جلد 17 -
جلد 17 - صفحات 11-1 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Rastegari Far H, Khalajinia Z, Tabatabai Jafari P, Alipour Nodoushan K. Relationship of Resilience With Depression, Anxiety, and Stress Among Nursing and Midwifery Students in Qom, Iran, During the COVID-19 Pandemic. Qom Univ Med Sci J 2023; 17 : 24.61
URL: http://journal.muq.ac.ir/article-1-3682-fa.html
URL: http://journal.muq.ac.ir/article-1-3682-fa.html
رستگاری‌فر حانیه، خلجی‌نیا زهره، طباطبایی جعفری پریسا، علی‌پور ندوشن خدیجه. بررسی همبستگی افسردگی، اضطراب و استرس با تاب‌آوری در دانشجویان پرستاری و مامایی علوم‌پزشکی قم در طول بحران کرونا. مجله دانشگاه علوم پزشکی قم. 1402; 17 () :1-11
1- کمیته تحقیقات دانشجویی، دانشگاه علوم‌پزشکی قم، قم، ایران.
2- گروه مامایی، دانشکده پزشکی، دانشگاه علوم‌پزشکی قم، قم، ایران.
3- مرکز تحقیقات سلامت معنوی، دانشگاه علوم‌پزشکی قم، قم، ایران.
2- گروه مامایی، دانشکده پزشکی، دانشگاه علوم‌پزشکی قم، قم، ایران.
3- مرکز تحقیقات سلامت معنوی، دانشگاه علوم‌پزشکی قم، قم، ایران.
واژه‌های کلیدی: تاب‌آوری، روانی، اضطراب، استرس، افسردگی
متن کامل [PDF 4088 kb]
(487 دریافت)
| چکیده (HTML) (558 مشاهده)
متن کامل: (548 مشاهده)
مقدمه
برای اولین بار در دسامبر ۲۰۱۹ در شهر ووهان چین، پس از این‌که مردم بدون علت مشخصی دچار پنومونی شدند و واکسن‌ها و درمان‌های موجود مؤثر نبودند، نوع جدیدی از کروناویروس با همه‌گیری در انسان به نام کووید-19 شناسایی شد [1]. کووید-19یک بیماری عفونی تنفسی حاد با علائم اصلی تب، سرفه و تنگی نفس شـناخته می‌شود که قدرت انتقال و شیوع بالایی دارد [2].
همه‌گیری کرونا تأثیر مخربی بر تمام ابعاد سلامت فردی، روانی، اجتماعی و اقتصادی افراد جامعه داشته و شدت این بیماری و عوارض ناشناخته آن موجب ایجاد استرس فراوان و بر هم زدن سلامت روان انسان‌ها شده است [3، 4]. درواقع، تأثیر منفی بیماری‌های همه‌گیری به مشکلات سلامت جسمانی محدود نمی‌شود و می‌تواند پیامدهای سنگینی همچون اضطراب و تنش داشته باشد. علاوه‌براین، ظهور بیماری کرونا باعث تغییر شرایط زندگی افراد، مانند محدودیت رفت‌و‌آمد، ترس از انتقال بیماری، هراس از ابتلا، نگرانی از دست دادن عزیزان، تعطیلی مدارس و دانشگاه و مشاغل و تأثیرات روانی ویرانگر مانند ترس، اضطراب فردی و اجتماعی، افسردگی و اختلال استرس پس از سانحه شده است [5-8]. همچنین روابط اجتماعـی، اقتصــادی و نحوه زندگی کردن افراد را تحت تأثیر قرار داد.
یکی از گروه‌هایی که آسیب زیادی طی همه‌گیری کرونا به آن وارد شد، دانشجویان بودند. همه‌گیری و تعطیلی دانشگاه اضطراب و تنش زیادی ایجاد کرد. ﺑﺴﯿﺎری از داﻧﺸﺠﻮیﺎن ﺑﺮای اوﻟﯿﻦ ﺑﺎر ﺑﻮد ﮐﻪ در ﮐﻼسﻫﺎی ﻣﺠﺎزی ﺷﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﺗﺠﺮﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﯿﻤﺎری ﻫﻤﻪﮔﯿﺮی را ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ. ترس از آموزش و آزمون‌ها، مسائل و مشکلات مالی، آینده تحصیلی، آینده کاری و کاهش همبستگی اجتماعی، زمینه را برای وجود اضطراب در دانشجویان فراهم می‌کرد. علاوه‌براین، قرار ﮔﺮﻓﺘﻦ در ﻣﺤﯿﻂ آﻟﻮده ﺑﻪ ویﺮوس ﮐﻮویﺪ، اﺧﺘﻼﻻت روان‌شناﺧﺘﯽ ﮔﺴﺘﺮده‌ای، چون اﺿﻄﺮاب، اﻓﺴﺮدﮔﯽ، اﺳﺘﺮس و ﻣﺸﮑﻼت ﺧﻮاب را در ﺑﺴﯿﺎری از دانشجویان در ی داشت [9].
باتوجه‌به چنین مشکلاتی شناخت عوامل مؤثر بر اختلالات روان‌شناختی، از جمله اضطراب افراد از اهمیت فراوانی برخوردار است. بنابراین به منظور کاهش اختلالات روانی چون افسردگی و اضطراب در بحران کرونا ابتدا باید فاکتور‌های غیر‌مرتبط با کرونا را که تأثیر بسزایی بر بروز این اختلالات روانی دارند، برحسب شدت درگیری و عامل ایجاد‌کننده از طریق راهکارهایی چون ارتقای آگاهی و اصلاح تفکرات غلط تخفیف داد و درباره عوامل مرتبط با کرونا اقداماتی مانند آگاهی‌بخشی رسانه‌ای، آموزش اصول بهداشتی، قرنطینه، ایزولاسیون، در صورت امکان کمک به بهبود مشکلاتی مالی و اقتصادی و درنهایت حمایت از آنان، می‌تواند به کاهش شیوع کرونا و همچنین کاهش میزان افسردگی و اضطراب در این دوران کمک کند [10].
همچنین تاب‌آوری می‌تواند یکی از عوامل کمک‌کننده در مواجهه و سازگاری با شرایط سخت و استرس‌زای زندگی باشد. تاب‌آوری به‌عنوان یک ویژگی شخصیتی برای توانایی سازش‌یافتگی موفقیت‌آمیز با شرایط تنیدگی‌زا و تهدیدزا توصیف شده است. تاب‌آوری باعث می‌شود فرد در برابر چالش‌ها و مشکلات، اضطراب کمتری از خود نشان بدهد. افراد تابآور به‌دلیل برخورداری از ویژگی‌های مثبت مانند سلامت روانی، مهارت حل مسئله، انعطاف‌پذیری، حس امید، همدلی، خوش‌بینی و احساس تعلق و عدم برخورداری از ویژگی‌های منفی مانند افسردگی و وسواس احتمالاً راحت‌تر با مشکلات و موقعیت‌های استرس‌زا کنار می‌آیند [11].
با وجود همه‌گیری کرونا و دلایلی چون غیر‌قابل پیشبینی بودن شرایط بحرانی، ترس از مرگ، تحت فشار بودن از نظر اقتصادی و غیره عوارض روان‌شناختی زیادی، مثل افسردگی، اضطراب و حملات عصبی شدید بر افراد متحمل شده است و ازآنجاکه گروه قابل‌توجهی از افراد جامعه را دانشجویان تشکیل می‌دهند و افسردگی و اضطراب می‌تواند تأثیر منفی بر سلامت، کیفیت زندگی، پذیرش نقش حرفه‌ای وغیره دانشجویان بگذارد و تأثیری که تاب‌آوری به‌عنوان منبعی برای تسهیل غلبه بر مصائب، مشکلات، مقاومت در برابر تنیدگی و از بین بردن اختلالات روانی دارد، هدف از این مطالعه، بررسی همبستگی افسردگی، اضطراب و استرس با تاب‌آوری در دانشجویان پرستاری و مامایی دانشگاه علوم‌پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی قم در طول بحران کرونا است.
روش بررسی
مطالعه حاضر از نوع توصیفی‌همبستگی است. جامعه و نمونه پژوهش را دانشجویان پرستاری و مامایی دانشگاه علوم‌پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی قم در سال 1400 تشکیل دادند. روش نمونه‌گیری، تصادفی ساده بود. تعداد کل دانشجویان پرستاری و مامایی 320 نفر است. برای تعیین حجم نمونه از محاسبات براساس نرم‌افزار جی پاور استفاده شد. با فرض حداقل همبستگی خطی 2/0 [12]، بین نمره تاب‌آوری و اضطراب و با در نظر گرفتن سطح احتمال خطای نوع اول 5 درصد و سطح احتمال خطای نوع دوم 20 درصد، تعداد نمونه براساس فرمول همبستگی خطی بین دو متغیر کمّی برابر 192 نفر به دست آمد.
معیارهای ورود به مطالعه عبارت بودند از: تمایل برای شرکت در مطالعه، گروه سنی ۱۸ تا ۳۰ سال، ملیت ایرانی، نداشتن اختلالات روان‌پزشکی، مصرف نکردن دارو‌های روان‌گردان در 6 ماه اخیر و معیار خروج شامل انصراف فرد از ادامه شرکت در مطالعه بود. ابزار گردآوری داده‌ها شامل پرسش‌نامه اضطراب کرونایی علی‌پور که پایایی به روش آلفای کرونباخ 91/0 و به روش 2- گاتمن92/0 و روایی تأیید شده و پرسش‌نامه تاب‌آوری کانر-دیویدسون که پایایی به روش آلفای کرونباخ 91/0 و روایی تأیید شده است و پرسش‌نامه مقیاس افسردگی، اضطراب و استرس DASS21 اعتبار بازآزمایی را برای مقیاس افسردگی، اضطراب و تنیدگی به‌ترتیب برابر با 80/0، 76/0 و 77/0 و 5 آلفای کرونباخ را برای مقیاس افسردگی، اضطراب و استرس به‌ترتیب برابر با 81/0، 74/0 و 78/0 گزارش کرده‌اند [13-15].
پرسش‌نامه اضطراب کرونایی علی‌پور (CDAS)
این پرسش‌نامه به‌صورت 18 گویه و طیف 4 درجه‌ای لیکرت (هرگز=(0)، گاهی اوقات=(1)، بیشتر اوقات=(2) و همیشه=(3)) و امتیازدهی به‌صورت نبود اضطراب یا اضطراب خفیف=0-16، اضطراب متوسط=17-29 و اضطراب شدید=30-54 است [13].
پرسش‌نامه کانر-دیویدسون
برای اندازه‌گیری تاب‌آوری از مقیاس تاب‌آوری کانر-دیویدسون استفاده شد. مقیاس تاب‌آوری کانر-دیویدسون (2003) 25 گویه 5 گزینه‌ای (هرگز، به‌ندرت، گاهی اوقات، اغلب و همیشه) دارد که به‌صورت مقیاس لیکرتی نمره‌گذاری شد. حداقل نمره (0) و حداکثر نمره (100) است. کانر-دیویدسون همسانی درونی، پایایی، بازآزمایی و روایی همگرا و واگرای این مقیاس را گزارش کرده‌اند [14]. محمدی و همکاران، پرسش‌نامه را برای بررسی عوامل تاب‌آوری در افراد در معرض خطر سوء‌مصرف مواد به فارسی ترجمه کردند و آلفای کرونباخ کل را 89/0 به دست آوردند [15].
پرسش‌نامه DASS21 لاویبوند
این مقیاس (که فرم کوتاه مقیاس DASS42 است)، یک ابزار مبتنی بر روش خودگزارشی است که برای سنجش حالات عاطفه منفی در افسردگی، اضطراب و استرس و تعیین شدت علائم آن‌ها، توسط پی. اف. لاویبوند و اس. اچ. لاویبوند، طراحی و ارائه شده است. کاربرد این مقیاس، اندازه‌گیری شدت نشانه‌های اصلی افسردگی، اضطراب و استرس است. پرسش‌نامه DASS21، 21 گویه (با 4 گزینه پاسخ در مقیاس لیکرتی) دارد. هریک از خرده‌مقیاس‌های DASS شامل 7 سؤال است که نمره نهایی هر کدام از طریق مجموع نمرات سؤال‌های مربوط به آن به دست می‌آید. هر سؤال از (0) اصلاً در مورد من صدق نمی‌کند) تا 3 (کاملاً در مورد من صدق می‌کند) نمره‌گذاری می‌شود (ازآنجاکه DASS21 فرم کوتاه‌شده مقیاس اصلی (42 سؤالی) است، نمره نهایی هریک از این خرده‌مقیاس‌ها باید 2 برابر شود. ضریب اعتبار بازآزمایی برای عامل استرس 80/0، افسردگی 81/0، اضطراب 78/0 و برای کل مقیاس برابر با 82/0 بود. آلفای کرونباخ استرس، افسردگی و اضطراب به‌ترتیب برابر با 87/0، 85/0 و 75/0 بود [16].
همه ملاحظات اخلاقی مانند حفظ شأن افراد، بیان واضح و شفاف هدف پژوهش، ارائه نتایج به ذی‌ربطان برای اتخاذ تصمیمات مناسب و کد اخلاق از کمیته اخلاق در پژوهش‌های زیست‌پزشکی دانشگاه علوم‌پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی قم دریافت شد. باتوجه‌به شرایط خاص ناشی از بحران کرونا و عدم دسترسی مستقیم به دانشجویان و همچنین زمان محدود پژوهش، دانشجویان رشته پرستاری و مامایی دانشگاه علوم‌پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی قم پرسش‌نامه‌های استاندارد تاب‌آوری کانر-دیویدسون، اضطراب کرونایی علی‌پور و پرسش‌نامه مقیاس افسردگی، اضطراب و استرس DASS21 لاویبوند را به‌صورت برخط تکمیل و در این مطالعه شرکت کردند.
بعد از جمع‌آوری پرسش‌نامه‌های مربوطه، اطلاعات به‌صورت خام وارد نرم‌افزار SPSS نسخه 22 شد؛ به روش رگرسیون گام‌به‌گام و با به‌کار‌گیری از روش‌های آماری توصیفی (تعداد، میانگین و انحراف‌معیار) و آزمون‌های آماری تحلیلی ضریب همبستگی پیرسون، داده‌ها در سطح معناداری 05/0 تجزیهوتحلیل شد.
یافته‌ها
میانگین و انحراف‌معیار سن نمونه‌های مطالعه‌شده 02/1±20/21 بود. بیشتر شرکت‌کنندگان، دانشجویان پرستاری (5/74 درصد) و 9/58 درصد پاسخ‌دهندگان زن بودند. ازنظر وضعیت تأهل 5/67 درصد مجرد و 8/32 درصد متأهل بودند. میانگین و انحراف‌معیار نمرات مقیاس DASS و مقیاس اضطراب بیماری کرونا (CDAS) در جدول شماره 1 ارائه شده است. براساس نمره CDAS، 9/58 درصد از دانشجویان دچار اضطراب شدید مربوط به کووید-19 و 1/41 درصد دچار اضطراب متوسط بودند. آزمون تحلیل رگرسیون خطی نشان داد که اضطراب مربوط به کووید-19 با نمرات افسردگی، اضطراب و استرس در مقیاس DASS همبستگی معناداری دارد و 31/39 درصد و 11 درصد از تغییرات افسردگی را (56/0=β، 31/0=R2 و 001/P<0)، اضطراب (62/0=β، 39/0=R2 و 001/0>P) و استرس (34/0=β، 11/0=R2 و 001/0>P) به‌ترتیب پیشبینی می‌کند.
یافته‌های آزمون همبستگی پیرسون در جدول شماره 2 نشان داده شده است. همه ابعاد مقیاس تاب‌آوری (CD-RISC) با هم رابطه معنادار و معکوس نشان دادند.
تجزیهوتحلیل رگرسیون خطی چندگانه نشان داد که پذیرش مثبت تغییر (CD-RISC) با اضطراب کووید-19 مرتبط است و 26 درصد تغییر را در اضطراب کووید-19 بین پاسخ‌دهندگان پیشبینی می‌کند (39/0=β، 26/0=R2 و 001/0 P<). همچنین 40 درصد از تغییرات افسردگی را به‌طور معناداری پیشبینی کرد (40/0-=β، 40/0=R2 و 001/0<P) (جداول شماره3، 4، 5).
بحث
در پژوهش حاضر، رابطه افسردگی، اضطراب و استرس با تاب‌آوری دانشجویان در طول بحران کرونا بررسی شده است. نتایج نشان داد تاب‌آوری با افسردگی، اضطراب و استرس همبستگی معکوس معنادار وجود دارد. این یافته با یافته‌های بهشتی و همکاران [17]، مرادی و همکاران [18]، نصیرزاده و همکاران [19]، حسینی و همکاران [20]، رستمی و همکاران [21]، بارزیلی و همکاران [22]، استیاوتی و همکاران [23] و کوین جی تو و همکاران [24] همسو بوده است.
نصیرزاده و همکاران در پژوهشی نشان دادند در بحران همه‌گیری بیماری کرونا با افزایش تاب‌آوریِ مشارکت‌کنندگان میانگین نمره سطح افسردگی، اضطراب و استرس کاهش یافته بود [19]. حسینی و همکاران نیز در مطالعه خود دریافتند، افسردگی پرستاران با تاب‌آوری رابطه معکوس دارد [20]. همچنین، بارزیلی و همکاران مشاهده کردند افزایش تاب‌آوری با کاهش استرس ناشی از کرونا، اضطراب و افسردگی همراه است [22]. استیاوتی و همکاران در اندونزی نشان دادند بین تاب‌آوری و اضطراب کارکنان بهداشتی در همه‌گیری کرونا همبستگی معناداری وجود دارد [23]. کوین و همکاران نیز در استرالیا نشان دادند افرادی که نمره افسردگی، اضطراب و استرس در محدوده نرمال دارند، نمرات تاب‌آوری بالاتری داشتند [24].
مطابق تحقیقات انجام‌شده، با ظهور بیماری کرونا و گسترش سریع آن، سطح اضطراب در جمعیت جهانی افزایش یافت که موجب اختلال در سلامت افراد جامعه شد. اختلالاتی ازقبیل روان‌پریشی، اضطراب، استرس و افسردگی و حتی خودکشی مشاهده شد [18]. ازآنجاکه تاب‌آوری، توانایی مقاومت در برابر تغییرات [25] و ظرفیت مثبت برای سازگاری با استرس [26] تعریف شده است، از عوامل اساسی در کنار آمدن با بیماری شمرده می‌شود [27]. افراد تابآور ویژگی‌هایی همچون خوش‌بینی، سازگاری، اعتمادبه‌نفس، تصویر مثبت از خود، همدلی و بردباری را از خود نشان داده‌اند. درواقع، تاب‌آوری ترکیبی از شخصیت و تجربیات زندگی است که درنهایت به توانایی سازگاری مثبت منجر می‌شود [23]. سازوکار تاب‌آوری در کاهش اضطراب به این نحو عمل می‌کند که مؤلفه‌های اصلی آن مانند اعتمادبه‌نفس، شایستگی شخصی، اعتماد به غرایز، پذیرش مثبت تغییر، کنترل و تأثیرات معنوی هنگام قرار گرفتن درشرایط استرس‌زا به مثابه یک حائل عمل می‌کند و اجازه بروز اضطراب را نمی‌دهد [28]. به‌علاوه، تاب‌آوری ویژگی‌هایی چون توان اجتماعی، توانایی حل مسئله، هدفمندی و امید به آینده را تحت تأثیر قرار می‌دهد. ازآنجاکه افراد افسرده در داشتن این ویژگی‌ها دچار نقصان هستند؛ بنابراین با ارتقای تاب‌آوری احتمال افسردگی کاهش می‌یابد [20]. همچنین افراد تابآور ازنظر احساسی آرام و قادر به مقابله با شرایط نامطلوب هستند و ارزیابی مثبتی از یک موقعیت استرس‌زا دارند و سازگاری خود را برای موقعیت مذکور افزایش می‌دهند [21].
این مطالعه نشان داد بین تاب‌آوری و اضطراب کرونا همبستگی معناداری وجود دارد. سطح بالای اضطراب کرونا با سطح پایین تاب‌آوری همراه بود که با مطالعات عینی و همکاران و رایان و همکاران همسو است [28، 29]. این مطالعه از روش مقطعی استفاده کرد، به‌طوری‌که نتوانست رابطه علّی بین اضطراب کرونا و تاب‌آوری را نشان دهد، اما این امر مؤید مطالعات قبلی بود. یک مطالعه فراتحلیل تاب‌آوری بالا را با سلامت روان بهتر نشان داد. تاب‌آوری، اثر محافظتی بر اضطراب و افسردگی دارد. این تحقیق نشان داد تاب‌آوری با سطح اضطراب کرونای دانشجویان پرستاری و مامایی مرتبط است، به این معنا که هرچه فرد تاب‌آورتر باشد، سلامت روان او بهتر است.
نتایج این مطالعه شواهدی است که نشان می‌دهد تاب‌آوری واقعاً با سطح اضطراب کرونای تجربه‌شده توسط دانشجویان پرستاری و مامایی در عصر همه‌گیری کووید-19 مرتبط است. در این حالت، هرچه دانشجویان پرستاری و مامایی تاب‌آوری بیشتری داشته باشند، سطح اضطراب آن‌ها بهتر خواهد بود. درواقع، تاب‌آوری یکی از راه‌های مناسب برای مقابله با یک رویداد نامطلوب یا رویدادی است که می‌تواند باعث آسیب شود، زیرا تاب‌آوری توانایی حفظ تعادل پایدار است [23].
از طرفی، تاب‌آوری مهارتی است که می‌توان آموخت؛ بنابراین آموزش متخصصان مراقبت‌های بهداشتی برای مقابله با شرایط اضطراری و کاهش مسائل بهداشت روانی در آینده، توسعه تاب‌آوری باید در اولویت قرار گیرد [30، 31]. ایجاد روابط خوب، حفظ مثبت اندیشی، به دست آوردن بینش عاطفی، مدیریت حرفه‌ای و زندگی اجتماعی و ارتقای معنویت، همه راه‌هایی برای ایجاد تاب‌آوری روانی هستند [32]. روش‌هایی برای بازسازی شناختی، متعادل‌سازی حرفه‌ای و زندگی اجتماعی، شناخت خود، بهبود توانایی‌های حل مسئله و تقویت اهداف شخصی را می‌توان برنامه‌های کاربردی کلیدی بهبود تاب‌آوری روانی در کارکنان مراقبت‌های بهداشتی در نظر گرفت [30].
آزمایشات ممکن است برای بهبود تاب‌آوری روانی بین کارکنان مراقبت‌های بهداشتی، مانند محدودیت‌های شیفت، ارتباطات روشن، مناطق استراحت با دسترسی گسترده و قوانین جامع در مورد استفاده و مدیریت تجهیزات حفاظتی طراحی شوند [33].
ازآنجاکه آثار روان‌شناختی ویروس کرونا همچون اضطراب، افسردگی و استرس در گروه‌های مختلف، ازجمله قشر دانشجو که از سرمایه‌های مهم کشور به شمار می‌روند، حائز اهمیت بوده و سلامت جامعه در گرو سلامت این گروه است؛ بنابراین مطالعه روی عوامل تأثیرگذار بر این مؤلفه‌های روان‌شناختی، مثل تاب‌آوری که در جامعه به‌خصوص بین جوانان بسیار تأثیرگذار است، می‌تواند نتایج مؤثرتری داشته باشد.
از نقاط قوت قابل ذکر این پژوهش، استفاده از ابزار تخصصی برای جمع‌آوری داده‌های مربوط به اضطراب کرونا و نیز استفاده از ابزاری که 3 مؤلفه روان‌شناختی را بررسی‌کند، است.
هر پژوهشی هنگام اجرا با محدودیت‌هایی مواجه است و از محدودیت‌های این مطالعه می‌توان به دشواری در جمع‌آوری داده‌ها باتوجه‌به همه‌گیری و شیوع ویروس کرونا، ابزارهای خودگزارشی و محدود شدن جامعه پژوهش به دانشجویان پرستاری و مامایی دانشگاه علوم‌پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی قم اشاره کرد.
نتیجه‌گیری
بین سطح تاب‌آوری استرس، افسردگی و اضطراب تجربه‌شده توسط دانشجویان در طول همه‌گیری کووید-19 همبستگی معناداری یافت شد. هرچه تاب‌آوری کمتر باشد؛ استرس، افسردگی و اضطراب تجربه‌شده بالاتر است؛ بنابراین در همه‌گیری‌ها و برنامه چالش‌های سلامت روان مورد نیاز است.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
کد اخلاق پژوهش IR.MUQ.REC.1400.154 از دانشگاه علوم‌پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی قم گرفته شده است.
حامی مالی
این مطالعه با حمایت مالی دانشگاه علوم‌پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی قم انجام شد.
مشارکت نویسندگان
تمام نویسندگان در طراحی، اجرا و نگارش همه بخش‌های پژوهش حاضر مشارکت داشته‌اند.
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان، این مقاله تعارض منافع ندارد.
تشکر و قدردانی
نویسندگان از معاونت فناوری و تحقیقات دانشگاه علوم‌پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی قم برای تأمین منابع مالی تشکر و قدردانی می‌کنند.
برای اولین بار در دسامبر ۲۰۱۹ در شهر ووهان چین، پس از این‌که مردم بدون علت مشخصی دچار پنومونی شدند و واکسن‌ها و درمان‌های موجود مؤثر نبودند، نوع جدیدی از کروناویروس با همه‌گیری در انسان به نام کووید-19 شناسایی شد [1]. کووید-19یک بیماری عفونی تنفسی حاد با علائم اصلی تب، سرفه و تنگی نفس شـناخته می‌شود که قدرت انتقال و شیوع بالایی دارد [2].
همه‌گیری کرونا تأثیر مخربی بر تمام ابعاد سلامت فردی، روانی، اجتماعی و اقتصادی افراد جامعه داشته و شدت این بیماری و عوارض ناشناخته آن موجب ایجاد استرس فراوان و بر هم زدن سلامت روان انسان‌ها شده است [3، 4]. درواقع، تأثیر منفی بیماری‌های همه‌گیری به مشکلات سلامت جسمانی محدود نمی‌شود و می‌تواند پیامدهای سنگینی همچون اضطراب و تنش داشته باشد. علاوه‌براین، ظهور بیماری کرونا باعث تغییر شرایط زندگی افراد، مانند محدودیت رفت‌و‌آمد، ترس از انتقال بیماری، هراس از ابتلا، نگرانی از دست دادن عزیزان، تعطیلی مدارس و دانشگاه و مشاغل و تأثیرات روانی ویرانگر مانند ترس، اضطراب فردی و اجتماعی، افسردگی و اختلال استرس پس از سانحه شده است [5-8]. همچنین روابط اجتماعـی، اقتصــادی و نحوه زندگی کردن افراد را تحت تأثیر قرار داد.
یکی از گروه‌هایی که آسیب زیادی طی همه‌گیری کرونا به آن وارد شد، دانشجویان بودند. همه‌گیری و تعطیلی دانشگاه اضطراب و تنش زیادی ایجاد کرد. ﺑﺴﯿﺎری از داﻧﺸﺠﻮیﺎن ﺑﺮای اوﻟﯿﻦ ﺑﺎر ﺑﻮد ﮐﻪ در ﮐﻼسﻫﺎی ﻣﺠﺎزی ﺷﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﺗﺠﺮﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﯿﻤﺎری ﻫﻤﻪﮔﯿﺮی را ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ. ترس از آموزش و آزمون‌ها، مسائل و مشکلات مالی، آینده تحصیلی، آینده کاری و کاهش همبستگی اجتماعی، زمینه را برای وجود اضطراب در دانشجویان فراهم می‌کرد. علاوه‌براین، قرار ﮔﺮﻓﺘﻦ در ﻣﺤﯿﻂ آﻟﻮده ﺑﻪ ویﺮوس ﮐﻮویﺪ، اﺧﺘﻼﻻت روان‌شناﺧﺘﯽ ﮔﺴﺘﺮده‌ای، چون اﺿﻄﺮاب، اﻓﺴﺮدﮔﯽ، اﺳﺘﺮس و ﻣﺸﮑﻼت ﺧﻮاب را در ﺑﺴﯿﺎری از دانشجویان در ی داشت [9].
باتوجه‌به چنین مشکلاتی شناخت عوامل مؤثر بر اختلالات روان‌شناختی، از جمله اضطراب افراد از اهمیت فراوانی برخوردار است. بنابراین به منظور کاهش اختلالات روانی چون افسردگی و اضطراب در بحران کرونا ابتدا باید فاکتور‌های غیر‌مرتبط با کرونا را که تأثیر بسزایی بر بروز این اختلالات روانی دارند، برحسب شدت درگیری و عامل ایجاد‌کننده از طریق راهکارهایی چون ارتقای آگاهی و اصلاح تفکرات غلط تخفیف داد و درباره عوامل مرتبط با کرونا اقداماتی مانند آگاهی‌بخشی رسانه‌ای، آموزش اصول بهداشتی، قرنطینه، ایزولاسیون، در صورت امکان کمک به بهبود مشکلاتی مالی و اقتصادی و درنهایت حمایت از آنان، می‌تواند به کاهش شیوع کرونا و همچنین کاهش میزان افسردگی و اضطراب در این دوران کمک کند [10].
همچنین تاب‌آوری می‌تواند یکی از عوامل کمک‌کننده در مواجهه و سازگاری با شرایط سخت و استرس‌زای زندگی باشد. تاب‌آوری به‌عنوان یک ویژگی شخصیتی برای توانایی سازش‌یافتگی موفقیت‌آمیز با شرایط تنیدگی‌زا و تهدیدزا توصیف شده است. تاب‌آوری باعث می‌شود فرد در برابر چالش‌ها و مشکلات، اضطراب کمتری از خود نشان بدهد. افراد تابآور به‌دلیل برخورداری از ویژگی‌های مثبت مانند سلامت روانی، مهارت حل مسئله، انعطاف‌پذیری، حس امید، همدلی، خوش‌بینی و احساس تعلق و عدم برخورداری از ویژگی‌های منفی مانند افسردگی و وسواس احتمالاً راحت‌تر با مشکلات و موقعیت‌های استرس‌زا کنار می‌آیند [11].
با وجود همه‌گیری کرونا و دلایلی چون غیر‌قابل پیشبینی بودن شرایط بحرانی، ترس از مرگ، تحت فشار بودن از نظر اقتصادی و غیره عوارض روان‌شناختی زیادی، مثل افسردگی، اضطراب و حملات عصبی شدید بر افراد متحمل شده است و ازآنجاکه گروه قابل‌توجهی از افراد جامعه را دانشجویان تشکیل می‌دهند و افسردگی و اضطراب می‌تواند تأثیر منفی بر سلامت، کیفیت زندگی، پذیرش نقش حرفه‌ای وغیره دانشجویان بگذارد و تأثیری که تاب‌آوری به‌عنوان منبعی برای تسهیل غلبه بر مصائب، مشکلات، مقاومت در برابر تنیدگی و از بین بردن اختلالات روانی دارد، هدف از این مطالعه، بررسی همبستگی افسردگی، اضطراب و استرس با تاب‌آوری در دانشجویان پرستاری و مامایی دانشگاه علوم‌پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی قم در طول بحران کرونا است.
روش بررسی
مطالعه حاضر از نوع توصیفی‌همبستگی است. جامعه و نمونه پژوهش را دانشجویان پرستاری و مامایی دانشگاه علوم‌پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی قم در سال 1400 تشکیل دادند. روش نمونه‌گیری، تصادفی ساده بود. تعداد کل دانشجویان پرستاری و مامایی 320 نفر است. برای تعیین حجم نمونه از محاسبات براساس نرم‌افزار جی پاور استفاده شد. با فرض حداقل همبستگی خطی 2/0 [12]، بین نمره تاب‌آوری و اضطراب و با در نظر گرفتن سطح احتمال خطای نوع اول 5 درصد و سطح احتمال خطای نوع دوم 20 درصد، تعداد نمونه براساس فرمول همبستگی خطی بین دو متغیر کمّی برابر 192 نفر به دست آمد.
معیارهای ورود به مطالعه عبارت بودند از: تمایل برای شرکت در مطالعه، گروه سنی ۱۸ تا ۳۰ سال، ملیت ایرانی، نداشتن اختلالات روان‌پزشکی، مصرف نکردن دارو‌های روان‌گردان در 6 ماه اخیر و معیار خروج شامل انصراف فرد از ادامه شرکت در مطالعه بود. ابزار گردآوری داده‌ها شامل پرسش‌نامه اضطراب کرونایی علی‌پور که پایایی به روش آلفای کرونباخ 91/0 و به روش 2- گاتمن92/0 و روایی تأیید شده و پرسش‌نامه تاب‌آوری کانر-دیویدسون که پایایی به روش آلفای کرونباخ 91/0 و روایی تأیید شده است و پرسش‌نامه مقیاس افسردگی، اضطراب و استرس DASS21 اعتبار بازآزمایی را برای مقیاس افسردگی، اضطراب و تنیدگی به‌ترتیب برابر با 80/0، 76/0 و 77/0 و 5 آلفای کرونباخ را برای مقیاس افسردگی، اضطراب و استرس به‌ترتیب برابر با 81/0، 74/0 و 78/0 گزارش کرده‌اند [13-15].
پرسش‌نامه اضطراب کرونایی علی‌پور (CDAS)
این پرسش‌نامه به‌صورت 18 گویه و طیف 4 درجه‌ای لیکرت (هرگز=(0)، گاهی اوقات=(1)، بیشتر اوقات=(2) و همیشه=(3)) و امتیازدهی به‌صورت نبود اضطراب یا اضطراب خفیف=0-16، اضطراب متوسط=17-29 و اضطراب شدید=30-54 است [13].
پرسش‌نامه کانر-دیویدسون
برای اندازه‌گیری تاب‌آوری از مقیاس تاب‌آوری کانر-دیویدسون استفاده شد. مقیاس تاب‌آوری کانر-دیویدسون (2003) 25 گویه 5 گزینه‌ای (هرگز، به‌ندرت، گاهی اوقات، اغلب و همیشه) دارد که به‌صورت مقیاس لیکرتی نمره‌گذاری شد. حداقل نمره (0) و حداکثر نمره (100) است. کانر-دیویدسون همسانی درونی، پایایی، بازآزمایی و روایی همگرا و واگرای این مقیاس را گزارش کرده‌اند [14]. محمدی و همکاران، پرسش‌نامه را برای بررسی عوامل تاب‌آوری در افراد در معرض خطر سوء‌مصرف مواد به فارسی ترجمه کردند و آلفای کرونباخ کل را 89/0 به دست آوردند [15].
پرسش‌نامه DASS21 لاویبوند
این مقیاس (که فرم کوتاه مقیاس DASS42 است)، یک ابزار مبتنی بر روش خودگزارشی است که برای سنجش حالات عاطفه منفی در افسردگی، اضطراب و استرس و تعیین شدت علائم آن‌ها، توسط پی. اف. لاویبوند و اس. اچ. لاویبوند، طراحی و ارائه شده است. کاربرد این مقیاس، اندازه‌گیری شدت نشانه‌های اصلی افسردگی، اضطراب و استرس است. پرسش‌نامه DASS21، 21 گویه (با 4 گزینه پاسخ در مقیاس لیکرتی) دارد. هریک از خرده‌مقیاس‌های DASS شامل 7 سؤال است که نمره نهایی هر کدام از طریق مجموع نمرات سؤال‌های مربوط به آن به دست می‌آید. هر سؤال از (0) اصلاً در مورد من صدق نمی‌کند) تا 3 (کاملاً در مورد من صدق می‌کند) نمره‌گذاری می‌شود (ازآنجاکه DASS21 فرم کوتاه‌شده مقیاس اصلی (42 سؤالی) است، نمره نهایی هریک از این خرده‌مقیاس‌ها باید 2 برابر شود. ضریب اعتبار بازآزمایی برای عامل استرس 80/0، افسردگی 81/0، اضطراب 78/0 و برای کل مقیاس برابر با 82/0 بود. آلفای کرونباخ استرس، افسردگی و اضطراب به‌ترتیب برابر با 87/0، 85/0 و 75/0 بود [16].
همه ملاحظات اخلاقی مانند حفظ شأن افراد، بیان واضح و شفاف هدف پژوهش، ارائه نتایج به ذی‌ربطان برای اتخاذ تصمیمات مناسب و کد اخلاق از کمیته اخلاق در پژوهش‌های زیست‌پزشکی دانشگاه علوم‌پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی قم دریافت شد. باتوجه‌به شرایط خاص ناشی از بحران کرونا و عدم دسترسی مستقیم به دانشجویان و همچنین زمان محدود پژوهش، دانشجویان رشته پرستاری و مامایی دانشگاه علوم‌پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی قم پرسش‌نامه‌های استاندارد تاب‌آوری کانر-دیویدسون، اضطراب کرونایی علی‌پور و پرسش‌نامه مقیاس افسردگی، اضطراب و استرس DASS21 لاویبوند را به‌صورت برخط تکمیل و در این مطالعه شرکت کردند.
بعد از جمع‌آوری پرسش‌نامه‌های مربوطه، اطلاعات به‌صورت خام وارد نرم‌افزار SPSS نسخه 22 شد؛ به روش رگرسیون گام‌به‌گام و با به‌کار‌گیری از روش‌های آماری توصیفی (تعداد، میانگین و انحراف‌معیار) و آزمون‌های آماری تحلیلی ضریب همبستگی پیرسون، داده‌ها در سطح معناداری 05/0 تجزیهوتحلیل شد.
یافته‌ها
میانگین و انحراف‌معیار سن نمونه‌های مطالعه‌شده 02/1±20/21 بود. بیشتر شرکت‌کنندگان، دانشجویان پرستاری (5/74 درصد) و 9/58 درصد پاسخ‌دهندگان زن بودند. ازنظر وضعیت تأهل 5/67 درصد مجرد و 8/32 درصد متأهل بودند. میانگین و انحراف‌معیار نمرات مقیاس DASS و مقیاس اضطراب بیماری کرونا (CDAS) در جدول شماره 1 ارائه شده است. براساس نمره CDAS، 9/58 درصد از دانشجویان دچار اضطراب شدید مربوط به کووید-19 و 1/41 درصد دچار اضطراب متوسط بودند. آزمون تحلیل رگرسیون خطی نشان داد که اضطراب مربوط به کووید-19 با نمرات افسردگی، اضطراب و استرس در مقیاس DASS همبستگی معناداری دارد و 31/39 درصد و 11 درصد از تغییرات افسردگی را (56/0=β، 31/0=R2 و 001/P<0)، اضطراب (62/0=β، 39/0=R2 و 001/0>P) و استرس (34/0=β، 11/0=R2 و 001/0>P) به‌ترتیب پیشبینی می‌کند.
یافته‌های آزمون همبستگی پیرسون در جدول شماره 2 نشان داده شده است. همه ابعاد مقیاس تاب‌آوری (CD-RISC) با هم رابطه معنادار و معکوس نشان دادند.
تجزیهوتحلیل رگرسیون خطی چندگانه نشان داد که پذیرش مثبت تغییر (CD-RISC) با اضطراب کووید-19 مرتبط است و 26 درصد تغییر را در اضطراب کووید-19 بین پاسخ‌دهندگان پیشبینی می‌کند (39/0=β، 26/0=R2 و 001/0 P<). همچنین 40 درصد از تغییرات افسردگی را به‌طور معناداری پیشبینی کرد (40/0-=β، 40/0=R2 و 001/0<P) (جداول شماره3، 4، 5).
بحث
در پژوهش حاضر، رابطه افسردگی، اضطراب و استرس با تاب‌آوری دانشجویان در طول بحران کرونا بررسی شده است. نتایج نشان داد تاب‌آوری با افسردگی، اضطراب و استرس همبستگی معکوس معنادار وجود دارد. این یافته با یافته‌های بهشتی و همکاران [17]، مرادی و همکاران [18]، نصیرزاده و همکاران [19]، حسینی و همکاران [20]، رستمی و همکاران [21]، بارزیلی و همکاران [22]، استیاوتی و همکاران [23] و کوین جی تو و همکاران [24] همسو بوده است.
نصیرزاده و همکاران در پژوهشی نشان دادند در بحران همه‌گیری بیماری کرونا با افزایش تاب‌آوریِ مشارکت‌کنندگان میانگین نمره سطح افسردگی، اضطراب و استرس کاهش یافته بود [19]. حسینی و همکاران نیز در مطالعه خود دریافتند، افسردگی پرستاران با تاب‌آوری رابطه معکوس دارد [20]. همچنین، بارزیلی و همکاران مشاهده کردند افزایش تاب‌آوری با کاهش استرس ناشی از کرونا، اضطراب و افسردگی همراه است [22]. استیاوتی و همکاران در اندونزی نشان دادند بین تاب‌آوری و اضطراب کارکنان بهداشتی در همه‌گیری کرونا همبستگی معناداری وجود دارد [23]. کوین و همکاران نیز در استرالیا نشان دادند افرادی که نمره افسردگی، اضطراب و استرس در محدوده نرمال دارند، نمرات تاب‌آوری بالاتری داشتند [24].
مطابق تحقیقات انجام‌شده، با ظهور بیماری کرونا و گسترش سریع آن، سطح اضطراب در جمعیت جهانی افزایش یافت که موجب اختلال در سلامت افراد جامعه شد. اختلالاتی ازقبیل روان‌پریشی، اضطراب، استرس و افسردگی و حتی خودکشی مشاهده شد [18]. ازآنجاکه تاب‌آوری، توانایی مقاومت در برابر تغییرات [25] و ظرفیت مثبت برای سازگاری با استرس [26] تعریف شده است، از عوامل اساسی در کنار آمدن با بیماری شمرده می‌شود [27]. افراد تابآور ویژگی‌هایی همچون خوش‌بینی، سازگاری، اعتمادبه‌نفس، تصویر مثبت از خود، همدلی و بردباری را از خود نشان داده‌اند. درواقع، تاب‌آوری ترکیبی از شخصیت و تجربیات زندگی است که درنهایت به توانایی سازگاری مثبت منجر می‌شود [23]. سازوکار تاب‌آوری در کاهش اضطراب به این نحو عمل می‌کند که مؤلفه‌های اصلی آن مانند اعتمادبه‌نفس، شایستگی شخصی، اعتماد به غرایز، پذیرش مثبت تغییر، کنترل و تأثیرات معنوی هنگام قرار گرفتن درشرایط استرس‌زا به مثابه یک حائل عمل می‌کند و اجازه بروز اضطراب را نمی‌دهد [28]. به‌علاوه، تاب‌آوری ویژگی‌هایی چون توان اجتماعی، توانایی حل مسئله، هدفمندی و امید به آینده را تحت تأثیر قرار می‌دهد. ازآنجاکه افراد افسرده در داشتن این ویژگی‌ها دچار نقصان هستند؛ بنابراین با ارتقای تاب‌آوری احتمال افسردگی کاهش می‌یابد [20]. همچنین افراد تابآور ازنظر احساسی آرام و قادر به مقابله با شرایط نامطلوب هستند و ارزیابی مثبتی از یک موقعیت استرس‌زا دارند و سازگاری خود را برای موقعیت مذکور افزایش می‌دهند [21].
این مطالعه نشان داد بین تاب‌آوری و اضطراب کرونا همبستگی معناداری وجود دارد. سطح بالای اضطراب کرونا با سطح پایین تاب‌آوری همراه بود که با مطالعات عینی و همکاران و رایان و همکاران همسو است [28، 29]. این مطالعه از روش مقطعی استفاده کرد، به‌طوری‌که نتوانست رابطه علّی بین اضطراب کرونا و تاب‌آوری را نشان دهد، اما این امر مؤید مطالعات قبلی بود. یک مطالعه فراتحلیل تاب‌آوری بالا را با سلامت روان بهتر نشان داد. تاب‌آوری، اثر محافظتی بر اضطراب و افسردگی دارد. این تحقیق نشان داد تاب‌آوری با سطح اضطراب کرونای دانشجویان پرستاری و مامایی مرتبط است، به این معنا که هرچه فرد تاب‌آورتر باشد، سلامت روان او بهتر است.
نتایج این مطالعه شواهدی است که نشان می‌دهد تاب‌آوری واقعاً با سطح اضطراب کرونای تجربه‌شده توسط دانشجویان پرستاری و مامایی در عصر همه‌گیری کووید-19 مرتبط است. در این حالت، هرچه دانشجویان پرستاری و مامایی تاب‌آوری بیشتری داشته باشند، سطح اضطراب آن‌ها بهتر خواهد بود. درواقع، تاب‌آوری یکی از راه‌های مناسب برای مقابله با یک رویداد نامطلوب یا رویدادی است که می‌تواند باعث آسیب شود، زیرا تاب‌آوری توانایی حفظ تعادل پایدار است [23].
از طرفی، تاب‌آوری مهارتی است که می‌توان آموخت؛ بنابراین آموزش متخصصان مراقبت‌های بهداشتی برای مقابله با شرایط اضطراری و کاهش مسائل بهداشت روانی در آینده، توسعه تاب‌آوری باید در اولویت قرار گیرد [30، 31]. ایجاد روابط خوب، حفظ مثبت اندیشی، به دست آوردن بینش عاطفی، مدیریت حرفه‌ای و زندگی اجتماعی و ارتقای معنویت، همه راه‌هایی برای ایجاد تاب‌آوری روانی هستند [32]. روش‌هایی برای بازسازی شناختی، متعادل‌سازی حرفه‌ای و زندگی اجتماعی، شناخت خود، بهبود توانایی‌های حل مسئله و تقویت اهداف شخصی را می‌توان برنامه‌های کاربردی کلیدی بهبود تاب‌آوری روانی در کارکنان مراقبت‌های بهداشتی در نظر گرفت [30].
آزمایشات ممکن است برای بهبود تاب‌آوری روانی بین کارکنان مراقبت‌های بهداشتی، مانند محدودیت‌های شیفت، ارتباطات روشن، مناطق استراحت با دسترسی گسترده و قوانین جامع در مورد استفاده و مدیریت تجهیزات حفاظتی طراحی شوند [33].
ازآنجاکه آثار روان‌شناختی ویروس کرونا همچون اضطراب، افسردگی و استرس در گروه‌های مختلف، ازجمله قشر دانشجو که از سرمایه‌های مهم کشور به شمار می‌روند، حائز اهمیت بوده و سلامت جامعه در گرو سلامت این گروه است؛ بنابراین مطالعه روی عوامل تأثیرگذار بر این مؤلفه‌های روان‌شناختی، مثل تاب‌آوری که در جامعه به‌خصوص بین جوانان بسیار تأثیرگذار است، می‌تواند نتایج مؤثرتری داشته باشد.
از نقاط قوت قابل ذکر این پژوهش، استفاده از ابزار تخصصی برای جمع‌آوری داده‌های مربوط به اضطراب کرونا و نیز استفاده از ابزاری که 3 مؤلفه روان‌شناختی را بررسی‌کند، است.
هر پژوهشی هنگام اجرا با محدودیت‌هایی مواجه است و از محدودیت‌های این مطالعه می‌توان به دشواری در جمع‌آوری داده‌ها باتوجه‌به همه‌گیری و شیوع ویروس کرونا، ابزارهای خودگزارشی و محدود شدن جامعه پژوهش به دانشجویان پرستاری و مامایی دانشگاه علوم‌پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی قم اشاره کرد.
نتیجه‌گیری
بین سطح تاب‌آوری استرس، افسردگی و اضطراب تجربه‌شده توسط دانشجویان در طول همه‌گیری کووید-19 همبستگی معناداری یافت شد. هرچه تاب‌آوری کمتر باشد؛ استرس، افسردگی و اضطراب تجربه‌شده بالاتر است؛ بنابراین در همه‌گیری‌ها و برنامه چالش‌های سلامت روان مورد نیاز است.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
کد اخلاق پژوهش IR.MUQ.REC.1400.154 از دانشگاه علوم‌پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی قم گرفته شده است.
حامی مالی
این مطالعه با حمایت مالی دانشگاه علوم‌پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی قم انجام شد.
مشارکت نویسندگان
تمام نویسندگان در طراحی، اجرا و نگارش همه بخش‌های پژوهش حاضر مشارکت داشته‌اند.
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان، این مقاله تعارض منافع ندارد.
تشکر و قدردانی
نویسندگان از معاونت فناوری و تحقیقات دانشگاه علوم‌پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی قم برای تأمین منابع مالی تشکر و قدردانی می‌کنند.
نوع مطالعه: مقاله پژوهشي |
موضوع مقاله:
روانشناسی
دریافت: 1401/12/1 | پذیرش: 1402/2/4 | انتشار: 1402/5/10
دریافت: 1401/12/1 | پذیرش: 1402/2/4 | انتشار: 1402/5/10
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
حق تالیف (کپی رایت) برای مولفان محفوظ است.
صاحب امتیاز: دانشگاه علوم پزشکی قم
ناشر: انتشارات دانشگاه علوم پزشکی قم
شاپا چاپی: 7799-1375
شاپا الکترونیک: 1375-2008
ایمیل مجله: journal@muq.ac.ir
j.muq.ac@gmail.com
