جلد 17 -
جلد 17 - صفحات 638-626 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Kasmaei P, Yousefzadeh Z, Mehrabian F, Shakiba M, Fattahi E, Jadgal M S. Investigating the Factors Related to Brushing Behavior in Students Based on the Health Belief Model in 2022. Qom Univ Med Sci J 2023; 17 : 2888-1
URL: http://journal.muq.ac.ir/article-1-3729-fa.html
URL: http://journal.muq.ac.ir/article-1-3729-fa.html
کسمایی پریسا، یوسف‌زاده ژاله، مهرابیان فردین، شکیبا مریم، فتاحی اسماعیل، جدگال محمدسعید. بررسی عوامل مرتبط با رفتار مسواک زدن در دانش‌آموزان براساس الگوی اعتقاد بهداشتی در سال 1401. مجله دانشگاه علوم پزشکی قم. 1402; 17 () :626-638
پریسا کسمایی1 
، ژاله یوسف‌زاده2 ، فردین مهرابیان1 ، مریم شکیبا* 3، اسماعیل فتاحی2 ، محمدسعید جدگال4
، ژاله یوسف‌زاده2 ، فردین مهرابیان1 ، مریم شکیبا* 3، اسماعیل فتاحی2 ، محمدسعید جدگال4
1- مرکز تحقیقات بهداشت و محیط زیست، گروه آموزش بهداشت و ارتقای سلامت، دانشکده بهداشت، دانشگاه علوم‌پزشکی گیلان، رشت، ایران.
2- گروه آموزش بهداشت و ارتقای سلامت، دانشکده بهداشت، دانشگاه علوم‌پزشکی گیلان، رشت، ایران.
3- گروه آمار و اپیدمیولوژی، دانشکده بهداشت، دانشگاه علوم‌پزشکی گیلان، رشت، ایران.
4- مرکز تحقیقات بیماری‌های واگیر و گرمسیری، دانشگاه علوم‌پزشکی ایرانشهر، ایرانشهر، ایران.
2- گروه آموزش بهداشت و ارتقای سلامت، دانشکده بهداشت، دانشگاه علوم‌پزشکی گیلان، رشت، ایران.
3- گروه آمار و اپیدمیولوژی، دانشکده بهداشت، دانشگاه علوم‌پزشکی گیلان، رشت، ایران.
4- مرکز تحقیقات بیماری‌های واگیر و گرمسیری، دانشگاه علوم‌پزشکی ایرانشهر، ایرانشهر، ایران.
متن کامل [PDF 4729 kb]
(281 دریافت)
| چکیده (HTML) (397 مشاهده)
متن کامل: (388 مشاهده)
مقدمه
سازمان جهانی بهداشت، بهداشت دهان و دندان را یک ضرورت و بخشی از سلامت عمومی در طول عمر می‌داند و بیان می‌دارد که بهداشت ضعیف دهان و بیماری‌های درمان‌نشده دهانی، می‌تواند تأثیر عمیقی بر کیفیت زندگی افراد بگذارد [1]. بهداشت دهان و دندان نقش بسیار مهمی در کیفیت زندگی دارد و بر ابعاد گوناگونی از رشد و تکامل کودک تأثیر‌گذار است. برخی از پیامدهای رعایت نکردن بهداشت دهان و دندان، شامل درد، ناراحتی، شرمندگی، کاهش عزت نفس، اختلال در فعالیت‌های روزمره، از دست دادن روزهای مدرسه و هزینه درمان پوسیدگی‌های دندانی ناشی از عفونت‌های حاد و مزمن است [2-4]. هزینه درمان پوسیدگی‌های دندانی قابل‌توجه است و شناخت افراد مستعد به پوسیدگی و درمان‌های انتخابی در آنها، در کاهش این هزینه‌ها کمک‌کننده است [5].
پوسیدگی دندانی بیشتر به‌عنوان بیماری سنین کودکی و نوجوانی شناخته شده است که در سنین بلوغ (11 تا 15 سالگی) به علت نوع تغذیه و نحوه مسواک زدن، افزایش سریعی در آن رخ می‌دهد و تا حدود 25 سالگی روند آن ادامه دارد و رعایت بهداشت دهان و دندان طی این دوران تأثیر بسیار زیادی بر کاهش این بیماری‌ها دارد [6]. دانش‌آموزان به علت اینکه آینده‌سازان جامعه هستند و از منابع انسانی هر جامعه محسوب می‌شوند و نقش ویژه‌ای در انتقال مفاهیم بهداشتی و در‌نتیجه حفظ و ارتقای بهداشت دارند، از اهمیت خاصی برخوردارند [7].
براساس مطالعات صورت‌گرفته، مشخص شد که شیوع پوسیدگی دندان در دانش‌آموزان بالاست. طبق آخرین اعلام وزارت بهداشت، پوسیدگی دندان در 12 سالگی در ایران 57/79 درصد بود که استان تهران با 67/61 درصد پایین‌ترین و استان سیستان و بلوچستان 97/93 درصد بالاترین میزان را داشتند. شیوع آن در استان گیلان 87/80 درصد گزارش شده است [8].
جهت ارتقای سلامت دهان و دندان، باید بر عوامل اساسی تأثیر‌گذار بر تصمیم‌گیری افراد جهت استفاده از مسواک تمرکز کرد [9]. این امر نیازمند شناسایی نگرش‌ها و باورهاست، شناخت باورها و نگرش دانش‌آموزان نیازمند استفاده از الگوها و نظریه‌های مربوط به تغییر رفتار است. انتخاب یک الگو برای آموزش بهداشت، اولین گام در فرایند برنامه‌ریزی آموزشی است که برنامه را در مسیر صحیح آغاز می‌کند و آن را در جهت حرکت صحیح نگه می‌دارد. الگوی اعتقاد بهداشتی از مهم‌ترین الگوهای به کار گرفته‌شده در طراحی برنامه‌های پیشگیری است [10]. این الگو دارای 6 سازه حساسیت درک‌شده، شدت درک‌شده، منافع درک‌شده، موانع درک‌شده، راهنماها برای عمل و خودکارآمدی است. براساس این الگو، فرد زمانی رفتار پیشگیری‌کننده را اتخاذ می‌کند که باور داشته باشد در معرض خطر بیماری است (حساسیت درک‌شده) و بیماری به نتایج جدی برای او منجر می‌شود (شدت درک‌شده) به علاوه رفتارهایی وجود دارند که در پیشگیری از بیماری یا کاهش شدت و عوارض بیماری تأثیر دارند (منافع درک‌شده)، ولی موانع فیزیکی، روانی یا مالی برای انجام این رفتارها وجود دارد (موانع درک‌شده)؛ راهنماهایی که فرد را به سمت انجام رفتار سوق می دهد (راهنماها برای عمل). از طرفی برای انجام رفتار، فرد باید خود را در انجام رفتارهای پیشگیری‌کننده توانمند کند و این توانمندی را درک کند (خودکارآمدی درک‌شده) [10].
با‌توجه‌به نتایج متفاوت بررسی‌ها درمورد رفتار مسواک زدن [11-15] و نیز با‌توجه‌به اینکه براساس بررسی‌های محققین تاکنون مطالعه مشابهی در دانش‌آموزان شرق گیلان صورت نگرفته است. بنابراین مطالعه حاضر با هدف تعیین عوامل مرتبط با رفتار مسواک زدن در دانش‌آموزان پایه نهم مدارس شهری دولتی شرق استان گیلان براساس الگوی اعتقاد بهداشتی انجام گرفت.
مواد و روش‌ها
این مطالعه از نوع توصیفی‌مقطعی بود که در در سال 1401 انجام شد. در این مطالعه عوامل مرتبط با رفتار مسواک زدن در دانش‌آموزان (پایه نهم مدارس شهری دولتی شرق استان گیلان) براساس الگوی اعتقاد بهداشتی بررسی شد. جامعه پژوهش متشکل از دانش‌آموزان پایه نهم مدارس دولتی شهری شرق استان گیلان بود که در سال تحصیلی 1401مشغول به تحصیل بودند. حجم نمونه مورد نیاز در مطالعه، براساس امکانات تیم تحقیق، 400 دانش‌آموز محاسبه شد. جهت معرف بودن نمونه برای شرق استان گیلان همه شهرهای شرق استان گیلان جهت مطالعه انتخاب شدند. جهت انتخاب نمونه‌ها، نمونه‌گیری به‌صورت طبقه‌بندی تصادفی در 2 طبقه مدارس دخترانه و پسرانه انجام شد. لیست مدارس از واحد سلامت خانواده و بهداشت مدارس و نوجوانان معاونت بهداشتی استان گیلان دریافت شد و متناسب با تعداد دانش‌آموزان، تعداد نمونه هر شهر در 2 طبقه دخترانه و پسرانه به‌صورت جداگانه تخصیص یافت. مدارس به‌صورت تصادفی ساده انتخاب شدند و در هر مدرسه یک کلاس به‌صورت تصادفی انتخاب شد. معیارهای ورود به مطالعه: اشتغال به تحصیل در پایه نهم مدارس شهری دولتی شرق استان گیلان؛ نداشتن سابقه ارتودنسی، پرکردن فرم رضا یت‌نامه کتبی توسط دانش‌آموز، اولیای مدرسه و اولیای دانش‌آموز بود. پرکردن ناقص پرسش‌نامه و استفاده نکردن از بعضی داروها (از قبیل فنی توئین، تتراسیکلین و غیره) به‌عنوان معیارهای خروج از مطالعه در نظر گرفته شدند.
ابزار مورد استفاده در این مطالعه پرسش‌نامه محقق‌ساخته بود که به‌صورت خودگزارشدهی تکمیل شد و در زنگ تفریح در اختیار دانش‌آموزان قرار داده شد و پس از ارائه توضیحات درمورد نحوه پاسخ‌گویی به سؤالات و محرمانه ماندن اطلاعات، از دانش‌آموزان خواسته شد که پرسش‌نامه را تکمیل کنند. این پرسش‌نامه دارای 4 بخش بود، بخش اول دارای مشخصات جمعیت‌شناختی (9 سؤال)، بخش دوم، آگاهی (8 سؤال)، بخش سوم سازه‌های الگوی اعتقاد بهداشتی (51 سؤال) و بخش چهارم رفتار مسواک زدن (4 سؤال) بود. مشخصات جمعیت‌شناختی شامل 9 سؤال جنسیت، سن، میزان تحصیلات مادر، میزان تحصیلات پدر، شغل پدر، شغل مادر، وضعیت اقتصادی خانواده، تعداد فرزندان خانواده و رتبه تولد در خانواده بود. سؤالات آگاهی شامل 8 آیتم بود. نمره‌دهی به سؤالات به‌صورت پاسخ‌های درست نمره 2، پاسخ‌های غلط نمره صفر و پاسخ‌های نمی‌دانم نمره 1، بود (حداقل نمره صفر و حداکثر نمره 16). سؤالات مربوط به سازه الگوی اعتقاد بهداشتی شامل 51 آیتم و به‌صورت طیف لیکرت 5 تایی بود و به هر سؤال از 1 تا 5 نمره (کاملاً مخالف تا کاملاً موافق) داده شد. سازه حساسیت درک‌شده دارای 4 سؤال با حداقل نمره 4 و حداکثر نمره 20، سازه شدت درک‌شده 6 سؤال با حداقل نمره 6 و حداکثر نمره 30، سازه منافع درک‌شده 11 سؤال با حداقل نمره 11 و حداکثر نمره 55، سازه موانع درک‌شده 13 سؤال با حداقل نمره 13 و حداکثر نمره 65، سازه راهنماها برای عمل 10 سؤال با پاسخ بله و خیر و سازه خودکارآمدی 7 سؤال با حداقل نمره 7 و حداکثر نمره 35 بود. سؤالات رفتار شامل یک آیتم بود که به‌صورت دفعات مسواک زدن با 5 گزینه: 2 بار در روز و بیشتر، 1 بار در روز، یک روز در میان، 1 بار در هفته و هیچ‌وقت سنجیده شد.
سؤالات حساسیت درک‌شده، شدت درک‌شده و راهنماها برای عمل با مطالعه منابع موجود و بهره‌گیری از آنها توسط محققین طراحی شدند و روایی آن با اعمال نظرات، مورد تأیید 8 نفر از اعضای هیئت‌علمی دانشگاه قرار گرفت و شاخص‌های روایی محتوا و نسبت روایی محتوا هر 3 سازه برابر 1 به دست آمد. جهت بررسی پایایی، سه سازه منافع، موانع و خودکارآمدی درک‌شده از آلفای کرونباخ استفاده شد که برای هریک از سازه‌های موانع و خودکارآمدی درک‌شده 93/0 و برای سازه منافع درک‌شده 62/0 به دست آمد که با حذف 1 سؤال، سازه منافع درک‌شده 65/0 شد. برای پایایی 2 سازه دیگر پرسش‌نامه توسط 20 دانش‌آموز گروه هدف تکمیل شد که آلفای کرونباخ برای حساسیت و شدت درک‌شده به ترتیب 71/0 و 75/0 به دست آمد. سؤالات سازه‌های منافع، موانع و خودکارآمدی درک‌شده، برگرفته از پرسش‌نامه مروتی و همکاران [16] است که حقی و همکاران [17] در آن بازنگری کرده‌اند. مقادیر میانگین شاخص‌های روایی محتوا و نسبت روایی محتوا در این 3 سازه 85/0 و 80/0 به دست آمده بود.
دادههای جمع‌آوری‌شده به کمک نرم‌افزار SPSS نسخه 23 تحلیل شدند. در تحلیل داده‌ها از روش‌های آمار توصیفی شامل میانگین، انحراف معیار، فراوانی مطلق و نسبی استفاده شدند. جهت تعیین نرمالیته دادههای کمی از شاخص چولگی استفاده شد. جهت تعیین ارتباط متغیرهای زمینه‌ای با رفتار، از آزمون مربع کای استفاده شد. ضریب هبستگی سازه‌های مدل و آگاهی و رفتار با استفاده از ضریب همبستگی اسپیرمن ارزیابی شد. جهت تعیین ضریب پیشگویی‌کننده متغیر‌ها با وضعیت رفتار، از آزمون رگرسیون لجستیک چند‌متغیره استفاده شد.
یافته‌ها
اکثر دانش‌آموزان 116نفر (29 درصد) ساکن شهر لاهیجان بودند. میانگین سنی شرکت کنندگان 2/15 (انحراف معیار=61/0 حداقل 13 و حداکثر 16) سال بود. بیش از نیمی از شرکت‌کنندگان (3/54 درصد) را دختران تشکیل می‌دادند. 8/26 درصد والدین دارای 1 فرزند و رتبه تولد اکثر دانش‌آموزان (58/8 درصد) اول بود. جدول شماره 1 مشخصات جمعیت‌شناختی و زمینه‌ای افراد مورد مطالعه را نشان می‌دهد.
توصیف دفعات مسواک زدن در جدول شماره 2 آمده است. 141نفر (3/35 درصد) از دانش‌آموزان اظهار کردند که روزانه حداقل 2 بار و 8/38 درصد از دانش‌آموزان روزانه فقط 1 بار مسواک می‌زدند
جدول شماره 3 شاخص‌های توصیفی متغیر آگاهی و سازه‌های مدل اعتقاد بهداشتی در رفتار مسواک زدن را نشان می‌دهد. میانگین نمره آگاهی دانش‌آموزان 3/8 (انحراف معیار=71/2) بود که 8/51 درصد از نمره آگاهی را کسب کردند. همچنین از بین سازه‌ها، دانش‌آموزان در سازه شدت درک‌شده بالاترین درصد نمره را کسب نمودند (79 درصد). سازه‌های منافع درک‌شده، خودکارآمدی و حساسیت درک‌شده به ترتیب در رتبه‌های بعدی قرار داشتند.
جدول شماره 4 فراوانی راهنماها برای عمل را نشان می‌دهد، بیشترین درصد راهنماها برای عمل به ترتیب مربوط به مادر (3/71 درصد)، پدر (5/51 درصد) و مراقب بهداشت (34 درصد) و کمترین برای دوست (5/5 درصد) است.
جدول شماره 5 ضرایب همبستگی نمره آگاهی و سازه‌های الگوی اعتقاد بهداشتی دانش‌آموزان موردمطالعه را نشان می‌دهد. بین وضعیت رفتار مطلوب مسواک زدن با نمرات آگاهی (15/ r=0) و سازه‌های خودکارامدی (25/r=0) و منافع درک‌شده (22/r=0) همبستگی خطی مستقیم و ضعیف و بین رفتار با سازه موانع درک‌شده (24/r=0) همبستگی معکوس و معنی‌دار مشاهده شد.
جدول شماره 6 نسبت شانس رفتار مطلوب مسواک زدن برای آگاهی و سازه‌های مدل اعتقاد بهداشتی با تعدیل جنسیت و وضعیت اقتصادی با استفاده از مدل رگرسیون لجستیک با رویکرد رو به جلو را نشان می‌دهد. آگاهی و سازه‌های خودکارآمدی و موانع درک‌شده به‌صورت مستقل با رفتار مطلوب مسواک زدن ارتباط معنی‌دار آماری داشتند. شانس رفتار مطلوب مسواک زدن با افزایش 1 نمره در آگاهی 11 درصد و افزایش 1 نمره در خودکارآمدی 10 درصد افزایش نشان داد.
بحث
این مطالعه با هدف تعیین عوامل مرتبط با رفتار مسواک زدن در دانش‌آموزان پایه نهم مدارس شهری دولتی شرق استان گیلان براساس الگوی اعتقاد بهداشتی در سال 1401 انجام شد. الگوی اعتقاد بهداشتی مورد‌استفاده در مطالعه حاضر توانست سازه‌هایی را به‌عنوان قوی‌ترین پیشگویی‌کننده در ارتباط با رفتار مسواک زدن معرفی کند تا بتواند در برنامه‌ریزی و اجرای مداخلات آموزشی شرق استان گیلان مورد استفاده قرار گیرد.
درصد میانگین نمره کسب‌شده دانش‌آموزان در سؤالات آگاهی، 8/51 درصد است که کمتر از متوسط است (معیار قضاوت شامل نمره صفر تا 50 ضعیف، 50 تا 75 متوسط و75 تا 100 بالاست) [17] که مشابه مطالعه اسلامی‌پور و همکاران [18] در کودکان شهر اصفهان، زیدی و همکاران [19] در بیماران دیابتی قزوین و مطالعات یاوری و همکاران [20] در دانش‌آموزان یزد، مهتا و همکاران [21] در دانش‌آموزان هند و صحرایی و همکاران [22] است. در مطالعات میرزایی علویجه و همکاران [23] در دانش‌آموزان ابتدایی یزد، گودرزی و همکاران [24] در دانش‌آموزان تهران، حاجی میری و همکاران [25] در مادران زنجان، نیز سطح آگاهی ضعیف بوده است. نتیجه مطالعه ما نشان‌دهنده لزوم افزایش یافتن سطح آگاهی دانش‌آموزان موردمطالعه است.
نتایج مطالعه نشان دادند 3/35 درصد از دانش‌آموزان حداقل 2 بار در روز (رفتار مطلوب) مسواک می‌زنند. در مطالعات متفاوت نتایج مختلفی از دفعات مسواک زدن مطلوب (حداقل 2 باردر روز) مشاهده شد. به‌طوری‌که کمترین درصد در مطالعه اسکندری‌زاده و همکاران [26] در دانش‌آموزان 6، 12 و 15 ساله کرمان بوده، که 8/11 درصد حداقل 2 بار در روز مسواک می‌زدند. در سایر مطالعات بر روی دانش‌آموزان ایرانی، مانند مهر علیان و همکاران [27] در قزوین، 2/14 درصد و نخستین و همکاران [28] در کرمانشاه، 17 درصد، روزی 2 بار مسواک می‌زدند. در مطالعه ویگا و همکاران [29] در پرتغال 9/53 درصد، مطالعه سوروی و همکاران [30] در نیجریه 9/76 درصد هر روز حداقل 2 بار مسواک می‌زدند. نتایج مشاهده‌شده می‌توانند به دلیل تفاوت‌های فرهنگی در گروه‌های مختلف مورد‌بررسی باشند و همچنین به نظر می‌رسد رفتار مسواک زدن مطلوب در 65 درصد از دانش‌آموزان پایه نهم مورد‌بررسی در شرق استان گیلان، هنوز جایگاهی در نظام ارزشی برای حفظ تندرستی نداشته و به‌صورت عادت در‌نیامده است. از‌آنجا‌که در مطالعه حاضر دفعات مسواک زدن 2 بار در روز در دانش‌آموزان، پایین بوده است، برنامه‌ریزی برای انجام مداخلات آموزشی برای دانش‌آموزان برای بهبود رفتار مطلوب مسواک زدن ضروری است.
طبق نتایج، میانگین نمره هریک از سازه‌های الگوی اعتقاد بهداشتی از 100 به ترتیب، شدت درک‌شده 79، منافع درک‌شده 8/78، خودکار آمدی درک‌شده 1/72، حساسیت درک‌شده 6/64 و موانع درک‌شده 5/53 بود. شدت درک‌شده بالاترین میانگین را به خود اختصاص داده است. نتایج مذکور نشان‌دهنده آن است که میانگین نمره در سازه‌های شدت و منافع درک‌شده در حد بالا و در سازه‌های خودکارآمدی، حساسیت و موانع درک‌شده در حد متوسط است میانگین نمره بالای شدت درک‌شده در دانش‌آموزان اشاره به باور انتزاعی آنها درمورد وسعت آسیبی (پیامدهای مربوط به عدم رعایت بهداشت دهان و دندان) دارد که می‌تواند در نتیجه ابتلا به بیماری یا وضعیت زیان‌بارحاصل از یک رفتار خاص (عدم رعایت بهداشت دهان و دندان)، پدید آید. همچنین منافع درک‌شده در این گروه مؤید اعتماد به مزایای روش‌های پیشنهادی جهت کاهش خطر یا وخامت بیماری یا وضعیت زیانبار حاصل از یک رفتار خاص (عدم رعایت بهداشت دهان و دندان) است. نتایج مطالعه حاضر با یافته‌های مطالعه ملک محمودی و همکاران [31]، هزاوه‌ای و همکاران [15] و شهنازی و همکاران [32] همخوانی داشت، ولی با نتایج مطالعه شمسی و همکاران [33] و برزگر محمودی و همکاران [34] مشابه نبود. دلیل این عدم همخوانی شاید تفاوت در گروه‌های موردمطالعه باشد.
بیشترین درصد راهنماها برای عمل مربوط به مادر (3/71 درصد)، پدر (5/51 درصد)، مراقب بهداشت (34 درصد) و کمترین در مورد دوست (5/5 درصد) بود. در مطالعات هزاوه ای [15] و بدری [35]، والدین بیشترین تأثیر و دوستان کمترین تأثیر را در رفتار مسواک زدن در دانش‌آموزان داشتند که با نتایج این پژوهش همخوانی دارد. در سایر مطالعات نیز نقش قوی والدین به‌خصوص مادر مورد تأکید قرار گرفته است. اسمیت در اسپانیا نشان داد مادرانی که نگرش مثبتی به بهداشت دهان و دندان دارند به‌طور فعال به مسواک زدن کودکانشان کمک می‌کنند [36]. مطالعات کسمایی و همکاران [14] و خدا کرمی و همکاران [37] و میرزایی علویجه [23] نشان می‌دهند افزایش سطح تحصیلات مادر نقش بسزایی در انجام رفتار مطلوب مسواک زدن در دانش‌آموز دارد. با وجود گسترش تکنولوژی و استفاده از شبکه‌های اجتماعی و اینترنت نقش والدین همچنان مهم‌تر از سایر راهنماها برای عمل است. نتیجه به‌دست‌آمده نشان‌دهنده آن است که در جامعه موردمطالعه مادر و سپس پدر مهم‌ترین نقش را در انجام رفتار مطلوب مسواک زدن در فرزندان خود را دارند و چنین به نظر می‌رسد که در برنامه‌ریزی و اجرای مداخلات آموزشی باید در کنار دانش‌آموزان به‌عنوان گروه هدف مورد توجه قرار گیرند.
در پیش‌بینی رفتار مطلوب مسواک زدن با استفاده از تحلیل رگرسیون لجستیک چندگانه سازه‌های خودکارآمدی و موانع درک‌شده و نیز متغیر آگاهی پیشگو بوده‌اند، به‌طوری‌که با افزایش 1 نمره در آگاهی، شانس انجام رفتار مسواک زدن حداقل 2 بار در روز 11 درصد و با افزایش 1 نمره در خودکارآمدی شانس آن 10 درصد افزایش می‌یابد. با افزایش یک نمره در موانع درک‌شده نیز شانس رفتار مطلوب مسواک زدن 3 درصد کاهش می‌یابد. در مطالعه حاضر، سازه خودکارآمدی درک‌شده مهم‌ترین سازه پیشگویی‌کننده رفتار مطلوب مسواک زدن بوده است. نتیجه مطالعات محتری و همکاران [11]، مهری و همکاران [38]، هزاوه‌ای و همکاران [15]، زارع و همکاران [13] و بهمن‌پور و همکاران [39] مشابه مطالعه حاضر بوده است، ولی نتیجه مطالعه بدری گرگری و سالک حدادیان [35] با مطالعه ما همسو نبود. نتایج مطالعات مختلف نشان‌دهنده تشابهات و تفاوت‌هایی با نتایج مدکور است که می‌تواند به دلیل وجود تفاوت‌های سنی، تحصیلی، فرهنگی واجتماعی در گروه‌های مختلف مورد‌بررسی باشد. سطح بالای خودکارآمدی دانش‌آموزان می‌تواند نقش مهمی در غلبه بر موانع موجود در رفتار مطلوب مسواک زدن ایفا کند. خودکارآمدی اعتمادی است که شخص به توانایی‌اش برای انجام یک رفتار دارد [40]. از‌این‌رو دست‌اندرکاران بهداشت دهان و دندان باید اعتماد به خود را در دانش‌آموزان برای رعایت رفتارهای بهداشتی دهان و دندان مورد تقویت قرار دهند.
در مطالعه حاضر، سازه موانع درک‌شده، پس از سازه خودکارآمدی پیشگویی‌کننده رفتار بوده است. نتیجه مطالعات خدابخش کرمی و همکاران [41]، صلحی و همکاران [42]، کریمی و همکاران [43] با مطالعه حاضر همسو بوده است. مطالعات انجام‌شده نشان داده‌اند موانع درک‌شده توانمند‌ترین بُعد در بیان یا پیش‌بینی رفتارهای محافظت‌کننده سلامتی هستند [22]. لازم است در مداخلات آموزشی برای جامعه موردمطالعه براساس نتایج، مقابله با موانع درک‌شده، مورد توجه باشد.
نتیجه‌گیری
با‌توجه‌به پایین بودن میزان رفتار مسواک زدن در دانش‌آموزان موردمطالعه و قدرت پیشگویی‌کنندگی الگوی اعتقاد بهداشتی در رفتار مسواک زدن، برنامه‌ریزی و اجرای مداخلات آموزشی برای این گروه با تأکید بر تأثیر‌گذاری بر سازه‌های خودکارآمدی و موانع درک‌شده و نیز افزایش سطح آگاهی پیشنهاد می‌شود. همچنین برای اجرای مداخلات آموزشی، لازم است نقش مادر و پدر به‌عنوان مهم‌ترین راهنماها برای عمل جهت انجام مداخله مورد توجه باشد.
از محدودیت‌های این مطالعه می‌توان به مقطعی بودن آن و استفاده از پرسش‌نامه و جمع‌آوری اطلاعات به شیوه خودگزارشدهی اشاره کرد که ممکن است سبب تورش نتایج شود و برای کاهش این محدودیت در ابتدا توضیحات لازم درمورد لزوم همکاری دانش‌آموزان به‌منظور استفاده از نتایج علمی این مطالعه ارائه شد و سپس پر کردن پرسش‌نامه‌های بی نام و توزیع و جمع آوری آنها به‌صورت گروهی انجام گرفت.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
مقاله حاضر براساس گرنت تحقیقاتی و حمایت دانشگاه علوم‌پزشکی گیلان با کد اخلاق IR.GUMS.REC.1401.069 انجام شده است.
حامی مالی
حامی مالی این پژوهش دانشگاه علوم‌پزشکی گیلان است.
مشارکت نویسندگان
نظارت و ایده پردازی: پریسا کسمایی؛ تدوین روش کار: فردین مهرابیان و اسماعیل فتاحی؛ انجام تحقیق، نگارش و تهیه پیش‌نویس اصلی: ژاله یوسف‌زاده؛ پیش نویس مطالعه و تصحیح: مریم شکیبا و سعید جدگال; تجزیه و تحلیل داده ها: مریم شکیبا; بازنگری انتقادی: محمد سعید جدگل.تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان، این مقاله تعارض منافع ندارد.
تشکر و قدردانی
نویسندگان از زحمات کارشناسان پژوهشی دانشگاه علوم‌پزشکی گیلان، اولیای مدارس و افراد شرکت‌کننده در مطالعه که در انجام مطالعه یاری رساندند، کمال تشکر و قدردانی را دارند.
سازمان جهانی بهداشت، بهداشت دهان و دندان را یک ضرورت و بخشی از سلامت عمومی در طول عمر می‌داند و بیان می‌دارد که بهداشت ضعیف دهان و بیماری‌های درمان‌نشده دهانی، می‌تواند تأثیر عمیقی بر کیفیت زندگی افراد بگذارد [1]. بهداشت دهان و دندان نقش بسیار مهمی در کیفیت زندگی دارد و بر ابعاد گوناگونی از رشد و تکامل کودک تأثیر‌گذار است. برخی از پیامدهای رعایت نکردن بهداشت دهان و دندان، شامل درد، ناراحتی، شرمندگی، کاهش عزت نفس، اختلال در فعالیت‌های روزمره، از دست دادن روزهای مدرسه و هزینه درمان پوسیدگی‌های دندانی ناشی از عفونت‌های حاد و مزمن است [2-4]. هزینه درمان پوسیدگی‌های دندانی قابل‌توجه است و شناخت افراد مستعد به پوسیدگی و درمان‌های انتخابی در آنها، در کاهش این هزینه‌ها کمک‌کننده است [5].
پوسیدگی دندانی بیشتر به‌عنوان بیماری سنین کودکی و نوجوانی شناخته شده است که در سنین بلوغ (11 تا 15 سالگی) به علت نوع تغذیه و نحوه مسواک زدن، افزایش سریعی در آن رخ می‌دهد و تا حدود 25 سالگی روند آن ادامه دارد و رعایت بهداشت دهان و دندان طی این دوران تأثیر بسیار زیادی بر کاهش این بیماری‌ها دارد [6]. دانش‌آموزان به علت اینکه آینده‌سازان جامعه هستند و از منابع انسانی هر جامعه محسوب می‌شوند و نقش ویژه‌ای در انتقال مفاهیم بهداشتی و در‌نتیجه حفظ و ارتقای بهداشت دارند، از اهمیت خاصی برخوردارند [7].
براساس مطالعات صورت‌گرفته، مشخص شد که شیوع پوسیدگی دندان در دانش‌آموزان بالاست. طبق آخرین اعلام وزارت بهداشت، پوسیدگی دندان در 12 سالگی در ایران 57/79 درصد بود که استان تهران با 67/61 درصد پایین‌ترین و استان سیستان و بلوچستان 97/93 درصد بالاترین میزان را داشتند. شیوع آن در استان گیلان 87/80 درصد گزارش شده است [8].
جهت ارتقای سلامت دهان و دندان، باید بر عوامل اساسی تأثیر‌گذار بر تصمیم‌گیری افراد جهت استفاده از مسواک تمرکز کرد [9]. این امر نیازمند شناسایی نگرش‌ها و باورهاست، شناخت باورها و نگرش دانش‌آموزان نیازمند استفاده از الگوها و نظریه‌های مربوط به تغییر رفتار است. انتخاب یک الگو برای آموزش بهداشت، اولین گام در فرایند برنامه‌ریزی آموزشی است که برنامه را در مسیر صحیح آغاز می‌کند و آن را در جهت حرکت صحیح نگه می‌دارد. الگوی اعتقاد بهداشتی از مهم‌ترین الگوهای به کار گرفته‌شده در طراحی برنامه‌های پیشگیری است [10]. این الگو دارای 6 سازه حساسیت درک‌شده، شدت درک‌شده، منافع درک‌شده، موانع درک‌شده، راهنماها برای عمل و خودکارآمدی است. براساس این الگو، فرد زمانی رفتار پیشگیری‌کننده را اتخاذ می‌کند که باور داشته باشد در معرض خطر بیماری است (حساسیت درک‌شده) و بیماری به نتایج جدی برای او منجر می‌شود (شدت درک‌شده) به علاوه رفتارهایی وجود دارند که در پیشگیری از بیماری یا کاهش شدت و عوارض بیماری تأثیر دارند (منافع درک‌شده)، ولی موانع فیزیکی، روانی یا مالی برای انجام این رفتارها وجود دارد (موانع درک‌شده)؛ راهنماهایی که فرد را به سمت انجام رفتار سوق می دهد (راهنماها برای عمل). از طرفی برای انجام رفتار، فرد باید خود را در انجام رفتارهای پیشگیری‌کننده توانمند کند و این توانمندی را درک کند (خودکارآمدی درک‌شده) [10].
با‌توجه‌به نتایج متفاوت بررسی‌ها درمورد رفتار مسواک زدن [11-15] و نیز با‌توجه‌به اینکه براساس بررسی‌های محققین تاکنون مطالعه مشابهی در دانش‌آموزان شرق گیلان صورت نگرفته است. بنابراین مطالعه حاضر با هدف تعیین عوامل مرتبط با رفتار مسواک زدن در دانش‌آموزان پایه نهم مدارس شهری دولتی شرق استان گیلان براساس الگوی اعتقاد بهداشتی انجام گرفت.
مواد و روش‌ها
این مطالعه از نوع توصیفی‌مقطعی بود که در در سال 1401 انجام شد. در این مطالعه عوامل مرتبط با رفتار مسواک زدن در دانش‌آموزان (پایه نهم مدارس شهری دولتی شرق استان گیلان) براساس الگوی اعتقاد بهداشتی بررسی شد. جامعه پژوهش متشکل از دانش‌آموزان پایه نهم مدارس دولتی شهری شرق استان گیلان بود که در سال تحصیلی 1401مشغول به تحصیل بودند. حجم نمونه مورد نیاز در مطالعه، براساس امکانات تیم تحقیق، 400 دانش‌آموز محاسبه شد. جهت معرف بودن نمونه برای شرق استان گیلان همه شهرهای شرق استان گیلان جهت مطالعه انتخاب شدند. جهت انتخاب نمونه‌ها، نمونه‌گیری به‌صورت طبقه‌بندی تصادفی در 2 طبقه مدارس دخترانه و پسرانه انجام شد. لیست مدارس از واحد سلامت خانواده و بهداشت مدارس و نوجوانان معاونت بهداشتی استان گیلان دریافت شد و متناسب با تعداد دانش‌آموزان، تعداد نمونه هر شهر در 2 طبقه دخترانه و پسرانه به‌صورت جداگانه تخصیص یافت. مدارس به‌صورت تصادفی ساده انتخاب شدند و در هر مدرسه یک کلاس به‌صورت تصادفی انتخاب شد. معیارهای ورود به مطالعه: اشتغال به تحصیل در پایه نهم مدارس شهری دولتی شرق استان گیلان؛ نداشتن سابقه ارتودنسی، پرکردن فرم رضا یت‌نامه کتبی توسط دانش‌آموز، اولیای مدرسه و اولیای دانش‌آموز بود. پرکردن ناقص پرسش‌نامه و استفاده نکردن از بعضی داروها (از قبیل فنی توئین، تتراسیکلین و غیره) به‌عنوان معیارهای خروج از مطالعه در نظر گرفته شدند.
ابزار مورد استفاده در این مطالعه پرسش‌نامه محقق‌ساخته بود که به‌صورت خودگزارشدهی تکمیل شد و در زنگ تفریح در اختیار دانش‌آموزان قرار داده شد و پس از ارائه توضیحات درمورد نحوه پاسخ‌گویی به سؤالات و محرمانه ماندن اطلاعات، از دانش‌آموزان خواسته شد که پرسش‌نامه را تکمیل کنند. این پرسش‌نامه دارای 4 بخش بود، بخش اول دارای مشخصات جمعیت‌شناختی (9 سؤال)، بخش دوم، آگاهی (8 سؤال)، بخش سوم سازه‌های الگوی اعتقاد بهداشتی (51 سؤال) و بخش چهارم رفتار مسواک زدن (4 سؤال) بود. مشخصات جمعیت‌شناختی شامل 9 سؤال جنسیت، سن، میزان تحصیلات مادر، میزان تحصیلات پدر، شغل پدر، شغل مادر، وضعیت اقتصادی خانواده، تعداد فرزندان خانواده و رتبه تولد در خانواده بود. سؤالات آگاهی شامل 8 آیتم بود. نمره‌دهی به سؤالات به‌صورت پاسخ‌های درست نمره 2، پاسخ‌های غلط نمره صفر و پاسخ‌های نمی‌دانم نمره 1، بود (حداقل نمره صفر و حداکثر نمره 16). سؤالات مربوط به سازه الگوی اعتقاد بهداشتی شامل 51 آیتم و به‌صورت طیف لیکرت 5 تایی بود و به هر سؤال از 1 تا 5 نمره (کاملاً مخالف تا کاملاً موافق) داده شد. سازه حساسیت درک‌شده دارای 4 سؤال با حداقل نمره 4 و حداکثر نمره 20، سازه شدت درک‌شده 6 سؤال با حداقل نمره 6 و حداکثر نمره 30، سازه منافع درک‌شده 11 سؤال با حداقل نمره 11 و حداکثر نمره 55، سازه موانع درک‌شده 13 سؤال با حداقل نمره 13 و حداکثر نمره 65، سازه راهنماها برای عمل 10 سؤال با پاسخ بله و خیر و سازه خودکارآمدی 7 سؤال با حداقل نمره 7 و حداکثر نمره 35 بود. سؤالات رفتار شامل یک آیتم بود که به‌صورت دفعات مسواک زدن با 5 گزینه: 2 بار در روز و بیشتر، 1 بار در روز، یک روز در میان، 1 بار در هفته و هیچ‌وقت سنجیده شد.
سؤالات حساسیت درک‌شده، شدت درک‌شده و راهنماها برای عمل با مطالعه منابع موجود و بهره‌گیری از آنها توسط محققین طراحی شدند و روایی آن با اعمال نظرات، مورد تأیید 8 نفر از اعضای هیئت‌علمی دانشگاه قرار گرفت و شاخص‌های روایی محتوا و نسبت روایی محتوا هر 3 سازه برابر 1 به دست آمد. جهت بررسی پایایی، سه سازه منافع، موانع و خودکارآمدی درک‌شده از آلفای کرونباخ استفاده شد که برای هریک از سازه‌های موانع و خودکارآمدی درک‌شده 93/0 و برای سازه منافع درک‌شده 62/0 به دست آمد که با حذف 1 سؤال، سازه منافع درک‌شده 65/0 شد. برای پایایی 2 سازه دیگر پرسش‌نامه توسط 20 دانش‌آموز گروه هدف تکمیل شد که آلفای کرونباخ برای حساسیت و شدت درک‌شده به ترتیب 71/0 و 75/0 به دست آمد. سؤالات سازه‌های منافع، موانع و خودکارآمدی درک‌شده، برگرفته از پرسش‌نامه مروتی و همکاران [16] است که حقی و همکاران [17] در آن بازنگری کرده‌اند. مقادیر میانگین شاخص‌های روایی محتوا و نسبت روایی محتوا در این 3 سازه 85/0 و 80/0 به دست آمده بود.
دادههای جمع‌آوری‌شده به کمک نرم‌افزار SPSS نسخه 23 تحلیل شدند. در تحلیل داده‌ها از روش‌های آمار توصیفی شامل میانگین، انحراف معیار، فراوانی مطلق و نسبی استفاده شدند. جهت تعیین نرمالیته دادههای کمی از شاخص چولگی استفاده شد. جهت تعیین ارتباط متغیرهای زمینه‌ای با رفتار، از آزمون مربع کای استفاده شد. ضریب هبستگی سازه‌های مدل و آگاهی و رفتار با استفاده از ضریب همبستگی اسپیرمن ارزیابی شد. جهت تعیین ضریب پیشگویی‌کننده متغیر‌ها با وضعیت رفتار، از آزمون رگرسیون لجستیک چند‌متغیره استفاده شد.
یافته‌ها
اکثر دانش‌آموزان 116نفر (29 درصد) ساکن شهر لاهیجان بودند. میانگین سنی شرکت کنندگان 2/15 (انحراف معیار=61/0 حداقل 13 و حداکثر 16) سال بود. بیش از نیمی از شرکت‌کنندگان (3/54 درصد) را دختران تشکیل می‌دادند. 8/26 درصد والدین دارای 1 فرزند و رتبه تولد اکثر دانش‌آموزان (58/8 درصد) اول بود. جدول شماره 1 مشخصات جمعیت‌شناختی و زمینه‌ای افراد مورد مطالعه را نشان می‌دهد.
توصیف دفعات مسواک زدن در جدول شماره 2 آمده است. 141نفر (3/35 درصد) از دانش‌آموزان اظهار کردند که روزانه حداقل 2 بار و 8/38 درصد از دانش‌آموزان روزانه فقط 1 بار مسواک می‌زدند
جدول شماره 3 شاخص‌های توصیفی متغیر آگاهی و سازه‌های مدل اعتقاد بهداشتی در رفتار مسواک زدن را نشان می‌دهد. میانگین نمره آگاهی دانش‌آموزان 3/8 (انحراف معیار=71/2) بود که 8/51 درصد از نمره آگاهی را کسب کردند. همچنین از بین سازه‌ها، دانش‌آموزان در سازه شدت درک‌شده بالاترین درصد نمره را کسب نمودند (79 درصد). سازه‌های منافع درک‌شده، خودکارآمدی و حساسیت درک‌شده به ترتیب در رتبه‌های بعدی قرار داشتند.
جدول شماره 4 فراوانی راهنماها برای عمل را نشان می‌دهد، بیشترین درصد راهنماها برای عمل به ترتیب مربوط به مادر (3/71 درصد)، پدر (5/51 درصد) و مراقب بهداشت (34 درصد) و کمترین برای دوست (5/5 درصد) است.
جدول شماره 5 ضرایب همبستگی نمره آگاهی و سازه‌های الگوی اعتقاد بهداشتی دانش‌آموزان موردمطالعه را نشان می‌دهد. بین وضعیت رفتار مطلوب مسواک زدن با نمرات آگاهی (15/ r=0) و سازه‌های خودکارامدی (25/r=0) و منافع درک‌شده (22/r=0) همبستگی خطی مستقیم و ضعیف و بین رفتار با سازه موانع درک‌شده (24/r=0) همبستگی معکوس و معنی‌دار مشاهده شد.
جدول شماره 6 نسبت شانس رفتار مطلوب مسواک زدن برای آگاهی و سازه‌های مدل اعتقاد بهداشتی با تعدیل جنسیت و وضعیت اقتصادی با استفاده از مدل رگرسیون لجستیک با رویکرد رو به جلو را نشان می‌دهد. آگاهی و سازه‌های خودکارآمدی و موانع درک‌شده به‌صورت مستقل با رفتار مطلوب مسواک زدن ارتباط معنی‌دار آماری داشتند. شانس رفتار مطلوب مسواک زدن با افزایش 1 نمره در آگاهی 11 درصد و افزایش 1 نمره در خودکارآمدی 10 درصد افزایش نشان داد.
بحث
این مطالعه با هدف تعیین عوامل مرتبط با رفتار مسواک زدن در دانش‌آموزان پایه نهم مدارس شهری دولتی شرق استان گیلان براساس الگوی اعتقاد بهداشتی در سال 1401 انجام شد. الگوی اعتقاد بهداشتی مورد‌استفاده در مطالعه حاضر توانست سازه‌هایی را به‌عنوان قوی‌ترین پیشگویی‌کننده در ارتباط با رفتار مسواک زدن معرفی کند تا بتواند در برنامه‌ریزی و اجرای مداخلات آموزشی شرق استان گیلان مورد استفاده قرار گیرد.
درصد میانگین نمره کسب‌شده دانش‌آموزان در سؤالات آگاهی، 8/51 درصد است که کمتر از متوسط است (معیار قضاوت شامل نمره صفر تا 50 ضعیف، 50 تا 75 متوسط و75 تا 100 بالاست) [17] که مشابه مطالعه اسلامی‌پور و همکاران [18] در کودکان شهر اصفهان، زیدی و همکاران [19] در بیماران دیابتی قزوین و مطالعات یاوری و همکاران [20] در دانش‌آموزان یزد، مهتا و همکاران [21] در دانش‌آموزان هند و صحرایی و همکاران [22] است. در مطالعات میرزایی علویجه و همکاران [23] در دانش‌آموزان ابتدایی یزد، گودرزی و همکاران [24] در دانش‌آموزان تهران، حاجی میری و همکاران [25] در مادران زنجان، نیز سطح آگاهی ضعیف بوده است. نتیجه مطالعه ما نشان‌دهنده لزوم افزایش یافتن سطح آگاهی دانش‌آموزان موردمطالعه است.
نتایج مطالعه نشان دادند 3/35 درصد از دانش‌آموزان حداقل 2 بار در روز (رفتار مطلوب) مسواک می‌زنند. در مطالعات متفاوت نتایج مختلفی از دفعات مسواک زدن مطلوب (حداقل 2 باردر روز) مشاهده شد. به‌طوری‌که کمترین درصد در مطالعه اسکندری‌زاده و همکاران [26] در دانش‌آموزان 6، 12 و 15 ساله کرمان بوده، که 8/11 درصد حداقل 2 بار در روز مسواک می‌زدند. در سایر مطالعات بر روی دانش‌آموزان ایرانی، مانند مهر علیان و همکاران [27] در قزوین، 2/14 درصد و نخستین و همکاران [28] در کرمانشاه، 17 درصد، روزی 2 بار مسواک می‌زدند. در مطالعه ویگا و همکاران [29] در پرتغال 9/53 درصد، مطالعه سوروی و همکاران [30] در نیجریه 9/76 درصد هر روز حداقل 2 بار مسواک می‌زدند. نتایج مشاهده‌شده می‌توانند به دلیل تفاوت‌های فرهنگی در گروه‌های مختلف مورد‌بررسی باشند و همچنین به نظر می‌رسد رفتار مسواک زدن مطلوب در 65 درصد از دانش‌آموزان پایه نهم مورد‌بررسی در شرق استان گیلان، هنوز جایگاهی در نظام ارزشی برای حفظ تندرستی نداشته و به‌صورت عادت در‌نیامده است. از‌آنجا‌که در مطالعه حاضر دفعات مسواک زدن 2 بار در روز در دانش‌آموزان، پایین بوده است، برنامه‌ریزی برای انجام مداخلات آموزشی برای دانش‌آموزان برای بهبود رفتار مطلوب مسواک زدن ضروری است.
طبق نتایج، میانگین نمره هریک از سازه‌های الگوی اعتقاد بهداشتی از 100 به ترتیب، شدت درک‌شده 79، منافع درک‌شده 8/78، خودکار آمدی درک‌شده 1/72، حساسیت درک‌شده 6/64 و موانع درک‌شده 5/53 بود. شدت درک‌شده بالاترین میانگین را به خود اختصاص داده است. نتایج مذکور نشان‌دهنده آن است که میانگین نمره در سازه‌های شدت و منافع درک‌شده در حد بالا و در سازه‌های خودکارآمدی، حساسیت و موانع درک‌شده در حد متوسط است میانگین نمره بالای شدت درک‌شده در دانش‌آموزان اشاره به باور انتزاعی آنها درمورد وسعت آسیبی (پیامدهای مربوط به عدم رعایت بهداشت دهان و دندان) دارد که می‌تواند در نتیجه ابتلا به بیماری یا وضعیت زیان‌بارحاصل از یک رفتار خاص (عدم رعایت بهداشت دهان و دندان)، پدید آید. همچنین منافع درک‌شده در این گروه مؤید اعتماد به مزایای روش‌های پیشنهادی جهت کاهش خطر یا وخامت بیماری یا وضعیت زیانبار حاصل از یک رفتار خاص (عدم رعایت بهداشت دهان و دندان) است. نتایج مطالعه حاضر با یافته‌های مطالعه ملک محمودی و همکاران [31]، هزاوه‌ای و همکاران [15] و شهنازی و همکاران [32] همخوانی داشت، ولی با نتایج مطالعه شمسی و همکاران [33] و برزگر محمودی و همکاران [34] مشابه نبود. دلیل این عدم همخوانی شاید تفاوت در گروه‌های موردمطالعه باشد.
بیشترین درصد راهنماها برای عمل مربوط به مادر (3/71 درصد)، پدر (5/51 درصد)، مراقب بهداشت (34 درصد) و کمترین در مورد دوست (5/5 درصد) بود. در مطالعات هزاوه ای [15] و بدری [35]، والدین بیشترین تأثیر و دوستان کمترین تأثیر را در رفتار مسواک زدن در دانش‌آموزان داشتند که با نتایج این پژوهش همخوانی دارد. در سایر مطالعات نیز نقش قوی والدین به‌خصوص مادر مورد تأکید قرار گرفته است. اسمیت در اسپانیا نشان داد مادرانی که نگرش مثبتی به بهداشت دهان و دندان دارند به‌طور فعال به مسواک زدن کودکانشان کمک می‌کنند [36]. مطالعات کسمایی و همکاران [14] و خدا کرمی و همکاران [37] و میرزایی علویجه [23] نشان می‌دهند افزایش سطح تحصیلات مادر نقش بسزایی در انجام رفتار مطلوب مسواک زدن در دانش‌آموز دارد. با وجود گسترش تکنولوژی و استفاده از شبکه‌های اجتماعی و اینترنت نقش والدین همچنان مهم‌تر از سایر راهنماها برای عمل است. نتیجه به‌دست‌آمده نشان‌دهنده آن است که در جامعه موردمطالعه مادر و سپس پدر مهم‌ترین نقش را در انجام رفتار مطلوب مسواک زدن در فرزندان خود را دارند و چنین به نظر می‌رسد که در برنامه‌ریزی و اجرای مداخلات آموزشی باید در کنار دانش‌آموزان به‌عنوان گروه هدف مورد توجه قرار گیرند.
در پیش‌بینی رفتار مطلوب مسواک زدن با استفاده از تحلیل رگرسیون لجستیک چندگانه سازه‌های خودکارآمدی و موانع درک‌شده و نیز متغیر آگاهی پیشگو بوده‌اند، به‌طوری‌که با افزایش 1 نمره در آگاهی، شانس انجام رفتار مسواک زدن حداقل 2 بار در روز 11 درصد و با افزایش 1 نمره در خودکارآمدی شانس آن 10 درصد افزایش می‌یابد. با افزایش یک نمره در موانع درک‌شده نیز شانس رفتار مطلوب مسواک زدن 3 درصد کاهش می‌یابد. در مطالعه حاضر، سازه خودکارآمدی درک‌شده مهم‌ترین سازه پیشگویی‌کننده رفتار مطلوب مسواک زدن بوده است. نتیجه مطالعات محتری و همکاران [11]، مهری و همکاران [38]، هزاوه‌ای و همکاران [15]، زارع و همکاران [13] و بهمن‌پور و همکاران [39] مشابه مطالعه حاضر بوده است، ولی نتیجه مطالعه بدری گرگری و سالک حدادیان [35] با مطالعه ما همسو نبود. نتایج مطالعات مختلف نشان‌دهنده تشابهات و تفاوت‌هایی با نتایج مدکور است که می‌تواند به دلیل وجود تفاوت‌های سنی، تحصیلی، فرهنگی واجتماعی در گروه‌های مختلف مورد‌بررسی باشد. سطح بالای خودکارآمدی دانش‌آموزان می‌تواند نقش مهمی در غلبه بر موانع موجود در رفتار مطلوب مسواک زدن ایفا کند. خودکارآمدی اعتمادی است که شخص به توانایی‌اش برای انجام یک رفتار دارد [40]. از‌این‌رو دست‌اندرکاران بهداشت دهان و دندان باید اعتماد به خود را در دانش‌آموزان برای رعایت رفتارهای بهداشتی دهان و دندان مورد تقویت قرار دهند.
در مطالعه حاضر، سازه موانع درک‌شده، پس از سازه خودکارآمدی پیشگویی‌کننده رفتار بوده است. نتیجه مطالعات خدابخش کرمی و همکاران [41]، صلحی و همکاران [42]، کریمی و همکاران [43] با مطالعه حاضر همسو بوده است. مطالعات انجام‌شده نشان داده‌اند موانع درک‌شده توانمند‌ترین بُعد در بیان یا پیش‌بینی رفتارهای محافظت‌کننده سلامتی هستند [22]. لازم است در مداخلات آموزشی برای جامعه موردمطالعه براساس نتایج، مقابله با موانع درک‌شده، مورد توجه باشد.
نتیجه‌گیری
با‌توجه‌به پایین بودن میزان رفتار مسواک زدن در دانش‌آموزان موردمطالعه و قدرت پیشگویی‌کنندگی الگوی اعتقاد بهداشتی در رفتار مسواک زدن، برنامه‌ریزی و اجرای مداخلات آموزشی برای این گروه با تأکید بر تأثیر‌گذاری بر سازه‌های خودکارآمدی و موانع درک‌شده و نیز افزایش سطح آگاهی پیشنهاد می‌شود. همچنین برای اجرای مداخلات آموزشی، لازم است نقش مادر و پدر به‌عنوان مهم‌ترین راهنماها برای عمل جهت انجام مداخله مورد توجه باشد.
از محدودیت‌های این مطالعه می‌توان به مقطعی بودن آن و استفاده از پرسش‌نامه و جمع‌آوری اطلاعات به شیوه خودگزارشدهی اشاره کرد که ممکن است سبب تورش نتایج شود و برای کاهش این محدودیت در ابتدا توضیحات لازم درمورد لزوم همکاری دانش‌آموزان به‌منظور استفاده از نتایج علمی این مطالعه ارائه شد و سپس پر کردن پرسش‌نامه‌های بی نام و توزیع و جمع آوری آنها به‌صورت گروهی انجام گرفت.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
مقاله حاضر براساس گرنت تحقیقاتی و حمایت دانشگاه علوم‌پزشکی گیلان با کد اخلاق IR.GUMS.REC.1401.069 انجام شده است.
حامی مالی
حامی مالی این پژوهش دانشگاه علوم‌پزشکی گیلان است.
مشارکت نویسندگان
نظارت و ایده پردازی: پریسا کسمایی؛ تدوین روش کار: فردین مهرابیان و اسماعیل فتاحی؛ انجام تحقیق، نگارش و تهیه پیش‌نویس اصلی: ژاله یوسف‌زاده؛ پیش نویس مطالعه و تصحیح: مریم شکیبا و سعید جدگال; تجزیه و تحلیل داده ها: مریم شکیبا; بازنگری انتقادی: محمد سعید جدگل.تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان، این مقاله تعارض منافع ندارد.
تشکر و قدردانی
نویسندگان از زحمات کارشناسان پژوهشی دانشگاه علوم‌پزشکی گیلان، اولیای مدارس و افراد شرکت‌کننده در مطالعه که در انجام مطالعه یاری رساندند، کمال تشکر و قدردانی را دارند.
نوع مطالعه: مقاله پژوهشي |
موضوع مقاله:
آموزش بهداشت
دریافت: 1402/2/9 | پذیرش: 1402/4/12 | انتشار: 1402/5/10
دریافت: 1402/2/9 | پذیرش: 1402/4/12 | انتشار: 1402/5/10
فهرست منابع
1. Shariat E, Mohammad Nejad E, Begjani J, Abootalebi G. [Evaluation of oral health in primary school children in Saveh, Iran (Persian)]. J Res Dev Nurs Midwifery. 2011; 8(1):74-80. [Link]
2. Gift HC, Reisine ST, Larach DC. The social impact of dental problems and visits. Am J Public Health. 1992; 82(12):1663-8. [DOI:10.2105/AJPH.82.12.1663] [PMID] [DOI:10.2105/AJPH.82.12.1663]
3. Guarnizo-Herreño CC, Wehby GL. Children's dental health, school performance, and psychosocial well-being. J Pediatr. 2012; 161(6):1153-9. [DOI:10.1016/j.jpeds.2012.05.025] [PMID] [PMCID] [DOI:10.1016/j.jpeds.2012.05.025]
4. Morowatisharifabadi MA, Azad Sharifabadi E, Danesh kazemi A, Fallahzadeh Abarghooei H, Zare Sakhvidi MJ, Bagheri B. [Oral health status in adults aged 30-75 years with some mental problems among a sample of Iranian population (Persian)]. Toloo e Behdasht. 2021; 20(2):75-88. [DOI:10.18502/tbj.v20i2.6767] [DOI:10.18502/tbj.v20i2.6767]
5. Mohebbi SZ, Rabiei S, Yazdani R, Virtanen II. [Investigation of the self-confidence of family physicians and primary care providers regarding dental caries diagnosis and oral health counselling and the associated factors (Persian)]. J Mashhad Dent Sch. 2019; 43(1):33-44. [DOI:10.22038/JMDS.2019.12474]
6. Rafatjou R, Razavi Z, Khalili M, Farhadian M. [Oral health status in 5-18 years old children and adolescent with type 1 diabetes compared with healthy group in Hamadan, Iran 2013-2014 (Persian)]. J Dent Med. 2016; 29(2):109-15. [Link]
7. Kwan SY, Petersen PE, Pine CM, Borutta A. Health-promoting schools: An opportunity for oral health promotion. Bull World Health Organ. 2005; 83(9):677-85. [PMID] [PMCID]
8. Sadeghi M, Bagherian A. [DMFT index bilateral dental caries occurance among 12- years old students in Rafsanjan 2007 (Persian)]. Rafsanjan Univ Med Sci J. 2007; 7(4):267-74. [Link]
9. Pakpour AH, Yekaninejad MS, Zarei F, Hashemi F, Steele MM, Varni JW. The PedsQL™ oral health scale in iranian children: Reliability and validity. Int J Paediatr Dent. 2011; 21(5):342-52. [DOI:10.1111/j.1365-263X.2011.01130.x] [PMID] [DOI:10.1111/j.1365-263X.2011.01130.x]
10. Kasmaei P, Bab Eghbal S, Atrkare Roshan Z, Estebsari F, Mehrabian F, Karimi M. [The effect of health belief model on rural women pap smear test (Persian)]. Nurs Midwifery J. 2014; 12(5):401-8. [Link]
11. Mehtari Taheri A, Arabshahi A, Rahimi H, Gharlipour Z, Dehghanzadeh MR. Oral health-related factors based on health belief model in 10th to 12th-grade students in Kashan. J Educ Commun Health. 2021; 8(2):121-6. [DOI:10.52547/jech.8.2.121] [DOI:10.52547/jech.8.2.121]
12. Mazaheri M, Ramezankhani A, Dehdari T. [The effect of health education based on health belief model (HBM) for promoting preventive behavior of tooth decay among the boy students, who are in five-grade in the primary school (Persian)]. Payesh. 2012; 11(4):497-503. [Link]
13. Zare MS, Noroozi A, Tahmasebi R. [Factors influencing tooth brushing behaviour based on health belief model among bushehr primary school 5th & 6th grade students (Persian)]. J Hayat. 2013; 19(2):67-78. [Link]
14. Kasmaei P, Shokravi FA, Hidarnia A, Hajizadeh E, Atrkar-Roushan Z. [Survey of predictive factors on brushing behavior according to the three main motivational constructs among female students of primary schools (Persian)]. J Guilan Univ Med Sci. 2014; 23(91):16-22. [Link]
15. Hazavei SMM, Sohrabi Vafa M, Moeini B, Soltanian AR, Rezaei L. [Assessment of oral - dental health status: Using health belief model (HBM) in first grade guidance school students in Hamadan (Persian)]. Jundishapur J Health Sci. 2012; 4(3):e93992. [Link]
16. Morowatisharifabad MA, Shirazi KK. Determinants of oral health behaviors among preuniversity (12th-grade) students in Yazd (Iran): An application of the health promotion model. Fam Community Health. 2007; 30(4):342-50. [DOI:10.1097/01.FCH.0000290546.33328.76] [PMID] [DOI:10.1097/01.FCH.0000290546.33328.76]
17. Haghi R, Ashouri A, Karimy M, Rouhani-Tonekaboni N, Kasmaei P, Pakdaman F, et al. The role of correlated factors based on Pender health promotion model in brushing behavior in the 13-16 years old students of Guilan, Iran. Ital J Pediatr. 2021; 47(1):111. [DOI:10.1186/s13052-021-01063-y] [PMID] [DOI:10.1186/s13052-021-01063-y]
18. Eslami Pour F, Asghari E. [Evaluation of the effectiveness and reliability of oral health education project in primary school children (Persian)]. J Isfahan Dent Sch. 2007; 3(2):58-64. [DOI:10.48305/v3i2.73]
19. Mohammadi Zeidi I, Yekaninejad M, Akaberi A, Pakpour A. [The effectiveness of motivational interviewing on oral self care behaviors among high school students in Qazvin (Persian)]. J North Khorasan Univ Med Sci. 2013; 5(1):138-45. [DOI:10.29252/jnkums.5.1.127] [DOI:10.29252/jnkums.5.1.127]
20. MorowatiSharifabad MA, EbrahimZadeh M, Fazeli F, Dehghani A, Neshati T. [Study of pediculus capitis prevalence in primary school children and its preventive behaviors determinants based on health belief model in their mothers in Hashtgerd, 2012 (Persian)]. Toloo-e-behdasht. 2016; 14(6):198-207. [Link]
21. Mehta A, Kaur G. Oral health-related knowledge, attitude, and practices among 12-year-old schoolchildren studying in rural areas of Panchkula, India. Indian J Dent Res. 2012; 23(2):293. [DOI:10.4103/0970-9290.100446] [PMID] [DOI:10.4103/0970-9290.100446]
22. Sahrayi P, Keshavarz Mohammadi N, Ghasemi H. [Perceived barriers of mothers in brushing the teeth of their 3-6 years old children, a qualitative study (Persian)]. Iran Child Dent J. 2015; 10(2):45-62. [DOI:10.29252/ijpd.10.2.45] [DOI:10.29252/ijpd.10.2.45]
23. MirzaeiAlavijeh M, Jalilian F, Baghiani Moghadam M, Hatamzadeh N, ZinatMotlagh F, Dehaghin N. [Knowledge, attitude and practice of elementary schools students about oral health in Yazd (Persian)]. Iran J Pediatr Dent. 2013; 9(1):43-50. [Link] [DOI:10.29252/ijpd.9.1.43]
24. Goodarzi A, Heidarnia A, Tavafian SS, Eslami M. Predicting oral health behaviors among Iranian students by using health belief model. J Educ Health Promot. 2019; 8:10. [DOI:10.4103/jehp.jehp_10_18] [PMID] [PMCID] [DOI:10.4103/ijpvm.IJPVM_528_18]
25. Hajimiri K, Sharifirad GR, Hasanzade A. [The effect of oral health education based on health belief model in mothers who had 3-6 year old children on decreasing dental plaque index in Zanjan (Persian)]. J Adv Med Biomed Res. 2010; 18(72):77-86. [Link]
26. Eskandaryzedeh A, Sajadi FS, Torabi M, Sharifi M, Amini Z, Sahebghalam B, et al. [Caries free prevalence among 6, 12 & 15- year old school children in Kerman during 2000-2005 (Persian)]. Health Dev J. 2015; 4(1):42-5. [Link]
27. Mehralian AR, Hosseinkhani Z, Padisar P, Asefzadeh S, Pakpour A. [Oral health status and oral self-care behaviors among children aged 5-6 and 12 years in Qazvin Province (2013) (Persian)]. J Inflamm Dis. 2017; 20(6):28-35. [Link]
28. Nokhostin MR, Siahkamari A, Akbarzadeh Bagheban A. [Evaluation of oral and dental health of 6-12 year-old students in Kermanshah city (Persian)]. Iran South Med J. 2013; 16(3):241-9. [Link]
29. Veiga N, Pereira C, Amaral O. Prevalence and determinants of dental caries in Portuguese children. Procedia Soc Behav Sci. 2015; 171:995-1002. [DOI:10.1016/j.sbspro.2015.01.219] [DOI:10.1016/j.sbspro.2015.01.219]
30. Soroye MO, Braimoh BO. Oral health practices and associated caries experience among secondary school students in Lagos State, Nigeria. J Oral Res Rev. 2017; 9(1):16. [DOI:10.4103/2249-4987.201399] [DOI:10.4103/2249-4987.201399]
31. Malekmahmoodi M, Shamsi M, Roozbahani N, Moradzadeh R.A. Effective factors on oral and dental health of patients with diabetes mellitus type 2 based on the health belief model. Iran J Educ Community Health. 2019; 6(1):49-54. DOI:10.29252/jech.6.1.49] [DOI:10.29252/jech.6.1.49]
32. Shahnazi H, Daniali SS, Ahmadpoor A, Soltani S, Sadeghi SM, Sedaghatmanesh S, et al. [The benefits, barriers, self-efficacy and perceived severity of the brushing and flossing among patients admitted to medical units of School of Dentistry, Isfahan University of Medical Sciences, 2012 (Persian)]. Health Syst Res. 2014; 10(2):235-44. [Link]
33. Shamsi M, Hidarnia A, Niknami S. [Predictors of oral health care in pregnant women based on health belief model (Persian)]. Health Syst Res. 2012; 8(4):624-34. [Link]
34. Barzegar Mahmudi T, Khorsandi M, Shamsi M, Ranjbaran M. [Knowledge, beliefs and performance of health volunteers in Malayer City about hepatitis B: An application of health belief model (Persian)]. Pajouhan Sci J. 2016; 14(2):24-33. [Link]
35. Badri Gargari R, Salek Hadadian N. [The role of self-efficacy and factors of health belief model in dental patients'brushing and flossing (Persian)]. Nurs Midwifery J. 2011; 9(3):130-8. [Link]
36. Smyth E, Caamaño F. Factors related to dental health in 12-year-old children: A cross-sectional study in pupils. Gac Sanit. 2005; 19(2):113-9. [DOI:10.1157/13074366] [PMID] [DOI:10.1157/13074366]
37. Khodakarami B, Masoumi Z, Oliyayi R, Oliyayi MH. [The survey of knowledge, attitude and practice of students to oral and dental health in Allameh Helli (1) high school in Hamadan (Persian)]. Iran Journal Pediatr Dent. 2015; 11(1):15-22. [DOI:10.29252/ijpd.11.1.15] [DOI:10.29252/ijpd.11.1.15]
38. Mehri A, Morowatisharifabad M. [Utilizing the health promotion model to predict oral health behaviors in the students of Islamic Azad University of Sabzevar (2008) (Persian)]. J Dent Med. 2009; 22(1):81-7. [Link]
39. Bahmanpour K, Nouri R, Nadrian H, Salehi B. [Determinants of oral health behavior among high school students in Marivan County, Iran based on the Pender's Health Promotion Model (Persian)]. J Sch Public Health Inst Public Health Res. 2011; 9(2):93-106. [Link]
40. Saffari M, Shojaeizadeh D, Ghofranipour F, Heydarnia A, Pakpour A. [Health education & promotion theories, models & methods (Persian)]. Tehran: Sobhan Publication. 2014. [Link]
41. karami K, shakerinejad G, Kabiry B. [Effect of education based on health belief model on students' oral health behavior change (Persian)]. J Ilam Univ Med Sci. 2014; 21(7):134-41. [Link]
42. Solhi M, Zadeh DS, Seraj B, Zadeh SF. The application of the health belief model in oral health education. Iran J Public Health. 2010; 39(4):114-9. [PMID] [PMCID]
43. karimy M, Hasani M, Khoram R, Ghaffari M, Niknami S. The effect of education, based on health belief model on breast self- examination in health Liaisons of Zarandieh City. Zahedan J Res Med Sci. 2008; 10(4):e94506. [Link]
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
حق تالیف (کپی رایت) برای مولفان محفوظ است.
صاحب امتیاز: دانشگاه علوم پزشکی قم
ناشر: انتشارات دانشگاه علوم پزشکی قم
شاپا چاپی: 7799-1375
شاپا الکترونیک: 1375-2008
ایمیل مجله: journal@muq.ac.ir
j.muq.ac@gmail.com
