جلد 17 -
جلد 17 - صفحات 596-584 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Ethics code: IR.MUQ.REC.1394.304
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Emami Alni Z, Soltani E, Mohammadbeigi A, Gharlipour Z. Designing and Assessing the Validity and Reliability of a Tool for Assessing Stress Management in Primigravida Pregnant Women in Iran Based on the Theory of Planned Behavior. Qom Univ Med Sci J 2023; 17 : 2868.1
URL: http://journal.muq.ac.ir/article-1-3708-fa.html
URL: http://journal.muq.ac.ir/article-1-3708-fa.html
امامی آلنی زینب، سلطانی اسماعیل، محمدبیگی ابوالفضل، قارلی پور ذبیح اله. روایی و پایایی ابزار سنجش مدیریت استرس مبتنی بر نظریه رفتار برنامهریزیشده در زنان نخست باردار. مجله دانشگاه علوم پزشکی قم. 1402; 17 () :584-596
1- گروه آموزش بهداشت و ارتقای سلامت، دانشکده بهداشت، دانشگاه علوم‌پزشکی قم، قم، ایران.
2- گروه روانشناسی بالینی، دانشکده پزشکی، دانشگاه علوم‌پزشکی شیراز، شیراز، ایران.
3- گروه اپیدمیولوژی و آمار زیستی، دانشکده بهداشت، دانشگاه علوم‌پزشکی قم، قم، ایران.
4- گروه آموزش بهداشت و ارتقای سلامت، دانشکده بهداشت، دانشگاه علوم‌پزشکی قم، قم، ایران. ،gharlipourz@yahoo.com
2- گروه روانشناسی بالینی، دانشکده پزشکی، دانشگاه علوم‌پزشکی شیراز، شیراز، ایران.
3- گروه اپیدمیولوژی و آمار زیستی، دانشکده بهداشت، دانشگاه علوم‌پزشکی قم، قم، ایران.
4- گروه آموزش بهداشت و ارتقای سلامت، دانشکده بهداشت، دانشگاه علوم‌پزشکی قم، قم، ایران. ،
متن کامل [PDF 5025 kb]
(291 دریافت)
| چکیده (HTML) (517 مشاهده)
متن کامل: (289 مشاهده)
مقدمه
بسیاری از زنان بارداری را یکی از پر‌استرس‌ترین دوره‌های زندگی خود توصیف می‌کنند [1]. این پدیده در زنان نخست باردار با شدت بیشتری همراه است، زیرا آنان برای بار اول با این تغییرات مواجه می‌شوند. مادران باردار به دلیل رویارویی با نگرانی درباره وضعیت جنین، ترس از زایمان، کاهش فعالیت‌های روزمره، مواظبت افراطی و تغییرات ظاهری دچار اضطراب و ترس می‌شوند [2]. شدت این استرس در 3 ماهه سوم بیشتر است، حتی استرس ناشی از تولد اولین فرزند در جداول استرس روانی‌اجتماعی، جزء استرس‌های شدید طبقه‌بندی می‌شود [3]. استرس در شرایط بارداری، زایمان و شیردهی می‌تواند با نتایج نامطلوب بارداری همراه باشد [4]. میزان استرس روانی دوران بارداری نامشخص است، زیرا در دوران بارداری سنجیده نشده و تأثیر آن بر سلامت مادر نیز تخمین زده نمی‌شود [5].
از آنجا که بیشتر مشکلات بهداشتی با الگوهای رفتار انسان ارتباطی تنگاتنگ دارند، نظریه‌ها و الگوهای رفتاری می‌توانند برای درک چگونگی پیشگیری و کنترل مشکلات بهداشتی به کار روند. در واقع، نظریه‌ها می‌توانند به پرسش‌هایی از قبیل این‌که چرا مردم رفتار مطلوب مورد نظر را ندارند یا این‌که چگونه باید رفتار را تغییر دهند، پاسخ دهند. یکی از مدل‌های تغییر رفتار، نظریه رفتار برنامهریزیشده است. این نظریه از حـوزه روان‌شناسـی اجتمـاعی سرچشمه گرفتـه اسـت و ظرفیـت بالقـوه‌ای بـرای توسـعه آزمایشات تغییـر رفتـار دارد [6].
این نظریه قادر است به‌طور متوسط حدود 40 درصد ارتباط بین قصد و رفتار سلامت را توضیح دهد [7]. سازه‌های این نظریه عبارت‌اند از: نگرش، کنترل رفتاری درک‌شده، هنجارهای انتزاعی، قصد و رفتار. بر اساس این نظریه، قصد (تفکر برای انجام رفتار) برآیندی است از نگرش نسبت به رفتار (ارزشیابی‌های مثبت یا منفی در مورد انجام یک رفتار) که از 2 زیرسازه باورهای رفتاری (احتمال ذهنی فرد در مورد این‌که انجام رفتار هدف، نتیجه مورد نظر را به دنبال خواهد داشت) و ارزیابی از نتایج رفتار (پاسخ ارزیابی صریح نسبت به نتیجه) که باعث حصول نگرش نسبت به رفتار می‌شوند، تشکیل شده است. به عبارت دیگر، رفتار یک شخص بستگی به نگرش او به یک رفتار خاص و چگونگی نظر سایر افراد نسبت به آن رفتار دارد؛ یعنی دیدگاه سایر افراد مهم جامعه. هر دوی این‌ها عوامل تعیین‌کننده قصد یک فرد و انجام دادن یا ندادن یک رفتار هستند. عامل سوم، کنترل درک‌شده است که به وجود شرایط و امکانات برای اتخاذ رفتار مورد نظر مربوط می‌شود [8، 9].
ابزار با 2 معیار روایی و پایایی شناخته می‌شود و از طریق آن محقق اطلاعات مورد نیاز را با نهایت دقت و کمترین میزان اشتباه جمع‌آوری کرده و با انجام تجزیه‌و‌تحلیل، نتیجه‌گیری‌های لازم را انجام می‌دهد [10]. در مجموع، روایی به عنوان اعتبار و صحت مطالعه توصیف شده است [11] و پایایی، نشانگر آن است که تا چه اندازه ابزار اندازه‌گیری ویژگی‌های با‌ثبات آزمودنی یا ویژگی‌های متغیر و موقتی آن را می‌سنجد [12].
آزمایشات قبلی که درباره استرس و مدیریت آن در بارداری انجام شده‌اند، مربوط به مدیریت استرس به شیوه شناختی‌رفتاری، ذهن‌آگاهی یا راهبردهای مقابله‌ای و نیز استفاده از الگوی اعتقاد بهداشتی بوده و از ابزارهای مرتبط استفاده شده است. سلامت روان مادران باردار اهمیت ویژه‌ای دارد و تأثیرات منفی و مخرب استرس بر سلامت مادران و نوزادان و نیز آینده کودکان تأیید شده است. از سوی دیگر، ارتباط تنگاتنگی بین مشکلات بهداشتی و نظریه‌ها و الگوهای تغییر رفتار انسان وجود دارد.
به نظر می‌رسد انجام آزمایشات و مطالعات مبتنی بر نظریه‌های بهداشتی مانند نظریه رفتار برنامهریزیشده در این زمینه ضروری است. یکی از مهم‌ترین موارد در مطالعات وجود ابزار مناسب و استاندارد است. از آنجا که پرسش‌نامه‌ای درباره مدیریت استرس مبتنی بر نظریه رفتار برنامهریزیشده در بارداری یافت نشد، در این مطالعه به تعیین پایایی و روایی ابزار سنجش مدیریت استرس مبتنی بر نظریه رفتار برنامهریزیشده در زنان نخست باردار پرداختیم.
مواد و روش‌ها
این مطالعه از نوع توصیفی‌کاربردی است و با بررسی روایی و پایایی ابزار در اجرای پایان‌نامه‌ای با عنوان «بررسی میزان تأثیر آزمایش آموزشی‌حمایتی مبتنی بر نظریه رفتار برنامهریزیشده بر مدیریت استرس در زنان نخست باردار شهر قم در سال 1401» مؤثر واقع شد و در سال 1401 روی زنان نخست باردار شهر قم انجام شد. نمونه‌گیری از میان زنان نخست باردار 28 هفته‌ای که به پایگاه‌های بهداشت شهر قم مراجعه می‌کردند، به صورت تصادفی و با کسب رضایت آگاهانه انجام شد.
معیارهای ورود به مطالعه شامل داشتن تابعیت ایرانی، بارداری نخست، سن 18 تا 35 سال، بارداری کم‌خطر، سن بارداری 27 تا 28 هفته، داشتن حداقل تحصیلات ابتدایی، علاقه به شرکت در مطالعه، دسترسی به اینترنت و نداشتن سابقه درمان با داروهای روان‌پزشکی بود. معیار خروج از مطالعه تکمیل ناقص پرسش‌نامه‌ها بود.
در این مطالعه، ابزار بررسی‌شده، پرسش‌نامه مدیریت استرس مبتنی بر نظریه رفتار برنامهریزیشده در زنان نخست باردار بود که شامل 2 بخش است:
الف) پرسش‌نامه جمعیت‌شناختی شامل سؤالاتی درباره سن مادر و همسر، سن بارداری، میزان تحصیلات مادر و همسر، شغل مادر و همسر، میزان رضایت از روابط زناشویی، مشارکت یا عدم مشارکت همسر در مراقبت بارداری، حادثه استرس‌زای اخیر، خواسته یا ناخواسته بودن بارداری و وجود حامی در بارداری است.
ب) پرسش‌نامه ساز‌ه‌ای نظریه رفتار برنامهریزیشده به صورت محقق‌ساخته است. بخش نگرش 15 سؤال دارد که به صورت طیف لیکرت 5 گزینه‌ای طراحی شده و دامنه امتیاز هر سؤال بین 1 تا 5 متغیر اســت، به گونه‌ای که به پاســخ کاملاً مخالفم امتیاز 1، مخالفم امتیاز 2، نه موافق و نه مخالف امتیاز 3، موافقم امتیاز 4 و کاملاً موافقم امتیاز 5 تعلق می‌گیرد. قصد حاوی 4 سؤال، کنترل رفتاری درک‌شده حاوی 6 سؤال و هنجارهای انتزاعی حاوی 12 سؤال هسـتند که همانند بخش نگرش امتیازدهی شـده‌اند. بخش رفتار حاوی 4 سؤال است و دامنه امتیاز هر سؤال بین 1 تا 5 متغیر است به گونه‌ای که به گزینه همیشه امتیاز 5، اغلب اوقات امتیاز 4، گاهی اوقات امتیاز 3، به ندرت امتیاز 2 و هرگز امتیاز 1 تعلق می‌گیرد.
برای طراحی و تدوین پرسش‌نامه، ابتدا سؤالات از منابع و اطلاعات موجود [8، 13-15] درباره مدیریت استرس در بارداری و با توجه به نظر اعضای هیئت علمی گروه آموزش بهداشت استخراج شد.
در این مطالعه برای روان‌سنجی ابزار پژوهش از روش‌های روایی صوری، روایی محتوایی و روش‌های ارزشیابی پایایی شامل پایایی سازگاری درونی، آزمون و بازآزمون استفاده شد که در ذیل هر کدام به تفصیل توضیح داده می‌شود.
روایی صوری
در این مطالعه برای بررسی روایی صوری به صورت کیفی، ابزار اولیه برای 8 نفر از متخصصان (6 نفر آموزش بهداشت و ارتقای سلامت، 1 نفر بهداشت باروری و 1 نفر روان‌شناس بالینی) که همگی مدرک دکترای تخصصی داشته و از اعضای هیئت علمی دانشگاه‌های علوم پزشکی ایران بودند، ارسال و از آنان خواسته شد ابزار را از نظر تناسب و ارتباط مطلوب عبارات با ابعاد و سازه‌های پرسش‌نامه، امتیازدهی مناسب و وجود واژه‌های منعکس‌کننده مفهوم مورد نظر و نیز مواردی از قبیل رعایت دستور زبان فارسی، استفاده از کلمات مناسب، اهمیت و ضرورت و قرار گرفتن سؤالات در جای مناسب، مدت زمان لازم برای تکمیل ابزار طراحی‌شده توسط پاسخ‌دهندگان و تناسب ابعاد انتخاب‌شده بررسی کنند و بازخورد لازم را بدهند.
در خصوص یافته‌های حاصل در مرحله اعتباریابی مقیاس‌ها مشاهده شد ابزار اولیه طراحی‌شده توسط محققان از نظر مطابقت محتوای آن با متون علمی و معتبر مورد تأیید تمام متخصصان بود. در نهایت، متخصصان دیدگاه خود را گزارش کردند و نظرات آن‌ها برای اصلاح ابزار اعمال شد.
روایی محتوایی
برای تعیین روایی محتوایی از 2 روش کیفی و کمّی استفاده شد. برای بررسی روایی محتوا به صورت کیفی، ابزار طراحی‌شده برای 8 نفر از متخصصان (6 نفر آموزش بهداشت و ارتقای سلامت، 1 نفر بهداشت باروری و 1 نفر روان‌شناس بالینی) ارسال و از آنان خواسته شد تا در مورد هر یک از سؤالات پرسش‌نامه بر اساس معیارهای رعایت دستور زبان، اهمیت و ضرورت، استفاده از کلمات مناسب و قرارگیری مناسب عبارات در جای خود دیدگاه‌های خود را ارائه دهند.
برای تعیین روایی محتوا به صورت کمّی از 2 شیوه نسبت روایی محتوا و شاخص روایی محتوا استفاده شد.
نسبت روایی محتوا
ابتدا سؤالات به صورت تفکیک‌شده در جدول‌ها از طریق رایانامه در اختیار متخصصان (پنل 8 نفره) قرار داده شد و از آن‌ها خواسته شد تا سؤالات را در چارچوب ارائه‌شده ارزیابی کنند. برای تعیین نسبت روایی محتوای پرسش‌نامه‌ها از متخصصان خواسته شد تا میزان تناسب هر یک از عبارات پرسش‌نامه را بر اساس طیف 3 قسمتی (ضروری است، مفید است، اما ضرورتی ندارد و ضروری نیست) تعیین کنند. بعد از جمع‌آوری نظرات متخصصان، نسبت روایی محتوا برای هر عبارت تعیین شد.
پس از محاسبه شاخص مذکور، با مراجعه به جدول لاوشه، در صورتی که عدد محاسبه‌شده با فرمول مذکور برای هر سؤال، از عدد ارائه‌شده در جدول لاوشه (برای 8 نفر 75/0) بزرگ‌تر بود، آن سؤال ضروری و مهم تلقی و برای تحلیل بعدی حفظ شد. بر اساس جدول لاوشه، عباراتی که نسبت روایی محتوای آن‌ها از 75/0 (بر اساس قضاوت 8 متخصص) بالاتر بود، معنادار بوده (05/0>P) و حفظ شدند.
شاخص روایی محتوا
برای اطمینان از بهترین طراحی ممکن اندازه‌گیری سازه‌های نظریه رفتار برنامهریزیشده، از این شاخص استفاده شد. برای این منظور 3 معیار «ساده بودن»، «مربوط بودن» و «واضح بودن» با استفاده از طیف 4 قسمتی برای هر سؤال استفاده شد. در رابطه با معیار «ساده بودن»، طیف 4 قسمتی شامل 1. عبارت ساده نیست، 2. عبارت نسبتاً ساده است، 3. عبارت ساده است و 4. عبارت خیلی ساده است، بود. در رابطه با معیار «مربوط بودن»، طیف 4 قسمتی شامل 1. عبارت مربوط نیست، 2. عبارت نسبتاً مربوط است، 3. عبارت مربوط است و 4. عبارت کاملاً مربوط است، بود. در رابطه با معیار «واضح بودن» نیز طیف 4 قسمتی شامل موارد زیر بود: 1. عبارت واضح نیست، 2. عبارت نسبتاً واضح است، 3. عبارت واضح است و 4. عبارت کاملاً واضح است. بر این اساس، مقادیر شاخص روایی محتوا و میانگین آن‌ها برای هر سؤال محاسبه شد. پذیرش هر سؤال بر اساس معیار زیر صورت گرفت: نمره شاخص روایی محتوای بالاتر از 79 درصد (مناسب)، نمره شاخص روایی محتوای بین 70 تا 79 درصد (سؤال‌برانگیز و نیازمند اصلاح و بازنگری) و نمره شاخص روایی محتوایی کمتر از 70 درصد (غیر قابل‌قبول) تلقی و از پرسش‌نامه حذف شد.
پایایی ابزار
برای سنجش پایایی ابزار از دو روش آزمون و بازآزمون و نیز آزمون آلفای کرونباخ به شرح زیر استفاده شد:
برای سنجش پایایی ابزار به صورت کمّی، پرسش‌نامه نظریه رفتار برنامهریزیشده در اختیار 20 نفر از زنان نخست باردار شهر قم در هفته 28 بارداری قرار گرفت و سپس 2 هفته بعد مجدداً پرسش‌نامه‌ها توسط همان 20 نفر تکمیل شد. تعداد حجم نمونه بر اساس مطالعات مشابه مبتنی بر نظریه رفتار برنامهریزیشده مانند مطالعه سبحانی، پاکپور و وفایی نجار [13، 16، 17] تعیین شد. سپس پرسش‌نامه‌ها جمع‌آوری و نتایج آزمون و بازآزمون با استفاده از ضریب همبستگی پیرسون و ضریب آلفای کرونباخ محاسبه شد. در این مرحله با تکمیل پرسش‌نامه‌ها سازگاری درونی (همسانی درونی) پرسش‌نامه با کمک آلفای کرونباخ سنجیده شد.
یافته‌ها
در بررسی روایی صوری به صورت کیفی، ابزار اولیه طراحی‌شده از نظر مطابقت محتوای آن با متون علمی و معتبر مورد تأیید تمام متخصصان بود. نظرات متخصصان برای اصلاح ابزار اعمال شد. در همه سؤالات کلمه زن باردار جایگزین کلمه انسان شد. سؤالات 3، 12، 13، 15، 18 و20 از سازه نگرش حذف شد. سؤالات 5 و 6 سازه کنترل رفتاری درک‌شده حذف شد و عبارات «من مطمئنم که می‌توانم با پرداختن به فعالیت‌های مورد علاقه‌ام استرسم را کاهش دهم» و «من مطمئنم که می‌توانم با گفت‌وگو و درددل با همسرم یا دوستانم استرسم را کاهش دهم»، جایگزین آن‌ها شد.
در نهایت، تعداد کل سؤالات پذیرفته‌شده، 41 سؤال بود که به ترتیب قرار گرفتن در هر سازه عبارت بودند از: نگرش 15، کنترل رفتاری درک‌شده 6، هنجارهای انتزاعی 12، قصد 4 و رفتار 4 سؤال. نسبت روایی محتوا و شاخص روایی محتوای کل به ترتیب 90/0 و 96/0 به دست آمد. بر اساس نتایج، شاخص روایی محتوای کل نمرات تمام سؤالات بالاتر از 79/0 بود که مناسب تشخیص داده شدند. همچنین بر اساس نمرات نسبت روایی محتوای کل، نمرات تمام سؤالات از عدد ارائه‌شده در جدول لاوشه (برای 8 نفر متخصص 75/0) بزرگ‌تر بود، سؤالات ضروری و مهم تلقی و برای تحلیل بعدی حفظ شدند. بر اساس نمرات شاخص روایی محتوا و نسبت روایی محتوای به‌دست‌آمده، هیچ سؤالی حذف نشد. شاخص روایی محتوا و نسبت روایی محتوای مربوط به سؤالات و سازه‌ها به تفکیک در جدول‌های شماره 1 و 2 آمده‌اند.
سنجش آزمون و باز آزمون با فاصله 2 هفته و توسط 20 نمونه مشابه نمونه‌های مطالعه اصلی انجام شد. ضریب همبستگی پیرسون کل سازه‌های نظریه 75/0 بود. مقادیر آلفای کرونباخ محاسبه‌شده برای کل سازه‌های نظریه رفتار برنامهریزیشده برابر 87/0 بود. جدول شماره 3، پایایی مربوط به سازه‌های نظریه رفتار برنامهریزیشده با استفاده از روش آلفای کرونباخ و ضریب همبستگی پیرسون را نشان می‌دهد که با توجه به این‌که مقادیر هر یک از ابعاد و سازه‌های مورد مطالعه در این پژوهش از 65/0 بزرگ‌تر بود؛ بنابراین پایایی ابزار تأیید شد.
بحث
هدف از این تحقیق «تعیین روایی و پایایی ابزار سنجش مدیریت استرس مبتنی بر نظریه رفتار برنامهریزیشده در زنان نخست باردار» است. در بررسی روایی صوری، از نظر قابل‌فهم بودن و به لحاظ تناسب فرهنگی و اجتماعی، پرسش‌نامه توسط20 زن نخست باردار در هفته 28 بارداری با خصوصیات جمعیتی، اقتصادی و اجتماعی مشابه جمعیت هدف تکمیل شد. حجم نمونه در مطالعات سبحانی، پاکپور و وفایی‌نجار 20 نفر بود که با حجم نمونه مطالعه ما هم‌خوانی دارد [13، 16، 17].
محاسبه نسبت روایی محتوا و شاخص روایی محتوا با استفاده از پنل خبرگان شامل 8 متخصص انجام شد. تعداد پنل متخصصان برای محاسبه نسبت روایی محتوا در مطالعات فرزانه و طاووسی شامل 10 نفر، رحیمی 8 نفر، روحانی 4 نفر و پاکپور 3 نفر بود. در بیشتر مطالعات این تعداد کمتر از 10 یا حداکثر 10 نفر است [16، 18-21].
در ابزار ساخته‌شده در این مطالعه، سازه نگرش 15 سؤال دارد. نگرش ارزشیابی مثبت یا منفی در مورد انجام یک رفتار که شامل 2 عامل باورهای رفتاری و ارزیابی از نتایج رفتار است [22]. بر اساس مطالعه وفایی‌نجار و همکاران از بین سازه‌های نظریه رفتار برنامهریزیشده، سازه نگرش و کنترل رفتاری درک‌شده بر رفتار تأثیر معناداری داشتند [17].
همچنین بر اساس مطالعه بشیریان در بررسی تعیین رابطه بین اجزای مختلف نظریه رفتار برنامهریزیشده و قصد، نتایج به‌دست‌آمده نشان داد نگرش (نگرش مثبت نسبت به رفتار مطالعه‌شده)، هنجارهای انتزاعی و کنترل رفتاری درک‌شده پیش‌بینی‌کننده‌های قوی‌تری برای قصد در واحدهای مطالعه‌شده بودند [23]. در مطالعه والینگو و همکاران گزارش شد نگرش به طور معناداری بر قصد تأثیر دارد [24].
در ابزار این مطالعه، سازه کنترل رفتاری درک‌شده 6 سؤال دارد. سازه کنترل رفتاری درک‌شده، آسانی و سختی انجام رفتار برای فرد است که به عنوان پیش‌بینی‌کننده توأم قصد و رفتار مطرح است. بر اساس مطالعه جلمبادانی و همکاران، درک کنترل رفتار و احساس تحت اراده و اختیار بودن اقدام برای رفتار، یکی از مهم‌ترین عوامل رفتار است [25]. بر اساس مطالعات وفایی‌نجار و روحانی از بین سازه‌های این نظریه، کنترل رفتاری درک‌شده بیشترین نقش را در پیش‌بینی قصد دارند [17، 20].
سازه هنجارهای انتزاعی 12 سؤال دارد. در مطالعه وفایی‌نجار و همکاران، بر اساس نتایج ضریب همبستگی پیرسون سازه هنجارهای انتزاعی ضریب همبستگی بیشتری را با میزان رفتار مطالعه‌شده داشت که نشان‌دهنده تأثیرات اشخاصی که برای نمونه‌های مطالعه‌شده اهمیت بالایی دارند، بر نگرش‌های فردی و رفتاری اوست. یافته‌های پیش‌بینی‌کنندگی سازه‌های نظریه رفتار برنامهریزیشده در ارتباط با رفتار و قصد نشان داد که بین هنجارهای انتزاعی، کنترل رفتاری درک‌شده و قصد با نگرش ارتباط مثبت و از نظر آماری معنادار بود [17].
در این ابزار، هر یک از سازه‌های قصد و رفتار 4 سؤال دارند. آجزن و فیشبین بیان کردند قصد، رفتار واقعی را پیش‌بینی می‌کند [26]. در مطالعات پلاتنیکوف و هیگینبوتان و نیز تالوچ و همکاران، فرایند ارزیابی نحوه کنار آمدن با رفتار به‌طور معناداری با قصد در ارتباط بود [27، 28].
در بررسی پایایی ابزار گردآوری داده‌ها، در خصوص مرحله اعتمادیابی مقیاس‌ها، پایایی پرسش‌نامه سازه‌های رفتار برنامهریزیشده حاوی 41 سؤال با استفاده از روش آزمون و بازآزمون و نیز ضریب همبستگی پیرسون برابر 75/0 تعیین شد. در این روش در 2 مرحله با فاصله 14 روز روش آزمون و بازآزمون با تکمیل پرسش‌نامه توسط 20 نفر از زنان نخست باردار در هفته 28 بارداری انجام شد.
در مطالعه پاکپور و همکاران، پرسش‌نامه بعد از 15 روز مجدداً در اختیار 20 نفر قرار گرفت و با انجام اصلاحات، در نهایت ضریب آزمون و بازآزمون 84/0 به دست آمد [16]. پایایی ابزارها در مطالعه طاووسی و همکاران، بر اساس میزان آلفای کرونباخ نیز با تکمیل 15 پرسش‌نامه و با تکرار آن بعد از 14 روز در شروع مطالعه این پرسش‌نامه 86/0 تعیین شد [21]. در مطالعه روحانی و همکاران، پرسش‌نامه پس از 2 هفته مجدداً در اختیار 15 نفر قرار گرفت که نتایج به‌دست‌آمده (ضریب آلفای کرونباخ 71/0 و همبستگی آزمون و بازآزمون 73/0) نشان‌دهنده ثبات درونی و زمانی قابل‌قبول برای پرسش‌نامه بود [20].
در مطالعه جوانمرد و همکاران، پایایی پرسش‌نامه با استفاده از آزمون آلفای کرونباخ روی 30 نمونه مشابه جمعیت مطالعه‌شده، ارزیابی و پرسش‌نامه به فاصله 2 هفته تکمیل شد و همبستگی پاسخ به‌دست‌آمده 94/0 بود [29]. در مطالعه جلمدانی و همکاران برای بررسی پایایی ابزار، از روش آزمون و بازآزمون استفاده شد. پرسش‌نامه‌ها 2 بار با فاصله 1 هفته توسط 10 نمونه تکمیل شدند [25]. نتایج مطالعات فوق با این مطالعه تطابق داشت.
در این تحقیق برای روش همسانی درونی، مقادیر آلفای کرونباخ محاسبه‌شده برای کل سازه‌های نظریه 87/0 بود. مقادیر بالاتر از 65 درصد برای ضریب آلفای کرونباخ به عنوان حد قابل‌قبول این ضریب در تعیین پایایی ابزار معرفی شده است. با توجه به این‌که مقادیر هر یک از ابعاد و سازه‌های مطالعه‌شده در این پژوهش از 65 درصد بزرگ‌تر بود؛ بنابراین پایایی ابزار تأیید شد.
در مطالعه جوانمرد و همکاران، ضریب آلفای کرونباخ برای سازه نگرش 71/0، هنجارهای ذهنی 73/0، کنترل رفتار درک‌شده 75/0 و قصد 79/0 محاسبه شد [29]. در مطالعه ارشد و همکاران، پایایی ابزار از طریق محاسبه آلفای کرونباخ بررسی شد که میزان آن برای آگاهی 24/0 و سازه‌های نگرش 87/0، هنجارهای انتزاعی 88/0، کنترل رفتاری درک‌شده 85/0 و قصد 87/0 در سطح قابل‌قبولی برآورد شد [30].
نتایج پژوهش نشان داد پرسش‌نامه آماده‌شده در خصوص سنجش سازه‌های نظریه رفتار برنامهریزیشده بر مدیریت استرس در زنان نخست باردار از روایی و پایایی مناسبی برخوردار است. نبود ابزارهای مشابه، شرایط همه‌گیری کرونا و محدودیت‌های کرونایی، محدود بودن دسترسی نمونه‌ها به فضای مجازی، محدودیت زمان مطالعه، شرایط خاص بارداری و محدودیت زمانی خاص آن، از جمله محدودیت‌های این مطالعه بود. با توجه به اهمیت سلامت روان در بارداری و کارآمدی نظریه رفتار برنامهریزیشده در آزمایشات آموزشی توصیه می‌شود از ابزار مطالعه‌شده در پژوهش‌های مربوط به سلامت روان و استرس در زنان باردار استفاده شود.
نتیجه‌گیری
نتایج این مطالعه شواهد مناسبی در زمینه روایی و پایایی قابل‌قبول ابزار سنجش پرسش‌نامه آماده‌شده در خصوص سنجش سازه‌های نظریه رفتار برنامهریزیشده در مدیریت استرس در زنان نخست باردار نشان داد. مقیاس‌های به‌دست‌آمده در این مطالعه می‌تواند برای پژوهش‌های مشابه و مرتبط از نظر موضوعی و نیز از نظر جامعه مطالعه‌شده قابل‌استفاده باشد. همچنین در خصوص سایر گروه‌های هدف نیز انجام چنین مطالعاتی ضروری به نظر می‌رسد.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این مقاله از پایان‌نامه کارشناسی ارشد که با کد اخلاق IR.MUQ.REC.1394.304 در دانشگاه علوم‌پزشکی قم تصویب شده، برگرفته شده است. اصول اخلاقی شامل آگاهی کامل شرکت‌کنندگان از روند اجرای پژوهش، کسب رضایت آگاهانه و محرمانه ماندن اطلاعات آن‌ها رعایت شد.
حامی مالی
این پژوهش هیچ‌گونه کمک مالی از سازمان‌های دولتی، خصوصی و غیرانتفاعی دریافت نکرده است.
مشارکت نویسندگان
تمام نویسندگان در آماده‌سازی این مقاله مشارکت داشته‌اند.
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان، این مقاله تعارض منافع ندارد.
تشکر و قدردانی
نویسندگان از پایگاه‌های جامع سلامت شهر قم و مادران بارداری که با صبر و حوصله در این پژوهش شرکت کردند، تشکر و قدردانی می‌کنند.
بسیاری از زنان بارداری را یکی از پر‌استرس‌ترین دوره‌های زندگی خود توصیف می‌کنند [1]. این پدیده در زنان نخست باردار با شدت بیشتری همراه است، زیرا آنان برای بار اول با این تغییرات مواجه می‌شوند. مادران باردار به دلیل رویارویی با نگرانی درباره وضعیت جنین، ترس از زایمان، کاهش فعالیت‌های روزمره، مواظبت افراطی و تغییرات ظاهری دچار اضطراب و ترس می‌شوند [2]. شدت این استرس در 3 ماهه سوم بیشتر است، حتی استرس ناشی از تولد اولین فرزند در جداول استرس روانی‌اجتماعی، جزء استرس‌های شدید طبقه‌بندی می‌شود [3]. استرس در شرایط بارداری، زایمان و شیردهی می‌تواند با نتایج نامطلوب بارداری همراه باشد [4]. میزان استرس روانی دوران بارداری نامشخص است، زیرا در دوران بارداری سنجیده نشده و تأثیر آن بر سلامت مادر نیز تخمین زده نمی‌شود [5].
از آنجا که بیشتر مشکلات بهداشتی با الگوهای رفتار انسان ارتباطی تنگاتنگ دارند، نظریه‌ها و الگوهای رفتاری می‌توانند برای درک چگونگی پیشگیری و کنترل مشکلات بهداشتی به کار روند. در واقع، نظریه‌ها می‌توانند به پرسش‌هایی از قبیل این‌که چرا مردم رفتار مطلوب مورد نظر را ندارند یا این‌که چگونه باید رفتار را تغییر دهند، پاسخ دهند. یکی از مدل‌های تغییر رفتار، نظریه رفتار برنامهریزیشده است. این نظریه از حـوزه روان‌شناسـی اجتمـاعی سرچشمه گرفتـه اسـت و ظرفیـت بالقـوه‌ای بـرای توسـعه آزمایشات تغییـر رفتـار دارد [6].
این نظریه قادر است به‌طور متوسط حدود 40 درصد ارتباط بین قصد و رفتار سلامت را توضیح دهد [7]. سازه‌های این نظریه عبارت‌اند از: نگرش، کنترل رفتاری درک‌شده، هنجارهای انتزاعی، قصد و رفتار. بر اساس این نظریه، قصد (تفکر برای انجام رفتار) برآیندی است از نگرش نسبت به رفتار (ارزشیابی‌های مثبت یا منفی در مورد انجام یک رفتار) که از 2 زیرسازه باورهای رفتاری (احتمال ذهنی فرد در مورد این‌که انجام رفتار هدف، نتیجه مورد نظر را به دنبال خواهد داشت) و ارزیابی از نتایج رفتار (پاسخ ارزیابی صریح نسبت به نتیجه) که باعث حصول نگرش نسبت به رفتار می‌شوند، تشکیل شده است. به عبارت دیگر، رفتار یک شخص بستگی به نگرش او به یک رفتار خاص و چگونگی نظر سایر افراد نسبت به آن رفتار دارد؛ یعنی دیدگاه سایر افراد مهم جامعه. هر دوی این‌ها عوامل تعیین‌کننده قصد یک فرد و انجام دادن یا ندادن یک رفتار هستند. عامل سوم، کنترل درک‌شده است که به وجود شرایط و امکانات برای اتخاذ رفتار مورد نظر مربوط می‌شود [8، 9].
ابزار با 2 معیار روایی و پایایی شناخته می‌شود و از طریق آن محقق اطلاعات مورد نیاز را با نهایت دقت و کمترین میزان اشتباه جمع‌آوری کرده و با انجام تجزیه‌و‌تحلیل، نتیجه‌گیری‌های لازم را انجام می‌دهد [10]. در مجموع، روایی به عنوان اعتبار و صحت مطالعه توصیف شده است [11] و پایایی، نشانگر آن است که تا چه اندازه ابزار اندازه‌گیری ویژگی‌های با‌ثبات آزمودنی یا ویژگی‌های متغیر و موقتی آن را می‌سنجد [12].
آزمایشات قبلی که درباره استرس و مدیریت آن در بارداری انجام شده‌اند، مربوط به مدیریت استرس به شیوه شناختی‌رفتاری، ذهن‌آگاهی یا راهبردهای مقابله‌ای و نیز استفاده از الگوی اعتقاد بهداشتی بوده و از ابزارهای مرتبط استفاده شده است. سلامت روان مادران باردار اهمیت ویژه‌ای دارد و تأثیرات منفی و مخرب استرس بر سلامت مادران و نوزادان و نیز آینده کودکان تأیید شده است. از سوی دیگر، ارتباط تنگاتنگی بین مشکلات بهداشتی و نظریه‌ها و الگوهای تغییر رفتار انسان وجود دارد.
به نظر می‌رسد انجام آزمایشات و مطالعات مبتنی بر نظریه‌های بهداشتی مانند نظریه رفتار برنامهریزیشده در این زمینه ضروری است. یکی از مهم‌ترین موارد در مطالعات وجود ابزار مناسب و استاندارد است. از آنجا که پرسش‌نامه‌ای درباره مدیریت استرس مبتنی بر نظریه رفتار برنامهریزیشده در بارداری یافت نشد، در این مطالعه به تعیین پایایی و روایی ابزار سنجش مدیریت استرس مبتنی بر نظریه رفتار برنامهریزیشده در زنان نخست باردار پرداختیم.
مواد و روش‌ها
این مطالعه از نوع توصیفی‌کاربردی است و با بررسی روایی و پایایی ابزار در اجرای پایان‌نامه‌ای با عنوان «بررسی میزان تأثیر آزمایش آموزشی‌حمایتی مبتنی بر نظریه رفتار برنامهریزیشده بر مدیریت استرس در زنان نخست باردار شهر قم در سال 1401» مؤثر واقع شد و در سال 1401 روی زنان نخست باردار شهر قم انجام شد. نمونه‌گیری از میان زنان نخست باردار 28 هفته‌ای که به پایگاه‌های بهداشت شهر قم مراجعه می‌کردند، به صورت تصادفی و با کسب رضایت آگاهانه انجام شد.
معیارهای ورود به مطالعه شامل داشتن تابعیت ایرانی، بارداری نخست، سن 18 تا 35 سال، بارداری کم‌خطر، سن بارداری 27 تا 28 هفته، داشتن حداقل تحصیلات ابتدایی، علاقه به شرکت در مطالعه، دسترسی به اینترنت و نداشتن سابقه درمان با داروهای روان‌پزشکی بود. معیار خروج از مطالعه تکمیل ناقص پرسش‌نامه‌ها بود.
در این مطالعه، ابزار بررسی‌شده، پرسش‌نامه مدیریت استرس مبتنی بر نظریه رفتار برنامهریزیشده در زنان نخست باردار بود که شامل 2 بخش است:
الف) پرسش‌نامه جمعیت‌شناختی شامل سؤالاتی درباره سن مادر و همسر، سن بارداری، میزان تحصیلات مادر و همسر، شغل مادر و همسر، میزان رضایت از روابط زناشویی، مشارکت یا عدم مشارکت همسر در مراقبت بارداری، حادثه استرس‌زای اخیر، خواسته یا ناخواسته بودن بارداری و وجود حامی در بارداری است.
ب) پرسش‌نامه ساز‌ه‌ای نظریه رفتار برنامهریزیشده به صورت محقق‌ساخته است. بخش نگرش 15 سؤال دارد که به صورت طیف لیکرت 5 گزینه‌ای طراحی شده و دامنه امتیاز هر سؤال بین 1 تا 5 متغیر اســت، به گونه‌ای که به پاســخ کاملاً مخالفم امتیاز 1، مخالفم امتیاز 2، نه موافق و نه مخالف امتیاز 3، موافقم امتیاز 4 و کاملاً موافقم امتیاز 5 تعلق می‌گیرد. قصد حاوی 4 سؤال، کنترل رفتاری درک‌شده حاوی 6 سؤال و هنجارهای انتزاعی حاوی 12 سؤال هسـتند که همانند بخش نگرش امتیازدهی شـده‌اند. بخش رفتار حاوی 4 سؤال است و دامنه امتیاز هر سؤال بین 1 تا 5 متغیر است به گونه‌ای که به گزینه همیشه امتیاز 5، اغلب اوقات امتیاز 4، گاهی اوقات امتیاز 3، به ندرت امتیاز 2 و هرگز امتیاز 1 تعلق می‌گیرد.
برای طراحی و تدوین پرسش‌نامه، ابتدا سؤالات از منابع و اطلاعات موجود [8، 13-15] درباره مدیریت استرس در بارداری و با توجه به نظر اعضای هیئت علمی گروه آموزش بهداشت استخراج شد.
در این مطالعه برای روان‌سنجی ابزار پژوهش از روش‌های روایی صوری، روایی محتوایی و روش‌های ارزشیابی پایایی شامل پایایی سازگاری درونی، آزمون و بازآزمون استفاده شد که در ذیل هر کدام به تفصیل توضیح داده می‌شود.
روایی صوری
در این مطالعه برای بررسی روایی صوری به صورت کیفی، ابزار اولیه برای 8 نفر از متخصصان (6 نفر آموزش بهداشت و ارتقای سلامت، 1 نفر بهداشت باروری و 1 نفر روان‌شناس بالینی) که همگی مدرک دکترای تخصصی داشته و از اعضای هیئت علمی دانشگاه‌های علوم پزشکی ایران بودند، ارسال و از آنان خواسته شد ابزار را از نظر تناسب و ارتباط مطلوب عبارات با ابعاد و سازه‌های پرسش‌نامه، امتیازدهی مناسب و وجود واژه‌های منعکس‌کننده مفهوم مورد نظر و نیز مواردی از قبیل رعایت دستور زبان فارسی، استفاده از کلمات مناسب، اهمیت و ضرورت و قرار گرفتن سؤالات در جای مناسب، مدت زمان لازم برای تکمیل ابزار طراحی‌شده توسط پاسخ‌دهندگان و تناسب ابعاد انتخاب‌شده بررسی کنند و بازخورد لازم را بدهند.
در خصوص یافته‌های حاصل در مرحله اعتباریابی مقیاس‌ها مشاهده شد ابزار اولیه طراحی‌شده توسط محققان از نظر مطابقت محتوای آن با متون علمی و معتبر مورد تأیید تمام متخصصان بود. در نهایت، متخصصان دیدگاه خود را گزارش کردند و نظرات آن‌ها برای اصلاح ابزار اعمال شد.
روایی محتوایی
برای تعیین روایی محتوایی از 2 روش کیفی و کمّی استفاده شد. برای بررسی روایی محتوا به صورت کیفی، ابزار طراحی‌شده برای 8 نفر از متخصصان (6 نفر آموزش بهداشت و ارتقای سلامت، 1 نفر بهداشت باروری و 1 نفر روان‌شناس بالینی) ارسال و از آنان خواسته شد تا در مورد هر یک از سؤالات پرسش‌نامه بر اساس معیارهای رعایت دستور زبان، اهمیت و ضرورت، استفاده از کلمات مناسب و قرارگیری مناسب عبارات در جای خود دیدگاه‌های خود را ارائه دهند.
برای تعیین روایی محتوا به صورت کمّی از 2 شیوه نسبت روایی محتوا و شاخص روایی محتوا استفاده شد.
نسبت روایی محتوا
ابتدا سؤالات به صورت تفکیک‌شده در جدول‌ها از طریق رایانامه در اختیار متخصصان (پنل 8 نفره) قرار داده شد و از آن‌ها خواسته شد تا سؤالات را در چارچوب ارائه‌شده ارزیابی کنند. برای تعیین نسبت روایی محتوای پرسش‌نامه‌ها از متخصصان خواسته شد تا میزان تناسب هر یک از عبارات پرسش‌نامه را بر اساس طیف 3 قسمتی (ضروری است، مفید است، اما ضرورتی ندارد و ضروری نیست) تعیین کنند. بعد از جمع‌آوری نظرات متخصصان، نسبت روایی محتوا برای هر عبارت تعیین شد.
پس از محاسبه شاخص مذکور، با مراجعه به جدول لاوشه، در صورتی که عدد محاسبه‌شده با فرمول مذکور برای هر سؤال، از عدد ارائه‌شده در جدول لاوشه (برای 8 نفر 75/0) بزرگ‌تر بود، آن سؤال ضروری و مهم تلقی و برای تحلیل بعدی حفظ شد. بر اساس جدول لاوشه، عباراتی که نسبت روایی محتوای آن‌ها از 75/0 (بر اساس قضاوت 8 متخصص) بالاتر بود، معنادار بوده (05/0>P) و حفظ شدند.
شاخص روایی محتوا
برای اطمینان از بهترین طراحی ممکن اندازه‌گیری سازه‌های نظریه رفتار برنامهریزیشده، از این شاخص استفاده شد. برای این منظور 3 معیار «ساده بودن»، «مربوط بودن» و «واضح بودن» با استفاده از طیف 4 قسمتی برای هر سؤال استفاده شد. در رابطه با معیار «ساده بودن»، طیف 4 قسمتی شامل 1. عبارت ساده نیست، 2. عبارت نسبتاً ساده است، 3. عبارت ساده است و 4. عبارت خیلی ساده است، بود. در رابطه با معیار «مربوط بودن»، طیف 4 قسمتی شامل 1. عبارت مربوط نیست، 2. عبارت نسبتاً مربوط است، 3. عبارت مربوط است و 4. عبارت کاملاً مربوط است، بود. در رابطه با معیار «واضح بودن» نیز طیف 4 قسمتی شامل موارد زیر بود: 1. عبارت واضح نیست، 2. عبارت نسبتاً واضح است، 3. عبارت واضح است و 4. عبارت کاملاً واضح است. بر این اساس، مقادیر شاخص روایی محتوا و میانگین آن‌ها برای هر سؤال محاسبه شد. پذیرش هر سؤال بر اساس معیار زیر صورت گرفت: نمره شاخص روایی محتوای بالاتر از 79 درصد (مناسب)، نمره شاخص روایی محتوای بین 70 تا 79 درصد (سؤال‌برانگیز و نیازمند اصلاح و بازنگری) و نمره شاخص روایی محتوایی کمتر از 70 درصد (غیر قابل‌قبول) تلقی و از پرسش‌نامه حذف شد.
پایایی ابزار
برای سنجش پایایی ابزار از دو روش آزمون و بازآزمون و نیز آزمون آلفای کرونباخ به شرح زیر استفاده شد:
برای سنجش پایایی ابزار به صورت کمّی، پرسش‌نامه نظریه رفتار برنامهریزیشده در اختیار 20 نفر از زنان نخست باردار شهر قم در هفته 28 بارداری قرار گرفت و سپس 2 هفته بعد مجدداً پرسش‌نامه‌ها توسط همان 20 نفر تکمیل شد. تعداد حجم نمونه بر اساس مطالعات مشابه مبتنی بر نظریه رفتار برنامهریزیشده مانند مطالعه سبحانی، پاکپور و وفایی نجار [13، 16، 17] تعیین شد. سپس پرسش‌نامه‌ها جمع‌آوری و نتایج آزمون و بازآزمون با استفاده از ضریب همبستگی پیرسون و ضریب آلفای کرونباخ محاسبه شد. در این مرحله با تکمیل پرسش‌نامه‌ها سازگاری درونی (همسانی درونی) پرسش‌نامه با کمک آلفای کرونباخ سنجیده شد.
یافته‌ها
در بررسی روایی صوری به صورت کیفی، ابزار اولیه طراحی‌شده از نظر مطابقت محتوای آن با متون علمی و معتبر مورد تأیید تمام متخصصان بود. نظرات متخصصان برای اصلاح ابزار اعمال شد. در همه سؤالات کلمه زن باردار جایگزین کلمه انسان شد. سؤالات 3، 12، 13، 15، 18 و20 از سازه نگرش حذف شد. سؤالات 5 و 6 سازه کنترل رفتاری درک‌شده حذف شد و عبارات «من مطمئنم که می‌توانم با پرداختن به فعالیت‌های مورد علاقه‌ام استرسم را کاهش دهم» و «من مطمئنم که می‌توانم با گفت‌وگو و درددل با همسرم یا دوستانم استرسم را کاهش دهم»، جایگزین آن‌ها شد.
در نهایت، تعداد کل سؤالات پذیرفته‌شده، 41 سؤال بود که به ترتیب قرار گرفتن در هر سازه عبارت بودند از: نگرش 15، کنترل رفتاری درک‌شده 6، هنجارهای انتزاعی 12، قصد 4 و رفتار 4 سؤال. نسبت روایی محتوا و شاخص روایی محتوای کل به ترتیب 90/0 و 96/0 به دست آمد. بر اساس نتایج، شاخص روایی محتوای کل نمرات تمام سؤالات بالاتر از 79/0 بود که مناسب تشخیص داده شدند. همچنین بر اساس نمرات نسبت روایی محتوای کل، نمرات تمام سؤالات از عدد ارائه‌شده در جدول لاوشه (برای 8 نفر متخصص 75/0) بزرگ‌تر بود، سؤالات ضروری و مهم تلقی و برای تحلیل بعدی حفظ شدند. بر اساس نمرات شاخص روایی محتوا و نسبت روایی محتوای به‌دست‌آمده، هیچ سؤالی حذف نشد. شاخص روایی محتوا و نسبت روایی محتوای مربوط به سؤالات و سازه‌ها به تفکیک در جدول‌های شماره 1 و 2 آمده‌اند.
سنجش آزمون و باز آزمون با فاصله 2 هفته و توسط 20 نمونه مشابه نمونه‌های مطالعه اصلی انجام شد. ضریب همبستگی پیرسون کل سازه‌های نظریه 75/0 بود. مقادیر آلفای کرونباخ محاسبه‌شده برای کل سازه‌های نظریه رفتار برنامهریزیشده برابر 87/0 بود. جدول شماره 3، پایایی مربوط به سازه‌های نظریه رفتار برنامهریزیشده با استفاده از روش آلفای کرونباخ و ضریب همبستگی پیرسون را نشان می‌دهد که با توجه به این‌که مقادیر هر یک از ابعاد و سازه‌های مورد مطالعه در این پژوهش از 65/0 بزرگ‌تر بود؛ بنابراین پایایی ابزار تأیید شد.
بحث
هدف از این تحقیق «تعیین روایی و پایایی ابزار سنجش مدیریت استرس مبتنی بر نظریه رفتار برنامهریزیشده در زنان نخست باردار» است. در بررسی روایی صوری، از نظر قابل‌فهم بودن و به لحاظ تناسب فرهنگی و اجتماعی، پرسش‌نامه توسط20 زن نخست باردار در هفته 28 بارداری با خصوصیات جمعیتی، اقتصادی و اجتماعی مشابه جمعیت هدف تکمیل شد. حجم نمونه در مطالعات سبحانی، پاکپور و وفایی‌نجار 20 نفر بود که با حجم نمونه مطالعه ما هم‌خوانی دارد [13، 16، 17].
محاسبه نسبت روایی محتوا و شاخص روایی محتوا با استفاده از پنل خبرگان شامل 8 متخصص انجام شد. تعداد پنل متخصصان برای محاسبه نسبت روایی محتوا در مطالعات فرزانه و طاووسی شامل 10 نفر، رحیمی 8 نفر، روحانی 4 نفر و پاکپور 3 نفر بود. در بیشتر مطالعات این تعداد کمتر از 10 یا حداکثر 10 نفر است [16، 18-21].
در ابزار ساخته‌شده در این مطالعه، سازه نگرش 15 سؤال دارد. نگرش ارزشیابی مثبت یا منفی در مورد انجام یک رفتار که شامل 2 عامل باورهای رفتاری و ارزیابی از نتایج رفتار است [22]. بر اساس مطالعه وفایی‌نجار و همکاران از بین سازه‌های نظریه رفتار برنامهریزیشده، سازه نگرش و کنترل رفتاری درک‌شده بر رفتار تأثیر معناداری داشتند [17].
همچنین بر اساس مطالعه بشیریان در بررسی تعیین رابطه بین اجزای مختلف نظریه رفتار برنامهریزیشده و قصد، نتایج به‌دست‌آمده نشان داد نگرش (نگرش مثبت نسبت به رفتار مطالعه‌شده)، هنجارهای انتزاعی و کنترل رفتاری درک‌شده پیش‌بینی‌کننده‌های قوی‌تری برای قصد در واحدهای مطالعه‌شده بودند [23]. در مطالعه والینگو و همکاران گزارش شد نگرش به طور معناداری بر قصد تأثیر دارد [24].
در ابزار این مطالعه، سازه کنترل رفتاری درک‌شده 6 سؤال دارد. سازه کنترل رفتاری درک‌شده، آسانی و سختی انجام رفتار برای فرد است که به عنوان پیش‌بینی‌کننده توأم قصد و رفتار مطرح است. بر اساس مطالعه جلمبادانی و همکاران، درک کنترل رفتار و احساس تحت اراده و اختیار بودن اقدام برای رفتار، یکی از مهم‌ترین عوامل رفتار است [25]. بر اساس مطالعات وفایی‌نجار و روحانی از بین سازه‌های این نظریه، کنترل رفتاری درک‌شده بیشترین نقش را در پیش‌بینی قصد دارند [17، 20].
سازه هنجارهای انتزاعی 12 سؤال دارد. در مطالعه وفایی‌نجار و همکاران، بر اساس نتایج ضریب همبستگی پیرسون سازه هنجارهای انتزاعی ضریب همبستگی بیشتری را با میزان رفتار مطالعه‌شده داشت که نشان‌دهنده تأثیرات اشخاصی که برای نمونه‌های مطالعه‌شده اهمیت بالایی دارند، بر نگرش‌های فردی و رفتاری اوست. یافته‌های پیش‌بینی‌کنندگی سازه‌های نظریه رفتار برنامهریزیشده در ارتباط با رفتار و قصد نشان داد که بین هنجارهای انتزاعی، کنترل رفتاری درک‌شده و قصد با نگرش ارتباط مثبت و از نظر آماری معنادار بود [17].
در این ابزار، هر یک از سازه‌های قصد و رفتار 4 سؤال دارند. آجزن و فیشبین بیان کردند قصد، رفتار واقعی را پیش‌بینی می‌کند [26]. در مطالعات پلاتنیکوف و هیگینبوتان و نیز تالوچ و همکاران، فرایند ارزیابی نحوه کنار آمدن با رفتار به‌طور معناداری با قصد در ارتباط بود [27، 28].
در بررسی پایایی ابزار گردآوری داده‌ها، در خصوص مرحله اعتمادیابی مقیاس‌ها، پایایی پرسش‌نامه سازه‌های رفتار برنامهریزیشده حاوی 41 سؤال با استفاده از روش آزمون و بازآزمون و نیز ضریب همبستگی پیرسون برابر 75/0 تعیین شد. در این روش در 2 مرحله با فاصله 14 روز روش آزمون و بازآزمون با تکمیل پرسش‌نامه توسط 20 نفر از زنان نخست باردار در هفته 28 بارداری انجام شد.
در مطالعه پاکپور و همکاران، پرسش‌نامه بعد از 15 روز مجدداً در اختیار 20 نفر قرار گرفت و با انجام اصلاحات، در نهایت ضریب آزمون و بازآزمون 84/0 به دست آمد [16]. پایایی ابزارها در مطالعه طاووسی و همکاران، بر اساس میزان آلفای کرونباخ نیز با تکمیل 15 پرسش‌نامه و با تکرار آن بعد از 14 روز در شروع مطالعه این پرسش‌نامه 86/0 تعیین شد [21]. در مطالعه روحانی و همکاران، پرسش‌نامه پس از 2 هفته مجدداً در اختیار 15 نفر قرار گرفت که نتایج به‌دست‌آمده (ضریب آلفای کرونباخ 71/0 و همبستگی آزمون و بازآزمون 73/0) نشان‌دهنده ثبات درونی و زمانی قابل‌قبول برای پرسش‌نامه بود [20].
در مطالعه جوانمرد و همکاران، پایایی پرسش‌نامه با استفاده از آزمون آلفای کرونباخ روی 30 نمونه مشابه جمعیت مطالعه‌شده، ارزیابی و پرسش‌نامه به فاصله 2 هفته تکمیل شد و همبستگی پاسخ به‌دست‌آمده 94/0 بود [29]. در مطالعه جلمدانی و همکاران برای بررسی پایایی ابزار، از روش آزمون و بازآزمون استفاده شد. پرسش‌نامه‌ها 2 بار با فاصله 1 هفته توسط 10 نمونه تکمیل شدند [25]. نتایج مطالعات فوق با این مطالعه تطابق داشت.
در این تحقیق برای روش همسانی درونی، مقادیر آلفای کرونباخ محاسبه‌شده برای کل سازه‌های نظریه 87/0 بود. مقادیر بالاتر از 65 درصد برای ضریب آلفای کرونباخ به عنوان حد قابل‌قبول این ضریب در تعیین پایایی ابزار معرفی شده است. با توجه به این‌که مقادیر هر یک از ابعاد و سازه‌های مطالعه‌شده در این پژوهش از 65 درصد بزرگ‌تر بود؛ بنابراین پایایی ابزار تأیید شد.
در مطالعه جوانمرد و همکاران، ضریب آلفای کرونباخ برای سازه نگرش 71/0، هنجارهای ذهنی 73/0، کنترل رفتار درک‌شده 75/0 و قصد 79/0 محاسبه شد [29]. در مطالعه ارشد و همکاران، پایایی ابزار از طریق محاسبه آلفای کرونباخ بررسی شد که میزان آن برای آگاهی 24/0 و سازه‌های نگرش 87/0، هنجارهای انتزاعی 88/0، کنترل رفتاری درک‌شده 85/0 و قصد 87/0 در سطح قابل‌قبولی برآورد شد [30].
نتایج پژوهش نشان داد پرسش‌نامه آماده‌شده در خصوص سنجش سازه‌های نظریه رفتار برنامهریزیشده بر مدیریت استرس در زنان نخست باردار از روایی و پایایی مناسبی برخوردار است. نبود ابزارهای مشابه، شرایط همه‌گیری کرونا و محدودیت‌های کرونایی، محدود بودن دسترسی نمونه‌ها به فضای مجازی، محدودیت زمان مطالعه، شرایط خاص بارداری و محدودیت زمانی خاص آن، از جمله محدودیت‌های این مطالعه بود. با توجه به اهمیت سلامت روان در بارداری و کارآمدی نظریه رفتار برنامهریزیشده در آزمایشات آموزشی توصیه می‌شود از ابزار مطالعه‌شده در پژوهش‌های مربوط به سلامت روان و استرس در زنان باردار استفاده شود.
نتیجه‌گیری
نتایج این مطالعه شواهد مناسبی در زمینه روایی و پایایی قابل‌قبول ابزار سنجش پرسش‌نامه آماده‌شده در خصوص سنجش سازه‌های نظریه رفتار برنامهریزیشده در مدیریت استرس در زنان نخست باردار نشان داد. مقیاس‌های به‌دست‌آمده در این مطالعه می‌تواند برای پژوهش‌های مشابه و مرتبط از نظر موضوعی و نیز از نظر جامعه مطالعه‌شده قابل‌استفاده باشد. همچنین در خصوص سایر گروه‌های هدف نیز انجام چنین مطالعاتی ضروری به نظر می‌رسد.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این مقاله از پایان‌نامه کارشناسی ارشد که با کد اخلاق IR.MUQ.REC.1394.304 در دانشگاه علوم‌پزشکی قم تصویب شده، برگرفته شده است. اصول اخلاقی شامل آگاهی کامل شرکت‌کنندگان از روند اجرای پژوهش، کسب رضایت آگاهانه و محرمانه ماندن اطلاعات آن‌ها رعایت شد.
حامی مالی
این پژوهش هیچ‌گونه کمک مالی از سازمان‌های دولتی، خصوصی و غیرانتفاعی دریافت نکرده است.
مشارکت نویسندگان
تمام نویسندگان در آماده‌سازی این مقاله مشارکت داشته‌اند.
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان، این مقاله تعارض منافع ندارد.
تشکر و قدردانی
نویسندگان از پایگاه‌های جامع سلامت شهر قم و مادران بارداری که با صبر و حوصله در این پژوهش شرکت کردند، تشکر و قدردانی می‌کنند.
نوع مطالعه: مقاله پژوهشي |
موضوع مقاله:
آموزش بهداشت
دریافت: 1402/1/19 | پذیرش: 1402/3/9 | انتشار: 1402/5/10
دریافت: 1402/1/19 | پذیرش: 1402/3/9 | انتشار: 1402/5/10
فهرست منابع
1. Cardwell MS. Stress: Pregnancy considerations. Obstet Gynecol Surv. 2013; 68(2):119-29. [DOI:10.1097/OGX.0b013e31827f2481] [PMID] [DOI:10.1097/OGX.0b013e31827f2481]
2. Mohammadi ZD, Bosaknejad S, Sarvghad S. [A survey on the effectiveness of stress management training with cognitive-behavioral group therapy approach on state/trait anxiety, pregnancy anxiety and mental health of primiparous women (Persian)]. Jentashapir J Health Res. 2012; 3(4):e94054. [Link]
3. Correia LL, Linhares MB. Maternal anxiety in the pre- and postnatal period: A literature review. Rev Lat Am Enfermagem. 2007; 15(4):677-83. [DOI:10.1590/S0104-11692007000400024] [PMID] [DOI:10.1590/S0104-11692007000400024]
4. Abedi M, Sabory E, Rabiepour S, Rasoul J. [The relationship between stress in pregnancy, and pregnancy outcomes: A longitudinal study (Persian)]. J Res Dev Nurs Midwifery. 2017; 17(1):67-80. [Link]
5. Woods SM, Melville JL, Guo Y, Fan MY, Gavin A. Psychosocial stress during pregnancy. Am J Obstet Gynecol. 2010; 202(1):61.e1-7. [DOI:10.1016/j.ajog.2009.07.041] [PMID] [DOI:10.1016/j.ajog.2009.07.041]
6. Stead M, Tagg S, MacKintosh AM, Eadie D. Development and evaluation of a mass media theory of planned behaviour intervention to reduce speeding. Health Educ Res. 2005; 20(1):36-50. [DOI:10.1093/her/cyg093] [PMID] [DOI:10.1093/her/cyg093]
7. Armitage CJ, Conner M. Efficacy of the theory of planned behaviour: A meta-analytic review. Br J Soc Psychol. 2001; 40(Pt 4):471-99. [DOI:10.1348/014466601164939] [PMID] [DOI:10.1348/014466601164939]
8. Saffari M, Shojaeizadeh D, Ghofranipour F, Heydarnia A, Pakpour HA. [Health education & promotion-theories, models & methods (Persian)]. Tehran: Sobhan Pub; 2009. [Link]
9. McKenzie JF, Neiger BL, Thackeray R. Planning, implementing and evaluating health promotion programs. Burlington: Jones & Bartlett Learning; 2022. [Link]
10. Eslami M, Heidarnia A, Heidarzadeh A, Shokravi F, Motlag ME. [Designed to determine the effect of questionnaire validity and reliability of Health model in two ways users of family planning pills and condoms (Persian)]. Stud Med Sci. 2011; 21(5):382-90. [Link]
11. Butler JT. Principles of health education and health promotion. Englewood: Morton Publishing Company; 2001. [Link]
12. Trochim WMK, Donnelly JP. Research methods knowledge base. Boston: Cengage Learning; 2001. [Link]
13. Sobhani A, Shahnazi H, Mostafavi F. [The efficiency of theory-based education on mental health subscales in elders: Application of theory of planned behavior (Persian)]. Iran J Health Educ Health Promot. 2019; 6(4):367-75. [DOI:10.30699/acadpub.ijhehp.6.4.367] [DOI:10.30699/acadpub.ijhehp.6.4.367]
14. Cunningham FG, Leveno KJ, Bloom SL, Spong CY, Dashe JS. Williams obstetrics, 24e. New York: McGraw-Hill; 2014. [Link]
15. Antoni MH, Ironson G, Schneiderman N. Cognitive-behavioral stress management: Workbook. Oxford: Oxford University Press; 2007. [Link] [DOI:10.1093/med:psych/9780195327908.001.0001]
16. Pakpour Hajiagha A, Mohammadi Zeidi I, Mohammadi Zeidi B. [The impact of health education based on theory of planned behavior on the prevention of AIDS among adolescents (Persian)]. Iran J Nurs. 2012; 25(78):1-13. [Link]
17. Vafaeenajar A, Masihabadi M, Moshki M, Ebrahimipour H, Tehrani H, Esmaily H, et al. [Determining the theory of planned behavior's predictive power on adolescents' dependence on computer games (Persian)]. Iran J Health Educ Health Promot. 2015; 2(4):303-11. [Link]
18. Farzaneh Z, Asadollahi Z, Asadpour M, Rahaei Z, Sardari F, Rezaeaian M. [Predictors of oral health condition among pregnant mothers in Rafsanjan city based on theory of planned behavior in 2016: A descriptive study (Persian)]. J Rafsanjan Univ Med Sci. 2020; 19(1):65-80. [DOI:10.29252/jrums.19.1.65] [DOI:10.29252/jrums.19.1.65]
19. Rahimi T, Dehdari T, Faryabi R, Ghazvinian L. [The applicability of the theory of planned-behavior in predicting the intention to exclusive breast-feeding among pregnant women in Qom in 2014 (Persian)]. J Rafsanjan Univ Med Sci. 2015; 14(4):299-310. [DOI:20.1001.1.17353165.1394.14.4.7.1]
20. Rohani H, Eslami A, Raei M, Tavakoli H, Bidkhori M, Ghaderi A. [Evaluation theory of planned behavior and complications of diabetes perceived risk in predicting dietary behavior among type 2 diabetics (Persian)]. Iran J Diabetes Metab. 2016; 15(1):37-44. [Link]
21. Tavousi M, Heidarnia A, Montazeri A, Taremian F, Akbari H, Haeri A. Distinction between two control constructs: An application of the theory of planned behavior for substance abuse avoidance in adolescents. Intern Med Today 2009; 15(3):36-44. [Link]
22. Conner M, Sparks P. Theory of planned behaviour and health behaviour. Predict Health Behav. 2005; 2(1):121-62. [Link]
23. Bashirian S, Hidarnia A, Allahverdipour H, Hajizadeh E. Application of the theory of planned behavior to predict drug abuse related behaviors among adolescents. J Res Health Sci. 2012; 12(1):54-60. [PMID]
24. Mutuli LA, Walingo MK. Applicability of theory of planned behavior in understanding breastfeeding intention of postpartum women. Int J Multidiscip Current Res. 2014; 2:258-66. [Link]
25. Jalambadani Z, Shojaeezadeh D, Yaseri M. [The effect of education for Folic Acid consumption based on the theory of planned behavior in pregnant women in Mashhad (Persian)]. J Jiroft Univ Med Sci. 2016; 3(1):105-13. [Link]
26. Ajzen I, Fishbein M. Understanding attitudes and predictiing social behavior. Saddle River: Prentice-Hall; 2008. [Link]
27. Plotnikoff RC, Higginbotham N. Protection motivation theory and exercise behaviour change for the prevention of heart disease in a high-risk, Australian representative community sample of adults. Psychol Health Med. 2002; 7(1):87-98. [DOI:10.1080/13548500120101586] [DOI:10.1080/13548500120101586]
28. Tulloch H, Reida R, D'Angeloa MS, Plotnikoff RC, Morrina L, Beatona L, et al. Predicting short and long-term exercise intentions and behaviour in patients with coronary artery disease: A test of protection motivation theory. Psychol Health. 2009; 24(3):255-69. [DOI:10.1080/08870440701805390] [PMID] [DOI:10.1080/08870440701805390]
29. Javanmard F, Roozbahani N, shamsi M, Azizi Soleiman F. [The effectiveness of an educational program based on the theory of planned behavior on the consumption of sugar-sweetened beverages among primary school students (Persian)]. Iran J Health Educ Health Promot. 2023; 10(4):372-84. [DOI:10.52547/ijhehp.10.4.372] [DOI:10.52547/ijhehp.10.4.372]
30. Arshad SM, Khani-Jeihooni A, Moradi Z, Kouhpayeh SA, Kashfi SM, Dehghan A. [Effect of theory of planned behavior-based educational intervention on breastfeeding behavior in pregnant women in Fasa city, Iran (Persian)]. J Educ Commun Health. 2017; 4(2):55-63. [DOI:10.21859/jech.4.2.55] [DOI:10.21859/jech.4.2.55]
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
حق تالیف (کپی رایت) برای مولفان محفوظ است.
صاحب امتیاز: دانشگاه علوم پزشکی قم
ناشر: انتشارات دانشگاه علوم پزشکی قم
شاپا چاپی: 7799-1375
شاپا الکترونیک: 1375-2008
ایمیل مجله: journal@muq.ac.ir
j.muq.ac@gmail.com
