دوره 16، شماره 12 - ( اسفند 1401 )
جلد 16 شماره 12 صفحات 1031-1018 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Research code: 1814
Ethics code: IR.MUQ.REC.1399.299
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Akbari F, Mohebi S, Mohammadbeigi A, Nikpoor M. Effect of an Educational Intervention for Mothers Based on the Health Belief Model on Timely Vaccination of Their Children in Qom, Iran. Qom Univ Med Sci J 2023; 16 (12) :1018-1031
URL: http://journal.muq.ac.ir/article-1-3585-fa.html
URL: http://journal.muq.ac.ir/article-1-3585-fa.html
اکبری فائزه، محبی سیامک، محمدبیگی ابوالفضل، نیک‌پور محمد. بررسی میزان تأثیر مداخله آموزشی مبتنی بر الگوی اعتقاد بهداشتی بر انجام واکسیناسیون به موقع کودکان در شهر قم. مجله دانشگاه علوم پزشکی قم. 1401; 16 (12) :1018-1031
فائزه اکبری1 
، سیامک محبی* 2، ابوالفضل محمدبیگی3 ، محمد نیک‌پور4
، سیامک محبی* 2، ابوالفضل محمدبیگی3 ، محمد نیک‌پور4
1- گروه آموزش بهداشت و ارتقاء سلامت، دانشکده بهداشت، دانشگاه علوم پزشکی قم، قم، ایران.
2- گروه آموزش بهداشت و ارتقاء سلامت، دانشکده بهداشت، دانشگاه علوم پزشکی قم، قم، ایران. ،smohebi@muq.ac.ir
3- گروه آمار زیستی و اپیدمیولوژی، دانشکده بهداشت، دانشگاه علوم پزشکی قم، قم، ایران.
4- مرکز بهداشت استان قم، دانشگاه علوم پزشکی قم، قم، ایران.
2- گروه آموزش بهداشت و ارتقاء سلامت، دانشکده بهداشت، دانشگاه علوم پزشکی قم، قم، ایران. ،
3- گروه آمار زیستی و اپیدمیولوژی، دانشکده بهداشت، دانشگاه علوم پزشکی قم، قم، ایران.
4- مرکز بهداشت استان قم، دانشگاه علوم پزشکی قم، قم، ایران.
متن کامل [PDF 5073 kb]
(332 دریافت)
| چکیده (HTML) (684 مشاهده)
متن کامل: (379 مشاهده)
مقدمه
هرچند با کشف داروهای جدید، موفقیت‌های چشمگیری در کنترل و درمان بیماری‌های عفونی حاصل شده است، اما هنوز این بیماری‌ها سلامتی بشر را تهدید می‌کنند. بنابراین پیشگیری از بیماری‌های عفونی همچنان از اهمیت ویژه برخوردار است. در این راستا نقش واکسیناسیون کلیدی است و در بسیاری از موارد واکسن‌ها تنها سلاح مؤثر بشر علیه عفونت‌های خطیر می‌باشند [1]. واکسیناسیون مؤثرترین و ارزان‌ترین روش پیشگیری از بیماری‌های واگیر است. واکسیناسیون در مقابل بیماری‌های شایع عفونی باعث کاهش مرگ‌ومیر کودکان در چند دهه گذشته و ارتقای سطح سلامت عمومی شده است [2]. این موضوع در شیرخواران و کودکان که در مقابل این‌گونه بیماری‌ها حساس و با عدم تکامل سیستم ایمنی مواجه هستند، نقش مهم‌تری دارد [3].
هرگاه پوشش واکسیناسیون کاهش پیدا کند، ممکن است همه‌گیری اتفاق بیفتد؛ درعین‌حال یکی از اثربخش‌ترین برنامه‌های پزشکی است. به همین جهت همیشه کوشش‌هایی در جهت رسیدن به پوشش بالای واکسیناسیون بیماری‌های مهم دوران کودکی انجام شده است [4]. در سال‌های اخیر ایمن‌سازی همگانی باعث نجات جان میلیون‌ها انسان در سراسر کره زمین شده است [5].
طبق اعلام سازمان بهداشت جهانی، ایمن‌سازی هر ساله تقریباً از 2 تا 3 میلیون مرگ جلوگیری می‌کند [6]. در بسیاری از مطالعات و در بسیاری از کشورها نشان داده شد که سطح آگاهی مادران در وضعیت ایمن‌سازی کودکان نقش اساسی دارد. گرچه در بیشتر مطالعات پوشش ایمن‌سازی در نواحی شهری به‌دلیل حضور بیشتر مادران باسواد نسبت به نواحی روستایی بالاتر بوده است [7، 8]. افزون بر آن سطح کلی آگاهی مادران از عوارض واکسیناسیون در حد متوسط بود، اما تحصیلات بالاتر، اشتغال در بیرون از منزل و وضعیت اقتصادی بهتر، منجر به افزایش سطح اطلاعات مادران شده است [9]. بااین‌‌‌حال، در کشورهای توسعه‌یافته، بی‌تفاوتی والدین و پزشکان در ارتباط با احتمال کم ابتلای کودکان به بیماری‌های هدف واکسیناسیون، از علل عمده با تأخیر انجام شدن واکسیناسیون است. در برخی مناطق جهان، باورهای نادرست والدین مانند سودمند ندانستن واکسیناسیون، تفکر غیرمنطقی و استفاده کمتر از خدمات بهداشت و اطلاع والدین از امکان بروز عوارض ناشی از واکسیناسیون از طریق رسانه‌ها و در عین‌حال، ناآگاهی از احتمال واقعی عوارض واکسن از علل اصلی انجام نشدن واکسیناسیون به‌هنگام کودکان است [10، 11].
در بسیاری از کشورها مطالعات پی‌درپی و منظمی برای بررسی میزان پوشش واکسیناسیون انجام می‌شود و در آن به موضوع آگاهی والدین از برنامه واکسیناسیون و علل مراجعه نکردن آنان به مراکز بهداشتی توجه ویژه می‌شود. اطلاع برنامه‌ریزان و مجریان خدمات بهداشت و درمان کشور از میزان آگاهی و توجه خانواده‌ها به برنامه واکسیناسیون کودکان، می‌تواند در تدوین برنامه‌های خدمات بهداشتی و گسترش این گونه خدمات بسیار مؤثر باشد [12]. علی‌رغم گسترش مناسب پوشش واکسیناسیون همچنان نیاز به آموزش مادران در جهت افزایش میزان آگاهی آنان از برنامه واکسیناسیون و عوارض آن می‌باشد. استفاده از وسایل اطلاع‌رسانی، خصوصاً وسایل ارتباط جمعی به‌منظور افزایش آگاهی مادران از برنامه واکسیناسیون کشوری و نحوه برخورد صحیح با عوارض آن توصیه می‌شود [13]. پیشرفت در اجرای برنامه ایمن‌سازی ملی به‌منظور دستیابی به پوشش بالای واکسیناسیون و همچنین حفظ این پوشش، به‌منظور افزایش محافظت از همه افراد در مقابل بیماری‌های قابل پیشگیری با واکسن ضروری است [14].
در این مطالعه از الگوی اعتقاد بهداشتی استفاده شده است. الگوی اعتقاد بهداشتی، الگویی است که تلاش می‌کند رفتارهای بهداشتی را توضیح و پیش‌بینی کند [15]. این الگو عمدتاً درزمینه پیشگیری از بیماری‌ها کاربرد دارد و بر این فرض استوار است که انجام رفتار باید بر پایه اعتقادات شخصی باشد [16]. این اعتقادات در الگوی اعتقاد بهداشتی شامل حساسیت درک‌شده، شدت درک‌شده، منافع درک‌شده، موانع درک‌شده، راهنما برای عمل و خودکارآمدی درک‌شده است [17].
در مطالعه جی چانگ و همکاران که در کشور چین در سال 2013 درباره تأثیر مداخله آموزشی بر آگاهی و نگرش واکسن زگیل تناسلی در زنان شاغل و دانشجویان انجام شد؛ پس از مداخله مقبولیت واکسن در هر 2 گروه افزایش یافت و نتایج این مطالعه نشان داد برگزاری جلسات آموزشی مبتنی بر سخنرانی، دانش و مقبولیت واکسن زگیل تناسلی را افزایش می‌دهد [18]. باتوجه‌به محدود و معدود بودن مطالعات در این زمینه، پژوهش حاضر با عنوان بررسی میزان تأثیر مداخله آموزشی مبتنی بر الگوی اعتقاد بهداشتی بر انجام واکسیناسیون به‌موقع کودکان در بین مادران مراجعه‌کننده به مراکز خدمات جامع سلامت شهر قم طراحی شد.
روش بررسی
این مطالعه از نوع مداخله‌ای بود که بر روی مادران مراجعه‌کننده به مراکز خدمات جامع سلامت شهر قم (شهدا، امام حسن عسکری، چمران، مهدی موعود) انجام شد. معیارهای ورود به مطالعه شامل رضایت فرد برای شرکت در مطالعه، مراجعه به مراکز خدمات جامع سلامت منتخب، سکونت در شهر و مادرانی که با 10 روز تأخیر یا بیشتر برای واکسیناسیون 2 و 4 ماهگی کودک خود مراجعه می‌کنند، بود. معیارهای عدم ورود به مطالعه نیز شامل اتباع خارجی، افراد بی‌سواد، عدم‌دسترسی به تلفن همراه هوشمند و فضای مجازی، تکمیل ناقص سؤالات پرسش‌نامه و عدم‌همکاری به هر دلیلی درنظر گرفته شد.
با درنظر گرفتن توان مطالعه برابر با 99 درصد و خطای نوع اول برابر با 1 درصد و همچنین حداقل اختلاف نمره دانش برابر با 30/1 در مطالعه آواد و همکاران [19] قبل و بعد از مداخله، مبتنی بر جامعه در گروه مورد آزمایش و با درنظر گرفتن انحراف‌معیار نمره دانش به‌ترتیب برابر با 59/1 و 72 درصد قبل و بعد از مداخله، حداقل حجم نمونه لازم برای مطالعه برابر با 28 نفر بود. باتوجه‌به مداخله‌ای بودن مطالعه و با درنظر گرفتن احتمال ریزش در گروه مورد مطالعه و با فرض ریزش 25 درصد، حجم نمونه مطالعه به 50 نفر در هر گروه افزایش پیدا کرد. بنابراین در این مطالعه 100 نفر مورد بررسی و مداخله قرار گرفتند.
با استفاده از نمونه‌گیری دردسترس و فرمول حجم نمونه، تعداد 100 نفر از مادران مراجعه‌کننده به مراکز خدمات جامع سلامت منتخب و پایگاه‌های تحت پوشش آن‌ها که برای واکسیناسیون 2 و 4 ماهگی کودکان خود با تأخیر بیش از 10 روز مراجعه کردند، انتخاب شدند. روش کار، هدف از مطالعه و محرمانه ماندن اطلاعات به آن‌ها توضیح داده شد و درصورت رضایت وارد مطالعه شدند. سپس مادران انتخاب‌شده به‌طور تصادفی به 2 گروه 50 نفری آزمایش و کنترل تقسیم شدند. در این مطالعه، ابزار جمع‌آوری داده‌ها پرسش‌نامه محقق‌ساخته‌ای بود که مشتمل بر 35 سؤال در 4 قسمت بود:
بخش اول
شامل 5 سؤال درباره مشخصات جمعیت‌شناختی والدین کودک شامل سن مادر، تحصیلات مادر، شغل مادر، وضعیت اقتصادی خانواده (برحسب میزان حقوق) و رتبه فرزند است.
بخش دوم
شامل 10 سؤال ارزیابی آگاهی به‌صورت صحیح/غلط که از سؤال 1 تا 6 برای پاسخ صحیح نمره 1 و پاسخ غلط نمره صفر و سؤال 7 تا 10 پاسخ صحیح نمره صفر و پاسخ غلط نمره 1 درنظر گرفته شد.
بخش سوم
شامل سؤالات ارزیابی حساسیت درک‌شده، شدت درک‌شده، فواید درک‌شده، موانع درک‌شده و خودکارآمدی در هر بخش 5 سوال، به‌صورت لیکرت 5 گزینه‌ای بود. نمره‌دهی به سؤالات این بخش به‌ترتیب از صفر تا 4 بود که برای پاسخ کاملاً موافقم نمره 4، موافقم نمره 3، نظری ندارم نمره 2، مخالفم نمره 1 و کاملاً مخالفم نمره صفر درنظر گرفته شد.
بخش چهارم
بخش آخر چک‌لیست مراجعه به‌موقع در نوبت بعدی واکسیناسیون کودک بود که در 2 ماه آینده توسط خود محقق پر شد. روایی محتوی پرسش‌نامه توسط 5 نفر از اساتید مرتبط شامل رشته‌های آموزش بهداشت، آمار و اپیدمیولوژی بررسی و تأیید شد. برای پایایی پرسش‌نامه نیز از ضریب آلفای کرونباخ استفاده شد که برابر با 816/0=r به دست آمد.
تصادفی‌سازی افراد موردمطالعه به 2 گروه آزمایش و کنترل براساس روش تصادفی‌سازی بلوکی انجام شد و اندازه بلوک‌ها 4 درنظر گرفته شد. سپس به مادران گروه آزمایش، پمفلت مرتبط با موضوع مطالعه داده شد و از آن‌ها خواسته شد که به دقت مطالعه کنند. همچنین به مادران گروه آزمایش محتوای آموزشی طراحی‌شده در یک جلسه چند دقیقه‌ای آموزش داده شده و برای ادامه آموزش‌ها ازطریق فضای مجازی، این مادران در گروه مجازی عضو شدند و مطالب آموزشی برطبق پروتکل آموزشی تهیه‌شده در طی 2 ماه به‌صورت هفتگی در اختیار آن‌ها قرار گرفت. پروتکل آموزشی شامل:
هفته اول
مطالب درباره اهمیت و ضرورت انجام واکسیناسیون،
هفته دوم
پاسخ به شایعات مطرح‌شده درخصوص واکسیناسیون و عوارض آن،
هفته سوم
بیماری‌های قابل پیشگیری با واکسن و توضیحات خلاصه‌ای درباره این بیماری‌ها و عوارض ابتلای به آن‌ها همراه با تصاویر مرتبط،
هفته چهارم
ادامه بیماری‌های قابل‌پیشگیری با واکسن،
هفته پنجم
عوارض تأخیر در انجام واکسیناسیون و بی‌نظمی در برنامه ایمن‌سازی،
هفته ششم
جدول زمان بندی ایمن‌سازی و اهمیت مراجعه در زمان مقرر،
هفته هفتم
بررسی تصورات نادرست درباره موانع انجام واکسیناسیون و مطرح کردن مواردی که می‌توان واکسیناسیون را به تأخیر انداخت،
هفته هشتم
معرفی اپلیکیشن در جهت افزایش آگاهی مادران از زمان واکسیناسیون کودکان و بارگذاری ویدئوکلیپ صحبت‌های متخصصان کودکان و مسئولین وزارت بهداشت درباره اهمیت واکسیناسیون بود.
پروتکل آموزشی در جدول شماره 1 ارائه شده است. 2 ماه بعد که نوبت بعدی واکسیناسیون کودکان آن‌ها فرا رسید، زمان مراجعه آن‌ها از جهت مراجعه به‌موقع یا با تأخیر، بررسی شد. همچنین پرسش‌نامه مذکور، بار دیگر توسط شرکت‌کنندگان هر 2 گروه آزمایش و کنترل تکمیل و نتایج توسط نسخه 20 نرم‌افزار SPSS و با استفاده از آزمون‌های آماری تی‌مستقل، تی زوجی و کای‌دو تجزیه‌وتحلیل شدند.
نکات اخلاقی رعایت‌شده در این مطالعه شامل: رعایت اصول اخلاقی در کلیه مراحل تحقیق و رعایت اصول امانت‌داری در استفاده از منابع، هماهنگی با مرکز بهداشت استان و مسئولین مراکز بهداشتی و دریافت مجوز اجرای مطالعه، کسب رضایت آگاهانه از شرکت‌کنندگان و عدم اجبار شرکت در مطالعه، است. پس از ارائه اهداف طرح و اطلاعات لازم با استفاده از فرم رضایت‌نامه و اطمینان، به شرکت‌کنندگان اعلام شد که اطلاعات کسب‌شده از آنان در نزد پژوهشگر به‌صورت محرمانه باقی خواهد ماند، بود.
یافته‌ها
از میان 100 نفر افراد شرکت‌کننده در مطالعه 50 نفر در گروه آزمایش (50 درصد) و 50 نفر در گروه کنترل (50 درصد) قرار داده شدند. میانگین سنی افراد شرکت‌کننده در مطالعه در گروه آزمایش (36/5±71/29) و گروه کنترل (54/4±8/28) بود و اختلاف معنادار نداشت (206/0=P). نتایج آزمون کای‌اسکوئر نشان داد تفاوت آماری معناداری بین گروه آزمایش و کنترل ازنظر حیطه‌های وضعیت اشتغال، وضعیت اقتصادی خانوار و رتبه فرزند وجود دارد، اما این تفاوت در حیطه سطح تحصیلات معنادار نبود (133/0=P). جدول شماره 2 جزئیات کامل مشخصات افراد شرکت‌کننده در مطالعه را نشان می‌دهد.
میانگین نمره رفتار و سازه‌های الگوی اعتقاد بهداشتی در جدول شماره 3 آورده شده است. طبق این یافته‌ها میانگین و انحراف‌معیار نمره رفتار در گروه آزمایش از37/0±16/1 قبل از مداخله به 21/0±95/1 بعد از آزمایش و در گروه کنترل از 48/0±64/1 به 14/0±98/1 افزایش داشت. این افزایش در گروه آزمایش به‌مراتب بیشتر بود و این اختلاف معنادار است (001/0>P). همچنین در گروه آزمایش میانگین نمره حیطه‌های حساسیت درک‌شده (098/0=P)، شدت درک‌شده (001/0>P)، منافع درک‌شده (001/0=P) و خودکارآمدی (003/0=P) بعد از مداخله نسبت به قبل از آن افزایش داشته است و این اختلاف در این حیطه‌ها معنادار بود. در این گروه میانگین نمره حیطه موانع درک‌شده بعد از مداخله نسبت به قبل از آن کاهش داشت، اما این اختلاف معنادار نبود (375/0=P). در گروه کنترل نمره حیطه آگاهی کاهش داشته و معنادار بود (001/0>P). در سایر حیطه‌های حساسیت درک‌شده (359/0=P)، شدت درک‌شده (385/0=P)، منافع درک‌شده (378/0=P) و خودکارآمدی (842/0=P) افزایشی نداشتند و اختلاف در این حیطه‌ها معنادار نبود. در حیطه موانع درک‌شده نیز افزایش میانگین نمره مشاهده شد و معنادار نبود (796/0=P) (جدول شماره 4).
نتایج آزمون تی‌مستقل نشان داد میانگین و انحراف‌معیار اختلاف نمره رفتار در گروه آزمایش 46/0± 79/0 و در گروه کنترل 34/0±51/0 می‌باشد و این اختلاف معنادار است (001/0>P). همچنین در حیطه آگاهی این اختلاف در گروه آزمایش 16/0-± 06/1 و در گروه 1/0-±54/0 بود و این اختلاف معنادار نبود (710/0=P). اختلاف نمره میانگین و انحراف‌معیار در هر 2 گروه آزمایش و کنترل در حیطه‌های شدت درک‌شده (001/0>P)، منافع درک‌شده (030/0=P) و خودکارآمدی (024/0=P) معنادار بوده است و در حیطه حساسیت (099/0=P) و موانع درک‌شده (379/0=P) معنادار نبود (جدول شماره 5، 6، 7، 8، 9، 10).
بحث
ایمن‌سازی مؤثرترین و مقرون‌به‌صرفه‌ترین وسیله دردسترس برای ترقی و پیشرفت بهداشت و سلامتی کودکان است [20]. همچنین ایمن‌سازی یکی از مهم‌ترین شاخص‌های هزینه-اثربخشی برای پیشگیری از ابتلا و مرگ‌ومیر است که پزشکی مدرن برای دستیابی به آن تلاش می‌کند [21]. برای اینکه برنامه ایمن‌سازی مؤثر باشد، پوشش بالا و مناسب لازم است.پوشش پایین ایمن‌سازی، متوسط سن ابتلا را افزایش خواهد داد و می‌تواند منجر به نتایج معکوس شود [22]. مطالعه حاضر با هدف تعیین میزان تأثیر مداخله آموزشی مبتنی بر الگوی اعتقاد بهداشتی بر انجام واکسیناسیون به‌موقع کودکان در بین مادران مراجعه‌کننده به مراکز خدمات جامع سلامت شهر قم انجام شد.
یافته‌های مطالعه حاضر نشان داد انجام مداخله آموزشی و به‌کار بردن الگوی اعتقاد بهداشتی موجب افزایش سطح آگاهی، نگرش و عملکرد در گروه هدف می‌شود. در این بررسی در گروه مداخله میانگین نمره آگاهی، رفتار، حساسیت درک‌شده، شدت درک‌شده، منافع درک‌شده و خودکارامدی بعد از مداخله نسبت به قبل از آن افزایش و میانگین نمره موانع درک‌شده کاهش داشت که نشان‌دهنده مؤثر بودن مداخله و ضرورت انجام مداخله آموزشی برای افزایش پوشش واکسیناسیون کودکان در جهت پیشگیری از شیوع بیماری‌های واگیردار می‌باشد. همچنین نتایج نشان‌دهنده کاهش موانع درک‌شده آزمودنی‌ها پس از آموزش بود. این نتیجه بیانگر رفع سوء ابهامات شرکت‌کنندگان درباره انجام واکسیناسیون و و اطمینان‌بخشی به آنان می‌باشد. در گروه کنترل نیز افزایش سطح آگاهی و نمره رفتار قابل مشاهده بود، اما این افزایش کمتر از گروه آزمایش بود و حیطه‌های الگوی اعتقاد بهداشتی افزایشی نداشتند.
باتوجه‌به یافته‌های تحقیق نوری و همکاران، منبع کسب اطلاعات بیشتر والدین رادیو-تلویزیون، پزشکان و یا کارکنان مراکز بهداشتی درمانی بودند. بنابراین آموزش صحیح به والدین و همچنین عامه مردم درباره واکسیناسیون از رادیو و تلویزیون امری آسان و قابل دستیابی می‌باشد. همچنین آموزش والدین و عامه مردم توسط کارکنان بهداشتی-درمانی با برگزاری کلاس‌های آموزشی و همچنین نمایش فیلم، تصاویر و پوسترهای آموزشی و غیره نیز در ارتقای میزان آگاهی مردم نقش مفیدی دارند. باتوجه‌به این که والدینی که از روزنامه و کتب و مجلات استفاده می‌کردند، میزان آگاهی بالاتر و عملکرد مناسب‌تری درزمینه واکسیناسیون داشتند، پیشنهاد می‌شود برای افرادی که تحصیلات مناسبی دارند، جزوه‌های آموزشی و مجلات آموزشی به زبان ساده و حاوی نکات مهم و درعین‌حال قابل‌درک برای خوانندگان درنظر گرفته شود و در اختیار آنان قرار گیرد [20].
در تحقیق ایمپیچیتور و همکاران که فاکتورهای مؤثر بر واکسیناسیون را در مادران مورد مطالعه قرار دادند، مشخص شد که نگرش مادران به سطح آموزش و شاخص‌های اجتماعی به همان میزان فاکتورهای اقتصادی و مراقبت‌های بهداشتی فردی می‌تواند ایمن‌سازی کودکان را تحت‌تأثیر قرار دهد [23]. در بررسی گاست و همکاران که در مورد رفتار و اعتقادات والدین درباره واکسیناسیون کودکانشان انجام شد، مشاهده شد والدین با طبقه اجتماعی-اقتصادی-فرهنگی پایین، به‌طورکلی بر عدم واکسیناسیون کامل کودکانشان تأکید دارند [24]. در تحقیق روزنتال و همکاران که درباره عوامل مؤثر در پوشش واکسیناسیون کودکان صورت گرفت، نتیجه گرفته شد که یک عامل واحد در عدم‌انجام واکسیناسیون کامل کودکان در نقاط مختلف دنیا دخیل نیست، بلکه عوامل متعددی در این زمینه نقش دارند و معتقدند مراقب‌ها و کارکنان بهداشتی نقش بیشتری نسبت به والدین در انجام واکسیناسیون کامل کودکان دارند [25]. همچنین تحقیقات کلایتون، هابیمانا، هانسن و همکارانشان نشان داد مهم‌ترین منابع کسب اطلاعات والدین در مورد واکسیناسیون، پزشکان، رادیو تلویزیون و پمفلت‌ها می‌باشد که باعث افزایش شناخت والدین ایمونیزاسیون قابل‌قبول فرزندانشان می‌شود [26-28].
در مطالعه حاضر میانگین نمره آگاهی بعد از مداخله نسبت به قبل از آن افزایش یافته بود. این امر موجب افزایش میزان مراجعه به‌موقع مادران برای انجام واکسیناسیون کودکان شده بود. در مطالعه سلیمانی و همکاران نیز با افزایش میزان آگاهی و نگرش، انجام واکسیناسیون آنفولانزا و دوگانه افزایش یافته بود [29]. همچنین نتایج مطالعه افرادی نشان داد که بین میزان آگاهی و چگونگی انجام واکسیناسیون ارتباط معناداری وجود دارد [30]. در مطالعه حاضر با افزایش میزان سواد مادران، میزان آگاهی آن‌ها از برنامه واکسیناسیون کشوری و ضرورت انجام واکسیناسیون افزایش یافته است، اما این اختلاف معنادار نبود. در مطالعه باوریان و همکاران بین میزان سواد مادران و میزان آگاهی‌های آن‌ها از واکسیناسیون رابطه معنادار و مستقیم وجود داشت [13].
نتایج به‌دست‌آمده از مطالعه حاضر نشان داد در انجام مداخله آموزشی نمره منافع درک‌شده افزایش و نمره موانع درک‌شده، کاهش داشت که در مطالعه آب آب و همکاران نیز انجام مداخله آموزشی همین نتیجه مشاهده می‌شود [31]. نتایج مطالعه بنائی و همکاران [32] با عنوان تأثیر مداخلات آموزشی بر دانش و نگرش نوجوانان در مورد واکسن ویروس پاپیلوما انسانی نشان داد انواع مداخلات آموزشی به‌صورت مدل اعتقاد بهداشتی، منجر به افزایش دانش و نگرش افراد نسبت به واکسن زگیل تناسلی می‌شود. نتایج مطالعه حاضر نیز بیانگر افزایش آگاهی افراد موردمطالعه با انجام مداخله آموزشی مبتنی بر همین مدل بود.
ازجمله محدودیت‌هایی که در مطالعه پیش‌رو وجود داشت، شیوع کرونا و عدم‌امکان برگزاری جلسات آموزشی برای مادران به‌صورت حضوری بود. به همین دلیل آموزش در فضای مجازی صورت می‌گرفت که امکان داشت مادران مطالب را به‌درستی مطالعه نکنند. همچنین محدود بودن نمونه‌هایی که واجد شرایط ورود به مطالعه بودند، باعث پراکندگی و طولانی‌شدن نمونه‌گیری و عدم‌دسترسی آسان به آن‌ها می‌شد.
باتوجه‌به نتایج این مطالعه که بیانگر تأثیر مثبت مداخله آموزشی مبتنی بر مدل اعتقاد بهداشتی بر مادران مراجعه‌کننده به مراکز خدمات جامع سلامت برای واکسیناسیون کودکان بود، پیشنهاد می‌شود از این مداخلات در جهت افزایش مراجعه به‌موقع مادران استفاده شود.
نتیجه‌گیری
علی‌رغم گسترش مناسب پوشش واکسیناسیون همچنان نیاز به آموزش مادران در جهت افزایش میزان آگاهی و اثر بر رفتار آنان، با هدف مراجعه به موقع برای واکسیناسیون کودکان، وجود دارد. نتیجه مطالعه حاضر نشان داد از انجام مداخله آموزشی و برگزاری جلسات آموزشی با مادران درباره اهمیت واکسیناسیون به‌موقع کودکان و افزایش اطلاعات مادران در این زمینه، می‌توان در جهت افزایش پوشش واکسیناسیون و کنترل بیماری‌های واگیردار قابل‌پیشگیری با واکسن استفاده کرد.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این مطالعه دارای مصوبه کمیته اخلاق دانشگاه علوم پزشکی قم با کد اخلاق 1399.299 IR.MUQ.REC. است.
حامی مالی
معاونت تحقیقات و فناوری دانشگاه علوم پزشکی قم، حامی مالی این مقاله بوده است.
مشارکت نویسندگان
تمام نویسندگان در آماده‌سازی این مقاله مشارکت داشتند.
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان، این مقاله تعارض منافع ندارد.
تشکر و قدردانی
نویسندگان از مسئولین و شرکت‌کنندگان در این پژوهش تشکر و قدردانی می‌کنند.
هرچند با کشف داروهای جدید، موفقیت‌های چشمگیری در کنترل و درمان بیماری‌های عفونی حاصل شده است، اما هنوز این بیماری‌ها سلامتی بشر را تهدید می‌کنند. بنابراین پیشگیری از بیماری‌های عفونی همچنان از اهمیت ویژه برخوردار است. در این راستا نقش واکسیناسیون کلیدی است و در بسیاری از موارد واکسن‌ها تنها سلاح مؤثر بشر علیه عفونت‌های خطیر می‌باشند [1]. واکسیناسیون مؤثرترین و ارزان‌ترین روش پیشگیری از بیماری‌های واگیر است. واکسیناسیون در مقابل بیماری‌های شایع عفونی باعث کاهش مرگ‌ومیر کودکان در چند دهه گذشته و ارتقای سطح سلامت عمومی شده است [2]. این موضوع در شیرخواران و کودکان که در مقابل این‌گونه بیماری‌ها حساس و با عدم تکامل سیستم ایمنی مواجه هستند، نقش مهم‌تری دارد [3].
هرگاه پوشش واکسیناسیون کاهش پیدا کند، ممکن است همه‌گیری اتفاق بیفتد؛ درعین‌حال یکی از اثربخش‌ترین برنامه‌های پزشکی است. به همین جهت همیشه کوشش‌هایی در جهت رسیدن به پوشش بالای واکسیناسیون بیماری‌های مهم دوران کودکی انجام شده است [4]. در سال‌های اخیر ایمن‌سازی همگانی باعث نجات جان میلیون‌ها انسان در سراسر کره زمین شده است [5].
طبق اعلام سازمان بهداشت جهانی، ایمن‌سازی هر ساله تقریباً از 2 تا 3 میلیون مرگ جلوگیری می‌کند [6]. در بسیاری از مطالعات و در بسیاری از کشورها نشان داده شد که سطح آگاهی مادران در وضعیت ایمن‌سازی کودکان نقش اساسی دارد. گرچه در بیشتر مطالعات پوشش ایمن‌سازی در نواحی شهری به‌دلیل حضور بیشتر مادران باسواد نسبت به نواحی روستایی بالاتر بوده است [7، 8]. افزون بر آن سطح کلی آگاهی مادران از عوارض واکسیناسیون در حد متوسط بود، اما تحصیلات بالاتر، اشتغال در بیرون از منزل و وضعیت اقتصادی بهتر، منجر به افزایش سطح اطلاعات مادران شده است [9]. بااین‌‌‌حال، در کشورهای توسعه‌یافته، بی‌تفاوتی والدین و پزشکان در ارتباط با احتمال کم ابتلای کودکان به بیماری‌های هدف واکسیناسیون، از علل عمده با تأخیر انجام شدن واکسیناسیون است. در برخی مناطق جهان، باورهای نادرست والدین مانند سودمند ندانستن واکسیناسیون، تفکر غیرمنطقی و استفاده کمتر از خدمات بهداشت و اطلاع والدین از امکان بروز عوارض ناشی از واکسیناسیون از طریق رسانه‌ها و در عین‌حال، ناآگاهی از احتمال واقعی عوارض واکسن از علل اصلی انجام نشدن واکسیناسیون به‌هنگام کودکان است [10، 11].
در بسیاری از کشورها مطالعات پی‌درپی و منظمی برای بررسی میزان پوشش واکسیناسیون انجام می‌شود و در آن به موضوع آگاهی والدین از برنامه واکسیناسیون و علل مراجعه نکردن آنان به مراکز بهداشتی توجه ویژه می‌شود. اطلاع برنامه‌ریزان و مجریان خدمات بهداشت و درمان کشور از میزان آگاهی و توجه خانواده‌ها به برنامه واکسیناسیون کودکان، می‌تواند در تدوین برنامه‌های خدمات بهداشتی و گسترش این گونه خدمات بسیار مؤثر باشد [12]. علی‌رغم گسترش مناسب پوشش واکسیناسیون همچنان نیاز به آموزش مادران در جهت افزایش میزان آگاهی آنان از برنامه واکسیناسیون و عوارض آن می‌باشد. استفاده از وسایل اطلاع‌رسانی، خصوصاً وسایل ارتباط جمعی به‌منظور افزایش آگاهی مادران از برنامه واکسیناسیون کشوری و نحوه برخورد صحیح با عوارض آن توصیه می‌شود [13]. پیشرفت در اجرای برنامه ایمن‌سازی ملی به‌منظور دستیابی به پوشش بالای واکسیناسیون و همچنین حفظ این پوشش، به‌منظور افزایش محافظت از همه افراد در مقابل بیماری‌های قابل پیشگیری با واکسن ضروری است [14].
در این مطالعه از الگوی اعتقاد بهداشتی استفاده شده است. الگوی اعتقاد بهداشتی، الگویی است که تلاش می‌کند رفتارهای بهداشتی را توضیح و پیش‌بینی کند [15]. این الگو عمدتاً درزمینه پیشگیری از بیماری‌ها کاربرد دارد و بر این فرض استوار است که انجام رفتار باید بر پایه اعتقادات شخصی باشد [16]. این اعتقادات در الگوی اعتقاد بهداشتی شامل حساسیت درک‌شده، شدت درک‌شده، منافع درک‌شده، موانع درک‌شده، راهنما برای عمل و خودکارآمدی درک‌شده است [17].
در مطالعه جی چانگ و همکاران که در کشور چین در سال 2013 درباره تأثیر مداخله آموزشی بر آگاهی و نگرش واکسن زگیل تناسلی در زنان شاغل و دانشجویان انجام شد؛ پس از مداخله مقبولیت واکسن در هر 2 گروه افزایش یافت و نتایج این مطالعه نشان داد برگزاری جلسات آموزشی مبتنی بر سخنرانی، دانش و مقبولیت واکسن زگیل تناسلی را افزایش می‌دهد [18]. باتوجه‌به محدود و معدود بودن مطالعات در این زمینه، پژوهش حاضر با عنوان بررسی میزان تأثیر مداخله آموزشی مبتنی بر الگوی اعتقاد بهداشتی بر انجام واکسیناسیون به‌موقع کودکان در بین مادران مراجعه‌کننده به مراکز خدمات جامع سلامت شهر قم طراحی شد.
روش بررسی
این مطالعه از نوع مداخله‌ای بود که بر روی مادران مراجعه‌کننده به مراکز خدمات جامع سلامت شهر قم (شهدا، امام حسن عسکری، چمران، مهدی موعود) انجام شد. معیارهای ورود به مطالعه شامل رضایت فرد برای شرکت در مطالعه، مراجعه به مراکز خدمات جامع سلامت منتخب، سکونت در شهر و مادرانی که با 10 روز تأخیر یا بیشتر برای واکسیناسیون 2 و 4 ماهگی کودک خود مراجعه می‌کنند، بود. معیارهای عدم ورود به مطالعه نیز شامل اتباع خارجی، افراد بی‌سواد، عدم‌دسترسی به تلفن همراه هوشمند و فضای مجازی، تکمیل ناقص سؤالات پرسش‌نامه و عدم‌همکاری به هر دلیلی درنظر گرفته شد.
با درنظر گرفتن توان مطالعه برابر با 99 درصد و خطای نوع اول برابر با 1 درصد و همچنین حداقل اختلاف نمره دانش برابر با 30/1 در مطالعه آواد و همکاران [19] قبل و بعد از مداخله، مبتنی بر جامعه در گروه مورد آزمایش و با درنظر گرفتن انحراف‌معیار نمره دانش به‌ترتیب برابر با 59/1 و 72 درصد قبل و بعد از مداخله، حداقل حجم نمونه لازم برای مطالعه برابر با 28 نفر بود. باتوجه‌به مداخله‌ای بودن مطالعه و با درنظر گرفتن احتمال ریزش در گروه مورد مطالعه و با فرض ریزش 25 درصد، حجم نمونه مطالعه به 50 نفر در هر گروه افزایش پیدا کرد. بنابراین در این مطالعه 100 نفر مورد بررسی و مداخله قرار گرفتند.
با استفاده از نمونه‌گیری دردسترس و فرمول حجم نمونه، تعداد 100 نفر از مادران مراجعه‌کننده به مراکز خدمات جامع سلامت منتخب و پایگاه‌های تحت پوشش آن‌ها که برای واکسیناسیون 2 و 4 ماهگی کودکان خود با تأخیر بیش از 10 روز مراجعه کردند، انتخاب شدند. روش کار، هدف از مطالعه و محرمانه ماندن اطلاعات به آن‌ها توضیح داده شد و درصورت رضایت وارد مطالعه شدند. سپس مادران انتخاب‌شده به‌طور تصادفی به 2 گروه 50 نفری آزمایش و کنترل تقسیم شدند. در این مطالعه، ابزار جمع‌آوری داده‌ها پرسش‌نامه محقق‌ساخته‌ای بود که مشتمل بر 35 سؤال در 4 قسمت بود:
بخش اول
شامل 5 سؤال درباره مشخصات جمعیت‌شناختی والدین کودک شامل سن مادر، تحصیلات مادر، شغل مادر، وضعیت اقتصادی خانواده (برحسب میزان حقوق) و رتبه فرزند است.
بخش دوم
شامل 10 سؤال ارزیابی آگاهی به‌صورت صحیح/غلط که از سؤال 1 تا 6 برای پاسخ صحیح نمره 1 و پاسخ غلط نمره صفر و سؤال 7 تا 10 پاسخ صحیح نمره صفر و پاسخ غلط نمره 1 درنظر گرفته شد.
بخش سوم
شامل سؤالات ارزیابی حساسیت درک‌شده، شدت درک‌شده، فواید درک‌شده، موانع درک‌شده و خودکارآمدی در هر بخش 5 سوال، به‌صورت لیکرت 5 گزینه‌ای بود. نمره‌دهی به سؤالات این بخش به‌ترتیب از صفر تا 4 بود که برای پاسخ کاملاً موافقم نمره 4، موافقم نمره 3، نظری ندارم نمره 2، مخالفم نمره 1 و کاملاً مخالفم نمره صفر درنظر گرفته شد.
بخش چهارم
بخش آخر چک‌لیست مراجعه به‌موقع در نوبت بعدی واکسیناسیون کودک بود که در 2 ماه آینده توسط خود محقق پر شد. روایی محتوی پرسش‌نامه توسط 5 نفر از اساتید مرتبط شامل رشته‌های آموزش بهداشت، آمار و اپیدمیولوژی بررسی و تأیید شد. برای پایایی پرسش‌نامه نیز از ضریب آلفای کرونباخ استفاده شد که برابر با 816/0=r به دست آمد.
تصادفی‌سازی افراد موردمطالعه به 2 گروه آزمایش و کنترل براساس روش تصادفی‌سازی بلوکی انجام شد و اندازه بلوک‌ها 4 درنظر گرفته شد. سپس به مادران گروه آزمایش، پمفلت مرتبط با موضوع مطالعه داده شد و از آن‌ها خواسته شد که به دقت مطالعه کنند. همچنین به مادران گروه آزمایش محتوای آموزشی طراحی‌شده در یک جلسه چند دقیقه‌ای آموزش داده شده و برای ادامه آموزش‌ها ازطریق فضای مجازی، این مادران در گروه مجازی عضو شدند و مطالب آموزشی برطبق پروتکل آموزشی تهیه‌شده در طی 2 ماه به‌صورت هفتگی در اختیار آن‌ها قرار گرفت. پروتکل آموزشی شامل:
هفته اول
مطالب درباره اهمیت و ضرورت انجام واکسیناسیون،
هفته دوم
پاسخ به شایعات مطرح‌شده درخصوص واکسیناسیون و عوارض آن،
هفته سوم
بیماری‌های قابل پیشگیری با واکسن و توضیحات خلاصه‌ای درباره این بیماری‌ها و عوارض ابتلای به آن‌ها همراه با تصاویر مرتبط،
هفته چهارم
ادامه بیماری‌های قابل‌پیشگیری با واکسن،
هفته پنجم
عوارض تأخیر در انجام واکسیناسیون و بی‌نظمی در برنامه ایمن‌سازی،
هفته ششم
جدول زمان بندی ایمن‌سازی و اهمیت مراجعه در زمان مقرر،
هفته هفتم
بررسی تصورات نادرست درباره موانع انجام واکسیناسیون و مطرح کردن مواردی که می‌توان واکسیناسیون را به تأخیر انداخت،
هفته هشتم
معرفی اپلیکیشن در جهت افزایش آگاهی مادران از زمان واکسیناسیون کودکان و بارگذاری ویدئوکلیپ صحبت‌های متخصصان کودکان و مسئولین وزارت بهداشت درباره اهمیت واکسیناسیون بود.
پروتکل آموزشی در جدول شماره 1 ارائه شده است. 2 ماه بعد که نوبت بعدی واکسیناسیون کودکان آن‌ها فرا رسید، زمان مراجعه آن‌ها از جهت مراجعه به‌موقع یا با تأخیر، بررسی شد. همچنین پرسش‌نامه مذکور، بار دیگر توسط شرکت‌کنندگان هر 2 گروه آزمایش و کنترل تکمیل و نتایج توسط نسخه 20 نرم‌افزار SPSS و با استفاده از آزمون‌های آماری تی‌مستقل، تی زوجی و کای‌دو تجزیه‌وتحلیل شدند.
نکات اخلاقی رعایت‌شده در این مطالعه شامل: رعایت اصول اخلاقی در کلیه مراحل تحقیق و رعایت اصول امانت‌داری در استفاده از منابع، هماهنگی با مرکز بهداشت استان و مسئولین مراکز بهداشتی و دریافت مجوز اجرای مطالعه، کسب رضایت آگاهانه از شرکت‌کنندگان و عدم اجبار شرکت در مطالعه، است. پس از ارائه اهداف طرح و اطلاعات لازم با استفاده از فرم رضایت‌نامه و اطمینان، به شرکت‌کنندگان اعلام شد که اطلاعات کسب‌شده از آنان در نزد پژوهشگر به‌صورت محرمانه باقی خواهد ماند، بود.
یافته‌ها
از میان 100 نفر افراد شرکت‌کننده در مطالعه 50 نفر در گروه آزمایش (50 درصد) و 50 نفر در گروه کنترل (50 درصد) قرار داده شدند. میانگین سنی افراد شرکت‌کننده در مطالعه در گروه آزمایش (36/5±71/29) و گروه کنترل (54/4±8/28) بود و اختلاف معنادار نداشت (206/0=P). نتایج آزمون کای‌اسکوئر نشان داد تفاوت آماری معناداری بین گروه آزمایش و کنترل ازنظر حیطه‌های وضعیت اشتغال، وضعیت اقتصادی خانوار و رتبه فرزند وجود دارد، اما این تفاوت در حیطه سطح تحصیلات معنادار نبود (133/0=P). جدول شماره 2 جزئیات کامل مشخصات افراد شرکت‌کننده در مطالعه را نشان می‌دهد.
میانگین نمره رفتار و سازه‌های الگوی اعتقاد بهداشتی در جدول شماره 3 آورده شده است. طبق این یافته‌ها میانگین و انحراف‌معیار نمره رفتار در گروه آزمایش از37/0±16/1 قبل از مداخله به 21/0±95/1 بعد از آزمایش و در گروه کنترل از 48/0±64/1 به 14/0±98/1 افزایش داشت. این افزایش در گروه آزمایش به‌مراتب بیشتر بود و این اختلاف معنادار است (001/0>P). همچنین در گروه آزمایش میانگین نمره حیطه‌های حساسیت درک‌شده (098/0=P)، شدت درک‌شده (001/0>P)، منافع درک‌شده (001/0=P) و خودکارآمدی (003/0=P) بعد از مداخله نسبت به قبل از آن افزایش داشته است و این اختلاف در این حیطه‌ها معنادار بود. در این گروه میانگین نمره حیطه موانع درک‌شده بعد از مداخله نسبت به قبل از آن کاهش داشت، اما این اختلاف معنادار نبود (375/0=P). در گروه کنترل نمره حیطه آگاهی کاهش داشته و معنادار بود (001/0>P). در سایر حیطه‌های حساسیت درک‌شده (359/0=P)، شدت درک‌شده (385/0=P)، منافع درک‌شده (378/0=P) و خودکارآمدی (842/0=P) افزایشی نداشتند و اختلاف در این حیطه‌ها معنادار نبود. در حیطه موانع درک‌شده نیز افزایش میانگین نمره مشاهده شد و معنادار نبود (796/0=P) (جدول شماره 4).
نتایج آزمون تی‌مستقل نشان داد میانگین و انحراف‌معیار اختلاف نمره رفتار در گروه آزمایش 46/0± 79/0 و در گروه کنترل 34/0±51/0 می‌باشد و این اختلاف معنادار است (001/0>P). همچنین در حیطه آگاهی این اختلاف در گروه آزمایش 16/0-± 06/1 و در گروه 1/0-±54/0 بود و این اختلاف معنادار نبود (710/0=P). اختلاف نمره میانگین و انحراف‌معیار در هر 2 گروه آزمایش و کنترل در حیطه‌های شدت درک‌شده (001/0>P)، منافع درک‌شده (030/0=P) و خودکارآمدی (024/0=P) معنادار بوده است و در حیطه حساسیت (099/0=P) و موانع درک‌شده (379/0=P) معنادار نبود (جدول شماره 5، 6، 7، 8، 9، 10).
بحث
ایمن‌سازی مؤثرترین و مقرون‌به‌صرفه‌ترین وسیله دردسترس برای ترقی و پیشرفت بهداشت و سلامتی کودکان است [20]. همچنین ایمن‌سازی یکی از مهم‌ترین شاخص‌های هزینه-اثربخشی برای پیشگیری از ابتلا و مرگ‌ومیر است که پزشکی مدرن برای دستیابی به آن تلاش می‌کند [21]. برای اینکه برنامه ایمن‌سازی مؤثر باشد، پوشش بالا و مناسب لازم است.پوشش پایین ایمن‌سازی، متوسط سن ابتلا را افزایش خواهد داد و می‌تواند منجر به نتایج معکوس شود [22]. مطالعه حاضر با هدف تعیین میزان تأثیر مداخله آموزشی مبتنی بر الگوی اعتقاد بهداشتی بر انجام واکسیناسیون به‌موقع کودکان در بین مادران مراجعه‌کننده به مراکز خدمات جامع سلامت شهر قم انجام شد.
یافته‌های مطالعه حاضر نشان داد انجام مداخله آموزشی و به‌کار بردن الگوی اعتقاد بهداشتی موجب افزایش سطح آگاهی، نگرش و عملکرد در گروه هدف می‌شود. در این بررسی در گروه مداخله میانگین نمره آگاهی، رفتار، حساسیت درک‌شده، شدت درک‌شده، منافع درک‌شده و خودکارامدی بعد از مداخله نسبت به قبل از آن افزایش و میانگین نمره موانع درک‌شده کاهش داشت که نشان‌دهنده مؤثر بودن مداخله و ضرورت انجام مداخله آموزشی برای افزایش پوشش واکسیناسیون کودکان در جهت پیشگیری از شیوع بیماری‌های واگیردار می‌باشد. همچنین نتایج نشان‌دهنده کاهش موانع درک‌شده آزمودنی‌ها پس از آموزش بود. این نتیجه بیانگر رفع سوء ابهامات شرکت‌کنندگان درباره انجام واکسیناسیون و و اطمینان‌بخشی به آنان می‌باشد. در گروه کنترل نیز افزایش سطح آگاهی و نمره رفتار قابل مشاهده بود، اما این افزایش کمتر از گروه آزمایش بود و حیطه‌های الگوی اعتقاد بهداشتی افزایشی نداشتند.
باتوجه‌به یافته‌های تحقیق نوری و همکاران، منبع کسب اطلاعات بیشتر والدین رادیو-تلویزیون، پزشکان و یا کارکنان مراکز بهداشتی درمانی بودند. بنابراین آموزش صحیح به والدین و همچنین عامه مردم درباره واکسیناسیون از رادیو و تلویزیون امری آسان و قابل دستیابی می‌باشد. همچنین آموزش والدین و عامه مردم توسط کارکنان بهداشتی-درمانی با برگزاری کلاس‌های آموزشی و همچنین نمایش فیلم، تصاویر و پوسترهای آموزشی و غیره نیز در ارتقای میزان آگاهی مردم نقش مفیدی دارند. باتوجه‌به این که والدینی که از روزنامه و کتب و مجلات استفاده می‌کردند، میزان آگاهی بالاتر و عملکرد مناسب‌تری درزمینه واکسیناسیون داشتند، پیشنهاد می‌شود برای افرادی که تحصیلات مناسبی دارند، جزوه‌های آموزشی و مجلات آموزشی به زبان ساده و حاوی نکات مهم و درعین‌حال قابل‌درک برای خوانندگان درنظر گرفته شود و در اختیار آنان قرار گیرد [20].
در تحقیق ایمپیچیتور و همکاران که فاکتورهای مؤثر بر واکسیناسیون را در مادران مورد مطالعه قرار دادند، مشخص شد که نگرش مادران به سطح آموزش و شاخص‌های اجتماعی به همان میزان فاکتورهای اقتصادی و مراقبت‌های بهداشتی فردی می‌تواند ایمن‌سازی کودکان را تحت‌تأثیر قرار دهد [23]. در بررسی گاست و همکاران که در مورد رفتار و اعتقادات والدین درباره واکسیناسیون کودکانشان انجام شد، مشاهده شد والدین با طبقه اجتماعی-اقتصادی-فرهنگی پایین، به‌طورکلی بر عدم واکسیناسیون کامل کودکانشان تأکید دارند [24]. در تحقیق روزنتال و همکاران که درباره عوامل مؤثر در پوشش واکسیناسیون کودکان صورت گرفت، نتیجه گرفته شد که یک عامل واحد در عدم‌انجام واکسیناسیون کامل کودکان در نقاط مختلف دنیا دخیل نیست، بلکه عوامل متعددی در این زمینه نقش دارند و معتقدند مراقب‌ها و کارکنان بهداشتی نقش بیشتری نسبت به والدین در انجام واکسیناسیون کامل کودکان دارند [25]. همچنین تحقیقات کلایتون، هابیمانا، هانسن و همکارانشان نشان داد مهم‌ترین منابع کسب اطلاعات والدین در مورد واکسیناسیون، پزشکان، رادیو تلویزیون و پمفلت‌ها می‌باشد که باعث افزایش شناخت والدین ایمونیزاسیون قابل‌قبول فرزندانشان می‌شود [26-28].
در مطالعه حاضر میانگین نمره آگاهی بعد از مداخله نسبت به قبل از آن افزایش یافته بود. این امر موجب افزایش میزان مراجعه به‌موقع مادران برای انجام واکسیناسیون کودکان شده بود. در مطالعه سلیمانی و همکاران نیز با افزایش میزان آگاهی و نگرش، انجام واکسیناسیون آنفولانزا و دوگانه افزایش یافته بود [29]. همچنین نتایج مطالعه افرادی نشان داد که بین میزان آگاهی و چگونگی انجام واکسیناسیون ارتباط معناداری وجود دارد [30]. در مطالعه حاضر با افزایش میزان سواد مادران، میزان آگاهی آن‌ها از برنامه واکسیناسیون کشوری و ضرورت انجام واکسیناسیون افزایش یافته است، اما این اختلاف معنادار نبود. در مطالعه باوریان و همکاران بین میزان سواد مادران و میزان آگاهی‌های آن‌ها از واکسیناسیون رابطه معنادار و مستقیم وجود داشت [13].
نتایج به‌دست‌آمده از مطالعه حاضر نشان داد در انجام مداخله آموزشی نمره منافع درک‌شده افزایش و نمره موانع درک‌شده، کاهش داشت که در مطالعه آب آب و همکاران نیز انجام مداخله آموزشی همین نتیجه مشاهده می‌شود [31]. نتایج مطالعه بنائی و همکاران [32] با عنوان تأثیر مداخلات آموزشی بر دانش و نگرش نوجوانان در مورد واکسن ویروس پاپیلوما انسانی نشان داد انواع مداخلات آموزشی به‌صورت مدل اعتقاد بهداشتی، منجر به افزایش دانش و نگرش افراد نسبت به واکسن زگیل تناسلی می‌شود. نتایج مطالعه حاضر نیز بیانگر افزایش آگاهی افراد موردمطالعه با انجام مداخله آموزشی مبتنی بر همین مدل بود.
ازجمله محدودیت‌هایی که در مطالعه پیش‌رو وجود داشت، شیوع کرونا و عدم‌امکان برگزاری جلسات آموزشی برای مادران به‌صورت حضوری بود. به همین دلیل آموزش در فضای مجازی صورت می‌گرفت که امکان داشت مادران مطالب را به‌درستی مطالعه نکنند. همچنین محدود بودن نمونه‌هایی که واجد شرایط ورود به مطالعه بودند، باعث پراکندگی و طولانی‌شدن نمونه‌گیری و عدم‌دسترسی آسان به آن‌ها می‌شد.
باتوجه‌به نتایج این مطالعه که بیانگر تأثیر مثبت مداخله آموزشی مبتنی بر مدل اعتقاد بهداشتی بر مادران مراجعه‌کننده به مراکز خدمات جامع سلامت برای واکسیناسیون کودکان بود، پیشنهاد می‌شود از این مداخلات در جهت افزایش مراجعه به‌موقع مادران استفاده شود.
نتیجه‌گیری
علی‌رغم گسترش مناسب پوشش واکسیناسیون همچنان نیاز به آموزش مادران در جهت افزایش میزان آگاهی و اثر بر رفتار آنان، با هدف مراجعه به موقع برای واکسیناسیون کودکان، وجود دارد. نتیجه مطالعه حاضر نشان داد از انجام مداخله آموزشی و برگزاری جلسات آموزشی با مادران درباره اهمیت واکسیناسیون به‌موقع کودکان و افزایش اطلاعات مادران در این زمینه، می‌توان در جهت افزایش پوشش واکسیناسیون و کنترل بیماری‌های واگیردار قابل‌پیشگیری با واکسن استفاده کرد.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این مطالعه دارای مصوبه کمیته اخلاق دانشگاه علوم پزشکی قم با کد اخلاق 1399.299 IR.MUQ.REC. است.
حامی مالی
معاونت تحقیقات و فناوری دانشگاه علوم پزشکی قم، حامی مالی این مقاله بوده است.
مشارکت نویسندگان
تمام نویسندگان در آماده‌سازی این مقاله مشارکت داشتند.
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان، این مقاله تعارض منافع ندارد.
تشکر و قدردانی
نویسندگان از مسئولین و شرکت‌کنندگان در این پژوهش تشکر و قدردانی می‌کنند.
نوع مطالعه: مقاله پژوهشي |
موضوع مقاله:
آموزش بهداشت
دریافت: 1401/7/13 | پذیرش: 1401/10/17 | انتشار: 1401/12/10
دریافت: 1401/7/13 | پذیرش: 1401/10/17 | انتشار: 1401/12/10
فهرست منابع
1. Berman R, Kligman R, Jansen H, Rahbari Manesh AA. Vaccination and prevention methods of infectious diseases along with self-examination and national vaccination program [F. Teymori, Persian trans]. Tehran: Publications Al-Bab; 2001. [Link]
2. Peter G. Immunization practice. In: Jenson HB, Behrman RE, Kliegman R, Nelson WE, editors. Nelson textbook of pediatrics. Philadelphia: Saunders; 2004. [Link]
3. Ministry of Health and Medical Education. [National vaccination program of the Ministry of Health and Medical Education (Persian)]. Tehran: Ministry of Health and Medical Education; 2003.
4. Suraratdecha C, Ramana CV, Kaipilyawar S, Krishnamurthy, Sivalenka S, Ambatipudi N, et al. Cost and effectiveness analysis of immunization service delivery support in Andhra Pradesh, India. Bull World Health Organ. 2008; 86(3):221-8. [DOI:10.2471/BLT.06.039495] [PMID] [PMCID] [DOI:10.2471/BLT.06.039495]
5. Belongia EA, Naleway AL. Smallpox vaccine: The good, the bad, and the ugly. Clin Med Res. 2003; 1(2):87-92. [DOI:10.3121/cmr.1.2.87] [PMID] [PMCID] [DOI:10.3121/cmr.1.2.87]
6. Qazi U, Malik S, Raza UA, Saad M, Zeeshan MF, Anwar S. Compliance to timely vaccination in an expanded Program on Immunization center of Pakistan. Vaccine. 2019; 37(32):4618-22. [DOI:10.1016/j.vaccine.2018.01.044] [PMID] [DOI:10.1016/j.vaccine.2018.01.044]
7. Nair TN, Varughese E. Immunization coverage of infants--rural-urban difference in Kerala. Indian Pediatr. 1994; 31(2):139-43. [PMID]
8. Tuma JN, Smith SM, Kirk RH, Hagmann CE, Zemel PC. Beliefs and attitudes of caregivers toward compliance with childhood immunisations in Cameroon. Public Health. 2002; 116(1):55-61. [DOI:10.1016/S0033-3506(02)90061-2] [PMID] [DOI:10.1016/S0033-3506(02)90061-2]
9. Khodamoradi F, Salehinia H, Mozafar Saadati H, Arabzozani M. Assessment of knowledge of mothers having children under 7 about vaccination complications in the city of Khaf during 2013 (Persian)]. Beyhagh. 2014; 19(1):29-37. [Link]
10. Hutchins SS, Jansen HA, Robertson SE, Evans P, Kim-Farley RJ. Studies of missed opportunities for immunization in developing and industrialized countries. Bull World Health Organ. 1993; 71(5):549-60. [PMID] [PMCID]
11. Farizo KM, Stehr-Green PA, Markowitz LE, Patriarca PA. Vaccination levels and missed opportunities for measles vaccination: A record audit in a public pediatric clinic. Pediatrics. 1992; 89(4 Pt 1):589-92. [DOI:10.1542/peds.89.4.589] [PMID] [DOI:10.1542/peds.89.4.589]
12. Ramezani AA, Hanafi M, Zangooi H. [Evaluation of the impact vaccination program among children and mothers during in southern Khorasan province in 2005 year (Persian)]. Iran J Epidemiol. 2009; 5(1):27-32. [Link]
13. Bavarian B, Ashrafi MR, Eshraghi M. [Mothers' awareness of civil vaccination program (Persian)]. Iran J Pediatr. 2003; 13(2):115-9. [Link]
14. Feldstein LR, Mariat S, Gacic-Dobo M, Diallo MS, Conklin LM, Wallace AS. Global routine vaccination coverage, 2016. MMWR Morb Mortal Wkly Rep. 2017; 66(45):1252-55.[DOI:10.15585/mmwr.mm6645a3] [PMID] [PMCID] [DOI:10.15585/mmwr.mm6645a3]
15. ETR. ReCA PP: Theories & approaches: Health belief mode. California: ETR. [Link]
16. Dehdari T, Dehdari L, Jazayeri S. [Investigation of the efficacy of health belief model constructs in the prediction of preventive nutritional behaviors of stomach cancer (Persian)]. Qom Univ Med Sci J. 2018; 12(3):56-65. [DOI:10.29252/qums.12.3.56] [DOI:10.29252/qums.12.3.56]
17. Glanz K, Rimer BK, Viswanath K. Health behavior and health education: Theory, research, and practice. New York: John Wiley & Sons; 2008. [Link]
18. Chang IJ, Huang R, He W, Zhang SK, Wang SM, Zhao FH, et al. Effect of an educational intervention on HPV knowledge and vaccine attitudes among urban employed women and female undergraduate students in China: A cross-sectional study. BMC Public Health. 2013; 13:916.[DOI:10.1186/1471-2458-13-916] [PMID] [PMCID] [DOI:10.1186/1471-2458-13-916]
19. Awadh AI, Hassali MA, Al-Lela OQ, Bux SH, Elkalmi RM, Hadi H. Does an educational intervention improve parents' knowledge about immunization? Experience from Malaysia. BMC Pediatr. 2014; 14:254. [DOI:10.1186/1471-2431-14-254] [PMID] [PMCID] [DOI:10.1186/1471-2431-14-254]
20. Nouri NM, Soleymani GR. [Evaluation of knowledge and behavior of parents about vaccination of their under 6 year-old children in Zahedan (Persian)]. Iran J Pediatr. 2005; 15(1):29-34. [Link]
21. Lambert PH. Research priorities for the WHO global programme for vaccines and immunization. Dev Biol Stand. 1996; 87:45-9. [PMID]
22. No Authors. Fall in MMR vaccine coverage reported as further evidence of vaccine safety is published. Commun Dis Rep CDR Wkly. 1999; 9(26):227, 230. [PMID]
23. Impicciatore P, Bosetti C, Schiavio S, Pandolfini C, Bonati M. Mothers as active partners in the prevention of childhood diseases: Maternal factors related to immunization status of preschool children in Italy. Prev Med. 2000; 31(1):49-55. [DOI:10.1006/pmed.2000.0677] [PMID] [DOI:10.1006/pmed.2000.0677]
24. Gust DA, Strine TW, Maurice E, Smith P, Yusuf H, Wilkinson M, et al. Underimmunization among children: Effects of vaccine safety concerns on immunization status. Pediatrics. 2004; 114(1):e16-22. [DOI:10.1542/peds.114.1.e16] [PMID] [DOI:10.1542/peds.114.1.e16]
25. Rosenthal J, Rodewald L, Mc Cauley M, Berman S, Irigoyen M, Sawyer M, et al. Immunization coverage levels among 19- to 35-month-old children in 4 diverse, medically underserved areas of the United States. Pediatrics. 2004; 113(4):e296-302. [DOI:10.1542/peds.113.4.e296] [PMID] [DOI:10.1542/peds.113.4.e296]
26. Hansen LF. [The knowledge about measles, mumps and rubella among parents in the county of Roskilde (Danish)]. Ugeskr Laeger. 2002; 164(49):5748-52. [PMID]
27. Habimana P, Bararwandika A. [Knowledge, attitudes and behavior of parents concerning immunization (French)]. Imbonezamuryango. 1991; (20):8-13. [PMID]
28. Clayton EW, Hickson GB, Miller CS. Parents' responses to vaccine information pamphlets. Pediatrics. 1994; 93(3):369-72. [DOI:10.1542/peds.93.3.369] [PMID] [DOI:10.1542/peds.93.3.369]
29. Soleimani AR, Khoeiniha MS, Rahimzadeh M, Dehghan MH. [Knowledge, attitudes and practices of pregnant women towards vaccination with tetanus-diphtheria (Td) vaccines and influenza (Persian)]. Payavard Salamat. 2022; 15(6):508-18. [Link]
30. Afrady F. [Effect of mother's knowledge for their children's vaccination (1993) (Persian)]. Iran J Nurs. 1999. 13(20):51-8. [Link]
31. Ab Ab L, Kohan S, Taeri K, boroumandfar Z. [Effect of educational intervention based on perceived benefits and barriers on human papillomavirus inoculation in vulnerable women: Application of health belief model (Persian)]. Iran J Obstet gynecol infertil. 2020; 23(7):78-87. [DOI:10.22038/IJOGI.2020.17081]
32. Banaei M, Simbar M, Safarzade S, Shahrahmani H, Khiabani A. [The effect of educational interventions on adolescents' knowledge and attitude about the human papillomavirus vaccine; A systematic review (Persian)]. J Isfahan Med Sch. 2020. 37(553):1298-312. [DOI:0.22122/JIMS.V37I553.12373]
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
حق تالیف (کپی رایت) برای مولفان محفوظ است.
صاحب امتیاز: دانشگاه علوم پزشکی قم
ناشر: انتشارات دانشگاه علوم پزشکی قم
شاپا چاپی: 7799-1375
شاپا الکترونیک: 1375-2008
ایمیل مجله: journal@muq.ac.ir
j.muq.ac@gmail.com
