاده از واکسن سل و واکسیناسیون سرخک با استفاده از ویروس زنده ضعیف شده آن است و از سال 1373 برنامه واکسیناسیون علیه هپاتیت ب و از سال 1383 نیز واکسیناسیون سرخجه و اوریـون به صـورت واکسـن ترکیبی سرخک، سرخجه و اوریون به برنامه واکسیناسیون افزوده شد [13].
برنامه جهانی واکسن برنامه اقدام جهانی واکسن که توسط سازمان جهانی بهداشت در سال 2012 مورد تأیید قرار گرفته است، همه کشورها را ملزم کرده تا برای همه واکسنها، پوشش 90 درصدی و بالاتر تا سال 2020 حاصل شود. در آگوست 2020، هفتادوسومین سازمان جهانی بهداشت، دستور کار ایمنسازی 2030 را تأیید کرد. برنامه ایمنسازی 2030 ، تلاش میکند تا عوارض و مرگومیر ناشی از بیماریهای قابلپیشگیری با واکسن را در طول زندگی کاهش دهد [10]. هدف برنامه ایمنسازی 2030 در خصوص پوشش جهانی واکسن، 90 درصد پوشش جهانی برای دُز سوم واکسن ثلاث، دُز دوم واکسن سرخک، سرخجه و اوریون، دُز سوم واکسن پنوموکوک و واکسن هپاتیت است [2].
باتوجهبه عواملی چون افزایش روند بیماریهای واگیر و غیرواگیر در کشور و تأثیر مستقیم آن بر سبک زندگی و سطح سلامت افراد جامعه، مسئله قابلپیشگیری بودن بیماریها، تشخیص زودرس بیماریها، کاهش هزینهها، کاهش میزان مراجعات غیرضروری به بیمارستانها و مراکز اورژانس، افزایش کارآمدی آنها به کمک انجام واکسیناسیون، بهبود آن [14] و همچنین باتوجهبه اینکه هیچ مطالعهای درزمینه مقایسه پوشش واکسیناسیون برای بیماریهای قابلپیشگیری با واکسن در جامعه با شاخصهای سازمان بهداشت جهانی در 10 سال اخیر در ایران انجام نشده است، این مطالعه با هدف تعیین و مقایسه پوشش ایمنسازی در بیماریهای قابلپیشگیری با واکسن در10 سال اخیر در ایران و شاخص مورد انتظار سازمان بهداشت جهانی انجام شد.
روش بررسی
این مطالعه به روش مرور سیستماتیک انجام شد. از راهکار جستوجوی ساختارمند با هدف یافتن مطالعههای مرتبط با موضوع پژوهش و منطبق با معیارهای ورود در پایگاههای دادههای الکترونیک استفاده شد. معیار ورود به مطالعه شامل مقالاتی بود که در کشور ایران انجام شده بود و سال اجرای مطالعه نیز مربوط به ده سال اخیر از سال 1390 تا 1400 بوده باشد. همچنین شمول بررسی پوشش واکسن براساس برنامه روتین واکسیناسیون ایران از معیارهای ورود به مطالعه بود. معیارهای خروج مطالعات عدم کسب کیفیت لازم برای مطالعات توصیفی براساس معیار STORBE، حجم نمونه کمتر از 200 نفر در مطالعات اولیه و کسب نتایج غیرمتعبر بود.
جستوجو در ۲ پایگاه داده فارسی شامل ایرانداک، مرکز اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی، ۴ پایگاه داده بینالمللی ازجمله وبآوساینس، اسکوپوس، پابمد، و گوگلاسکالر انجام شد. برای یافتن مستندات مرتبط با مقاله، جستوجوی جامع با استفاده از کلمات کلیدی «پوشش ایمنسازی»، پوشش واکسن سل، پوشش واکسن سرخک، سرخجه و اوریون، پوشش واکسن ثلاث، پوشش واکسن فلجاطفال، پوشش واکسن هپاتیت ب» انجام گرفت. استراتژی جستوجو با استفاده از قابلیت جستوجوی پیشرفته موتور جستوجو بود. مقالات به زبان انگلیسی یا فارسی برای گنجاندن در نظر گرفته شدند. برای انتخاب مستندات مورد استفاده ابتدا عناوین یافت شده توسط موتور جستوجو از نظر ارتباط موضوعی بررسی شد. معیار انتخاب درگاههای اینترنتی بعد از ارتباط موضوعی، داشتن پسوند دانشگاهی (ac) یا آموزشی (edu) بود. پس از بررسی درگاهها، مواردی که کاملتر از بقیه بودند بهعنوان مرجع مورد استفاده، انتخاب شدند.
مقالات نیز پس از بررسی عنوان، در مرحله بعد از نظر ارتباط چکیده با هدف مورد نظر ارزیابی شد. موارد منتخب بهطور کامل مطالعه شد و مستندات منتخب فیش برداری شد. جهت فیش برداری اطلاعات مختلف شامل نویسنده اثر، هدف مطالعه، محل انجام پژوهش، حجم نمونه، روش نمونهگیری، نوع مطالعه، متغیرهای مورد بررسی، متغییر اثرگذار و پوشش واکسیناسیون برای هریک از واکسنها ثبت شد. مطالب جمعآوری شده تقسیمبندی و خلاصهسازی شد و دادهها به روش تحلیل محتوا مورد بررسی و نقد قرار گرفت. این مطالعه، طرح مصوب معاونت تحقیقات دانشگاه علومپزشکی قم با کد اخلاق IR.MUQ.REC.1399.238 است.
یافتهها
با جستوجوی اولیه 148 مقاله که از پایگاههای اطلاعاتی ذکر شده شناسایی شد پس از حذف موارد تکراری، 68 مقاله باقی ماند و پس از فرایند غربالگری مطالعهها براساس معیارهای ورود درنهایت 7 مقاله وارد این مرور نظاممند شد. (تصویر شماره 1)
جدول شماره 1 یافتههای مشاهدهشده در مطالعات انجامشده در ایران درخصوص وضعیت پوشش واکسیناسیون را براساس محل انجام، سال، منبع داده، روش انجام پژوهش، روش نمونهگیری، و میزان پوشش کلی واکسن نشان میدهد
از مجموع 7 مطالعه مورد بررسی (جدول شماره 2)، دو مطالعه در استان تهران، 1 مطالعه در استان کرمانشاه، 1 مطالعه در استان فارس، 1 مطالعه در جنوب شرقی ایران و 2 مورد مطالعه در کل کشور ایران انجام شده بود. از مطالعات مورد بررسی 1 مطالعه به روش مرور سیستماتیک، 5 مطالعه به روش توصیفی-مقطعی و 1 مطالعه به روش اسنادی انجام شده بود. جدول شماره 3 نتایج مطالعات بررسی شده براساس میزان پوشش هرکدام از واکسنها را نشان میدهد.
بحث
این پژوهش به روش مرور سیستماتیک در خصوص وضعیت پوشش واکسیناسیون در بیماریهای قابلپیشگیری با واکسن طی 10 سال اخیر (1390-1400) در ایران انجام شد. برنامه سازمان بهداشت جهانی تا سال 2030 برای تمام واکسنها دستیابی به پوشش بالای 90 درصد است [2] خوشبختانه ایران ازنظر پوشش کلی واکسن طبق نتایج مطالعات انجام شده، طی ده سال اخیر در محدوده موردنظر سازمان بهداشت جهانی قرار دارد و این نشاندهنده مهم بودن بحث واکسیناسیون برای وزارت بهداشت در کشور ایران است و در مقایسه با نتایج مطالعات انجامشده در سایر کشورها امیدوارکننده است. در ایران بیشترین پوشش کلی واکسیناسیون مربوط به مطالعه میراحمدیزاده 2017 است که نتایج آن پوشش کلی واکسیناسیون را 6/98 درصد گزارش کرد و کمترین پوشش کلی واکسیناسیون در ایران مربوط به نتایج مطالعه زهرایی است که در سال2014 پوشش کلی واکسیناسیون را 8/96 درصد گزارش کرد. کمترین پوشش واکسن گزارششده طی 10 سال اخیر در ایران مربوط به واکسن سرخک، سرخجه و اوریون در مطالعه گویا و 7/84 درصد ذکر شد. نتایج مطالعه بچینی و همکاران نشان داد در اروپا بهطور خاص، کشورهایی مانند یونان، مجارستان و لوکزامبورگ روند مثبتی را در 9 سال گذشته نشان دادهاند. بالاترین نرخ پوشش (99 درصد) را در سال 2017 گزارش کردهاند. از سوی دیگر، لهستان و رومانی روند منفی گزارش کردند و کمترین پوشش (82.0 درصد) را در سال 2017 ثبت کردند [19].
به پوشش واکسیناسیون بهصورت جزءبهجزء درمورد انواع واکسن در برخی مطالعات پرداخته شده است که برای هرکدام از واکسنها هم میزان مختلفی گزارش شده است، بهطوریکه بیشترین پوشش برای واکسن سل در مطالعه نیکوفرجام و 9/99 گزارش شد [9] و کمترین میزان مربوط به مطالعه گویا و 1/99 گزارش شد [13] و در تمام مطالعات پوشش بالای 90 درصد داشت.
درمورد واکسن ثلاث دوز سوم بیشترین پوشش گزارش شده مربوط به مطالعه نیکفرجام و 100 درصد است و کمترین مقدار مربوط به مطالعه گویا و 4/95 درصد گزارش شد. در همه مطالعات پوشش بالای 90 درصد داشت. براساس برآوردهای سازمان بهداشت جهانی و یونیسف طی سالهای 2010-2019، پوشش جهانی (89-90 درصد) ثلاث دُز اول و (84-85 درصد) ثلاث دُز سوم ثابت باقی ماند تنها منطقه با کاهش پوشش ثلاث دُز سوم طی سالهای 2000-2019، قاره آمریکا (از 91 درصد به 84 درصد) بود. در سال 2019، پوشش ثلاث دُز اول از 81 درصد در منطقه آفریقا تا 97 درصد در منطقه اروپا متغیر بود [20].
درمورد دز واکسن سرخک، سرخجه و اوریون کمترین پوشش 4/95 درصد و مربوط به نتایج مطالعه گویا [13] است. بیشترین پوشش 100 درصد و مربوط به مطالعه نیکفرجام است. درمورد دُز دوم واکسن سرخک، سرخجه و اوریون کمترین پوشش مربوط به مطالعه گویا و 7/84 و بیشترین پوشش مربوط به نتایج مطالعه زهرایی [7] و 8/99 درصد گزارش شد. طی سالهای 2010 تا 2019، پوشش جهانی دُز اول واکسن بیماری سرخک بین 84 تا 85 درصد ثابت ماند. در سال 2019 از 69 درصد در منطقه آفریقا تا 96 درصد در منطقه اروپا متغیر بود. پوشش دز دوم واکسن بیماری سرخک از 42 درصد به 71 درصد افزایش یافته است [10]. درمورد OPV3 کمترین پوشش 4/95 درصد و مربوط به نتایج مطالعه گویاست. بیشترین پوشش 100 درصد و مربوط به مطالعه نیکفرجام است [5].
در برخی از مطالعات انجامشده درخصوص پوشش واکسیناسیون به موضوع پوشش واکسیناسیون در بین افراد غیر ایرانی پرداخته شده است؛ بهطوریکه در مطالعه نیکفرجام 1394 ملیت نیز رابطه آماری معناداری با پوشش واکسیناسیون کودکان داشت. پوشش واکسیناسیون در کودکان ایرانی و غیر ایرانی (افغانستانی و پاکستانی) متفاوت بود . پایینترین پوشش واکسیناسیون مربوط به یادآور دوم ثلاث و یادآور دوم پولیو 3/83 درصد در نواحی شهری بود. بیشترین نقص نیز در دوز یادآور اول واکسن سهگانه و فلجاطفال، دوز بدو تولد واکسن فلجاطفال و دوز دوم واکسن سرخک، سرخجه و اوریون بود [9]؛ همینطور نتایج مطالعه زهرایی 2014 نشان داد، در کودکان غیرایرانی شکاف ایمنی وجود دارد و پوشش کامل واکسیناسیون در ایران 8/96 برآورد شد این میزان در کودکان ایرانی، 98 درصد و در کودکان غیرایرانی، این میزان5/87 درصد محاسبه شد. باتوجهبه اینکه 9/11 درصد از آنها تا حدی واکسینه شده بودند و این امکان را برای شیوع پراکنده بیماریهای قابلپیشگیری با واکسن مانند سرخک فراهم میکند و هدف حذف سرخک را در کشور مختل میکند [7]؛ با وجود این نتایج، باید برنامهریزی توسط مدیران برای ایمن شدن کودکان غیرایرانی برای ازبینرفتن خطر بروز بیماریهای قابلپیشگیری با واکسن در اولویت قرار گیرد.
یکی از مسائل مهم و مورد توجه در واکسیناسیون، دلایل عدم انجام واکسیناسون است. نتایج مطالعات طی 10 سال اخیر در ایران نشان داد دلایلی همچون، بیاطلاعی از زمان واکسیناسیون، بیمار بودن کودکان و مسافرت به خارج شهر از دلایل اصلی عدم واکسیناسیون کودکان بودند. همچنین فاکتورهای متعددی ازجمله تفاوتهای جنسیتی، ملیتی، قومیت، وجود گروههای آسیبپذیر در جوامع ازجمله ایران و جمعیتهای حاشیهای در مناطق مختلف کشور حتی در شهرهای بزرگ ایران ازجمله عواملی هستند که پوشش و توزیع برابر واکسیناسیون را در مناطق مختلف تحتتأثیر قرار میدهد و از چالشهای عمده موجود در واکسیناسیون در ایران هستند [21-25]. همچنین عوارض ناشی از واکسن و همزمانی برخی پیامدها میتواند به دلیل ترس سبب کاهش پوشش شود [16، 26]. توجه به عوارض پیش آمده و دلایل عدم انجام واکسیناسیون میتواند در برنامهریزی درست برای ازبینبردن این عوامل و بهبود وضعیت پوشش واکسیناسیون و درنهایت ارتقای سطح بهداشت در سطح جامعه کمک کند.
محدودیتهای این مطالعه میتوان به کمبودن تعداد مطالعات انجامشده در خصوص پوشش واکسیناسیون در ایران و نیز قدیمیبودن مطالعات انجامشده اشاره کرد؛ بهطوریکه طی دو سه سال اخیر که ایران درگیر شیوع بیماری کووید-19 بوده است، هیچ مطالعهای درخصوص پوشش واکسیناسیون در ایران انجام نشده است. باتوجهبه اهمیت بالای مشخص بودن پوشش واکسیناسیون توصیه میشود محققان به بحث بررسی پوشش واکسیناسیون بپردازند. لذا باتوجهبه بررسیهای انجام شده مطالعات ملی و استانی محدودی درخصوص وضعیت واکسیناسیون در ایران بهدست آمد. همچنین عدم بررسی و کسب دادههای مطالعات منتشر نشده به دلیل عدم وجود یک پایگاه کشوری برای ثبت مطالعات ملی و استانی در مطالعات توصیفی ازجمله محدودیتهای مطالعه حاضر است.
نتیجهگیری
پوشش واکسیناسیون مربوط به بیماریهای قابلپیشگیری با واکسن در کشور ایران در حد مطلوب و حتی بالاتر از شاخص مورد انتظار سازمان بهداشت جهانی است. درحالحاضر، پوشش واکسیناسیون در ایران در محدوده اهداف تعیینشده در برنامه جهانی واکسن 2030 قرار دارد. با این وجود، توجه به عوامل تاثیرگذار بر روند واکسیناسیون و رفع موانع ایجاد پوشش کامل واکسن میتواند بر حفظ این میزان از پوشش واکسیناسیون مؤثر بوده و نظام مراقبت از بیماریهای قابلپیشگیری با واکسن را ارتقا دهد.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این مطالعه طرح مصوب معاونت تحقیقات دانشگاه علومپزشکی قم با کد اخلاق IR.MUQ.REC.1399.238 است.
حامی مالی
حامی مالی این پژوهش دانشگاه علومپزشکی قم است.
مشارکت نویسندگان
همه نویسندگان به نسبت مساوی در پروژه مشارکت داشتهاند.
تعارض منافع
بنابراظهار نظر نویسندگان در این مطالعه، تعارض منافعی وجود ندارد.
تشکر و قدردانی
از معاونت تحقیقات دانشگاه علومپزشکی قم جهت تصویب این طرح، صمیمانه قدردانی میشود.
نوع مطالعه: مقاله مروری |
موضوع مقاله:
بهداشت عمومی
دریافت: 1401/5/11 | پذیرش: 1401/6/12 | انتشار: 1401/6/10
دریافت: 1401/5/11 | پذیرش: 1401/6/12 | انتشار: 1401/6/10
فهرست منابع
1. Sarker AR, Akram R, Ali N, Chowdhury ZI, Sultana M. Coverage and determinants of full immunization: Vaccination coverage among Senegalese children. Medicina. 2019; 55(8):480. [DOI:10.3390/medicina55080480] [PMID] [PMCID] [DOI:10.3390/medicina55080480]
2. MacDonald N, Mohsni E, Al-Mazrou Y, Kim Andrus J, Arora N, Elden S, et al. Global vaccine action plan lessons learned I: Recommendations for the next decade. Vaccine. 2020; 38(33):5364-71. [DOI:10.1016/j.vaccine.2020.05.003] [PMID] [PMCID] [DOI:10.1016/j.vaccine.2020.05.003]
3. Hosseninasab A, Ebrahimpour M, Dehaghani A, Noormandi MM. [Evaluating the immunogenicity of the pertussis component of the DPT vaccine in 12-month old infants in Kerman City (Persian)]. 2015. Health Dev J. 2017; 6(3):228-35. [Link]
4. Mirahmadizadeh AR, Zahmatkesh S, Kashfi Nezhad MS, Sayadi M, Tabatabaee HR, Mokhtari A. [Vaccination coverage in children of Fars Province, 2017: Achievement of global vaccine action plan goals (Persian). Sadra Med Sci J. 2018; 6(4):251-60. [Link]
5. Hvass AMF, Wejse C. High coverage of polio immunization program in refugees resettling in Denmark. A cross-sectional study of polio serology in newly arrived refugees. Expert Rev Vaccines. 2019; 18(12):1317-22. [DOI:10.1080/14760584.2019.1698953] [PMID] [DOI:10.1080/14760584.2019.1698953]
6. Izadi S, Mokhtari-Azad T, Zahraei SM. Measles vaccination coverage and seroprevalence of anti-measles antibody in south-east Islamic Republic of Iran. East Mediterr Health J. 2015; 21(6):396-402. [DOI:10.26719/2015.21.6.396] [PMID] [DOI:10.26719/2015.21.6.396]
7. Zahraei SM, Eshrati B, Gouya MM, Mohammadbeigi A, Kamran A. Is there still an immunity gap in high-level national immunization coverage, Iran? Arch Iran Med. 2014; 17(10):698-701. [PMID]
8. Zahraei SM, Izadi S, Gouya MM, Shahri SMH, Mohammadi M. Immunization coverage of children aged 24-35 months in the Islamic Republic of Iran: A national cluster coverage survey. East Mediterr Health J. 2022; 28(2):121-9. [DOI:10.26719/emhj.21.059] [PMID] [DOI:10.26719/emhj.21.059]
9. Nikfarjam A, Shamshiri A, Hasanpour Z, Khalili M. [Status of vaccination coverage in children 24 months to 6 years in urban and high risk areas covered by Tehran University of Medical Sciences (Persian)]. Iran J Epidemol. 2016; 11(4):10-9. [Link]
10. Khan AI, Islam MT, Siddique SA, Ahmed S, Sheikh N, Siddik AU, et al. Post-vaccination campaign coverage evaluation of oral cholera vaccine, oral polio vaccine and measles-rubella vaccine among forcibly displaced Myanmar nationals in Bangladesh. Hum Vaccin Immunother. 2019; 15(12):2882-6. [DOI:10.1080/21645515.2019.1616502] [PMID] [PMCID] [DOI:10.1080/21645515.2019.1616502]
11. Pezzotti P, Bellino S, Prestinaci F, Iacchini S, Lucaroni F, Camoni L, et al. The impact of immunization programs on 10 vaccine preventable diseases in Italy: 1900-2015. Vaccine. 2018; 36(11):1435-43. [DOI:10.1016/j.vaccine.2018.01.065] [PMID] [DOI:10.1016/j.vaccine.2018.01.065]
12. Hill HA, Yankey D, Elam-Evans LD, Singleton JA, Pingali SC, Santibanez TA. Vaccination coverage by age 24 months among children born in 2016 and 2017-national immunization survey-child, United States, 2017-2019. MMWR Morb Mortal Wkly Rep. 2020; 69(42):1505-11. [DOI:10.15585/mmwr.mm6942a1] [PMID] [PMCID] [DOI:10.15585/mmwr.mm6942a1]
13. Gooya M, Khademi N, Ramazani R, Mohammadi N, Laghai Z, Chegeni M, et al. [Vaccination coverage among Nomads' under 6 years children in Kermanshah Province, 2012-2013 (Persian)]. Hakim. 2015; 17(4):337-42. [Link]
14. Haque M, Islam T, Rahman NAA, McKimm J, Abdullah A, Dhingra S. Strengthening primary health-care services to help prevent and control long-term (chronic) non-communicable diseases in low-and middle-income countries. Risk Manag Healthc Policy. 2020; 13:409-26. [DOI:10.2147/rmhp.s239074] [PMID] [PMCID] [DOI:10.2147/RMHP.S239074]
15. Carter A, Msemburi W, Sim SY, AM Gaythorpe K, Lindstrand A, Hutubessy RC. Modeling the impact of vaccination for the immunization agenda 2030: Deaths averted due to vaccination against 14 pathogens in 194 countries from 2021-2030. 2021. [Unpublished article]. [DOI:10.2139/ssrn.3830781] [DOI:10.2139/ssrn.3830781]
16. Zahraei SM, Gouya MM, Mohammadi M, Tabatabaei SM, Zanganeh M, Zareban I, et al. A survey on measles and rubella supplementary immunization activities (SIAs) in Iran. Health Scope. 2017; 6(4):e64184. [DOI:10.5812/jhealthscope.64184] [DOI:10.5812/jhealthscope.64184]
17. Sayehmiri K, Azami M, Nikpey S, Borji M, Sayehmiri F. [Hepatitis B vaccination coverage in health personnel of Iran: A systematic review and meta-analysis study (Persian)]. Iran J Epidemiol. 2015; 11(3)1-10. [Link]
18. Rafiee M, Jahangiri-rad M, Sofi-karimi F. [Analysis of sustainable development indices in Iran: Population and health sections (Persian)]. J Environ Health Eng. 2019; 6(3):265-80. [DOI:10.29252/jehe.6.3.265] [DOI:10.29252/jehe.6.3.265]
19. Bechini A, Boccalini S, Ninci A, Zanobini P, Sartor G, Bonaccorsi G, et al. Childhood vaccination coverage in Europe: Impact of different public health policies. Expert Rev Vaccines. 2019; 18(7):693-701. [DOI:10.1080/14760584.2019.1639502] [PMID] [DOI:10.1080/14760584.2019.1639502]
20. Chard AN, Gacic-Dobo M, Diallo MS, Sodha SV, Wallace AS. Routine vaccination coverage-worldwide, 2019. MMWR Morb Mortal Wkly Rep. 2020; 69(45):1706-10. [DOI:10.15585/mmwr.mm6945a7] [PMID] [PMCID] [DOI:10.15585/mmwr.mm6945a7]
21. Hosseinalipour SA, Mohammadbeigi A, Mohebi S, Saghafipour A, Arabshahi A, Mahdianpour F. Measles elimination successful and its relevant challenges in Iran. Int J Prev Med. 2022; 13:52. [DOI:10.4103/ijpvm.ijpvm_334_20] [PMID] [PMCID] [DOI:10.4103/ijpvm.IJPVM_334_20]
22. Jadidi R, Mohammadbeigi A, Mohammadsalehi N, Ansari H, Ghaderi E. Inequity in timeliness of MMR vaccination in children living in the suburbs of Iranian Cities. Int J Biomed Sci. 2015; 11(2):93-8. [PMID] [PMCID]
23. Mohammadbeigi A, Mokhtari M, Zahraei SM, Eshrati B, Rejali M. Survival analysis for predictive factors of delay vaccination in Iranian children. Int J Prev Med. 2015; 6:119. [DOI:10.4103/2008-7802.170868] [PMID] [PMCID] [DOI:10.4103/2008-7802.170868]
24. Mohammadbeigi A, Zahraei SM, Sabouri A, Asgarian A, Afrashteh S, Ansari H. [The spatial analysis of annual measles incidence and transition threat assessment in Iran in 2016 (Persian)]. Med J Islam Repub Iran. 2019; 33:130. [DOI:10.34171/mjiri.33.130] [PMID] [PMCID]
25. Rejali M, Mohammadbeigi A, Mokhtari M, Zahraei SM, Eshrati B. Timing and delay in children vaccination; evaluation of expanded program of immunization in outskirt of Iranian cities. J Res Health Sci. 2015; 15(1):54-8. [Link]
26. Takhsha N, Taherpour M, Asadi M, Arab Taheri M. [MMR and DTP vaccination side effects in children under 18 months in Bojnurd (Persian)]. J North Khorasan Univ Med Sci. 2015; 6(4):745-53. [DOI:10.29252/jnkums.6.4.745] [DOI:10.29252/jnkums.6.4.745]
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
حق تالیف (کپی رایت) برای مولفان محفوظ است.
صاحب امتیاز: دانشگاه علوم پزشکی قم
ناشر: انتشارات دانشگاه علوم پزشکی قم
شاپا چاپی: 7799-1375
شاپا الکترونیک: 1375-2008
ایمیل مجله: journal@muq.ac.ir
j.muq.ac@gmail.com
