جلد 17 -
جلد 17 - صفحات 82-73 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Research code: ۲۵۸۲
Ethics code: IR.MUQ.REC.1401.17
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Shahbazpour J, GHanbari Afra L, Ebrahimpour Roodposhti M, Ghanbari Afra M. Death Anxiety and Its Related Factors in Emergency Medical Technicians in Qom, Iran, in the Post-COVID-19 Era. Qom Univ Med Sci J 2023; 17 : 949.10
URL: http://journal.muq.ac.ir/article-1-3748-fa.html
URL: http://journal.muq.ac.ir/article-1-3748-fa.html
شهباز‌پور جعفر، قنبری افرا لیلا، ابراهیم‌پور رود‌پشتی مریم، قنبری افرا منیره. اضطراب مرگ و عوامل مرتبط در پرسنل پیش‌بیمارستانی دانشگاه علوم‌پزشکی قم در دوران پسا‌کرونا. مجله دانشگاه علوم پزشکی قم. 1402; 17 () :73-82
1- گروه پرستاری داخلی جراحی، دانشکده پرستاری و مامایی، دانشگاه علوم‌پزشکی قم، قم، ایران.
2- گروه پرستاری داخلی جراحی، دانشکده پرستاری و مامایی، دانشگاه علوم‌پزشکی قم، قم، ایران. ،ghanbari.afra91@yahoo.com
3- مرکز تحقیقات پرستاری تروما، دانشکده پرستاری و مامایی، دانشگاه علوم‌پزشکی کاشان، کاشان، ایران.
4- بیمارستان امیرالمؤمنین، دانشگاه علوم‌پزشکی قم، قم، ایران.
2- گروه پرستاری داخلی جراحی، دانشکده پرستاری و مامایی، دانشگاه علوم‌پزشکی قم، قم، ایران. ،
3- مرکز تحقیقات پرستاری تروما، دانشکده پرستاری و مامایی، دانشگاه علوم‌پزشکی کاشان، کاشان، ایران.
4- بیمارستان امیرالمؤمنین، دانشگاه علوم‌پزشکی قم، قم، ایران.
متن کامل [PDF 3640 kb]
(236 دریافت)
| چکیده (HTML) (418 مشاهده)
متن کامل: (332 مشاهده)
مقدمه
سازمان بهداشت جهانی از سال‌های 2019 تا 2023، بیش از 750 میلیون مورد ابتلا به کووید-19 و قریب 7 میلیون مرگ در اثر این بیماری گزارش کرده است [1]. کشور ایران، سومین کشوری بود که بالاترین میزان آلودگی را در ابتدای همه‌گیری داشت. تاکنون نزدیک به146291 نفر در ایران جان خود را در اثر این بیماری از دست داده‌اند [2].
همه‌گیری کووید-19 به‌دلیل احتمال بالای انتقال، اطلاعات اندک درمورد بیماری و پیامدهای آن می‌تواند آسیب‌های جبران‌ناپذیر جسمی و روانی را برای افراد، ازجمله کادر درمان ایجاد کند [3-5]. از روزهای نخست همه‌گیری کادر درمان به‌طور ناگهانی و فقط با آموزش‌های ابتدایی و غیراختصاصی برای مراقبت و درمان بیماران و محافظت از خود در نخستین خط مبارزه با این بیماری قرار گرفتند. مطالعات نشان داده‌اند که با گذشت چند ماه از پیک‌های اولیه همه‌گیری، اختلالات مختلف همچون ناتوانی در به خواب رفتن، کابوس‌هایی درمورد مرگ و شرایط کار، اضطراب، ترس، افسردگی، بی‌خوابی، از دست دادن علاقه به سرگرمی‌های قدیمی، تحریک‌پذیری، احساس خستگی شدید، اختلال خواب، ترس از رفتن به بیمارستان یا محیط بیرون [6، 7] و اضطراب مرگ در کادر درمان مشاهده شده است [8].
اضطراب مرگ یک مفهوم چند بُعدی و روانی است که از نخستین روز حیات تا مرگ در فرد وجود دارد. اضطراب مرگ منشأ تمام ترس‌های بشریت است و منشأ آن درک فرد از فقدان حیات و عدم وجود است [8]. به گزارش پروین با افزایش مرگ‌و‌میر بیماران در اثر یک بیماری، اضطراب مرگ پرستاران افزایش می‌یابد [9]. به‌عبارتی، مراقبت از فرد در حال مرگ موجب ایجاد اضطراب مرگ کادر درمان در دوران ه‌مه‌گیری‌ها می‌شود [10].
نادیده گرفتن اضطراب مرگ در کادر درمان ممکن است منجر به عوارض غیرمنتظره و نامطلوب همچون کاهش رضایت از زندگی، اختلالات مختلف روان، فرسودگی شغلی، کاهش کارایی، کاهش رضایت بیمار، ترک حرفه، ناسازگاری با همکاران، افسردگی و حتی خودکشی شود و کیفیت مراقبت را تحت تأثیر قرار دهد [3، 5، 8، 11].
یکی از گروه‌های اساسی کادر درمان، پرسنل پیش‌بیمارستانی هستند. پرسنل پیش‌بیمارستانی در خط مقدم سیستم بهداشت و درمان قرار دارند و یکی از پراسترس‌ترین حوزه‌های سیستم بهداشت و درمان را تشکیل می‌دهند. استرس، اضطراب و افسردگی در این پرسنل در دوران کرونا در سطح بالایی بوده است و این در حالی است که پرسنل پیش‌بیمارستانی در تمام دوران کرونا در حال خدمات‌رسانی به افراد مختلف در پایگاه‌های مختلف اورژانس شهری، جاده‌ای و هوایی بودند [7].
مطالعات اندکی به بررسی اضطراب مرگ در پرسنل پیش‌بیمارستانی پرداخته‌اند. خواجویی، میانگین نمره اضطراب مرگ پرسنل اورژانس را در سطح متوسط گزارش کرد [11]. در مطالعه اسدی، اضطراب مرگ تکنسین‌های فوریت‌های پزشکی متوسط بوده است [12]. نتایج مطالعه چگینی نیز سطح بالایی از اضطراب مرگ پرسنل اورژانس پیش‌بیمارستانی را نشان داد [10]، اما مطالعه‌ای که به بررسی اضطراب مرگ و عوامل مرتبط با آن در دوران پسا‌کرونا در استان قم به‌عنوان اولین شهر آلوده‌شده در ایران بپردازد، یافت نشد.
باتوجه‌به نتایج مطالعات پیش‌گفت، محیط‌های درمان بر سطوح اضطراب مرگ در پرسنل درمانی تأثیر می‌گذارد. در راستای افزایش حمایت روان‌شناختی و ارتباطی از پرسنل پیش‌بیمارستانی و با عنایت به عدم توجه به این گروه از پرسنل بهداشتی، نیازمندی به بررسی‌های فیزیکی و روان‌شناختی این گروه بعد از حضور آن‌ها در همه‌گیری به چشم می‌خورد، زیرا هر رویدادی که به سیستم ما استرس وارد کند و ما را از مرگ خود، عزیزان یا بیماران‌مان بترساند، می‌تواند منجر به ایجاد علائم و نشانه‌هایی همچون اضطراب مرگ شود که نیازمند بررسی و درمان است [7، 11، 13]. ازاین‌رو، باتوجه‌به حضور پرسنل پیش‌بیمارستانی در خط مقدم مواجهه با بیماری‌های واگیردار و پیامدهای اضطراب مرگ در فرد، مطالعه حاضر باهدف بررسی اضطراب مرگ و عوامل مرتبط در پرسنل پیش‌بیمارستانی دانشگاه علوم‌پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی قم در دوران پسا‌کرونا انجام شده است.
روش بررسی
این پژوهش به‌صورت مقطعی بر روی پرسنل پیش‌بیمارستانی دانشگاه علوم‌پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی قم در دی ماه سال 1401 انجام شد. نمونه‌گیری به روش تصادفی ساده انجام شد. برای بررسی حجم نمونه از فرمول کوکران استفاده شد. با در نظر گرفتن حجم جامعه آماری معادل 300 نفر کل پرسنل پیش بیمارستانی، خطای مجاز 05/0، نسبت برخورداری از صفت موردنظر معادل 5/0 و سطح اطمینان 95 درصد، حداقل حجم نمونه لازم برای مطالعه 168 نفر محاسبه شد، اما باتوجه‌به احتمال ریزش نمونه‌ها 185 نفر برآورد شد (فرمول شماره 1).
1.
معیارهای ورود به مطالعه، شامل داشتن حداقل مدرک کاردانی، داشتن حداقل 6 ماه سابقه کار عملیاتی در اورژانس پیش‌بیمارستانی، نداشتن سابقه بیماری‌های جسمی و اعصاب و روان طبق خودگزارشی پرسنل و معیارهای خروج، شامل نداشتن تمایل به ادامه همکاری بود.
ابزار جمع‌آوری اطلاعات در این مطالعه، شامل چک‌لیست «اطلاعات زمینه‌ای» (سن، تحصیلات، وضعیت اشتغال، سابقه کار، ساعت اضافه کار در ماه، وضعیت استخدامی، داشتن شغل دوم و داشتن کار غیر‌درمانی) و پرسش‌نامه «اضطراب مرگ تمپلر» بود.
پرسش‌نامه «اضطراب مرگ تمپلر»
تمپلر پرسش‌نامه اضطراب مرگ تمپلر را برای اندازه‌گیری اضطراب مرگ طراحی کرده است. این مقیاس 15 سؤال و 5 بُعد ترس از مرگ (سؤالات 1، 12 و 14)، ترس از درد و بیماری (سؤالات 2، 4، 6 و 13)، افکار مربوط به مرگ (سؤالات 5، 9 و 11)، زمان گذرا و زندگی کوتاه (سؤالات3، 7 و 10) و ترس از آینده (سؤالات 8 و 15) داشت. آزمون‌شوندگان پاسخ‌های خود را به هر سؤال با گزینه‌های بلی (1) یا خیر (0) مشخص می‌کنند. 6 سؤال 10، 11، 12، 13، 14 و 15 در این پرسش‌نامه به‌صورت معکوس نمره‌گذاری می‌شوند. نمره‌های این مقیاس می‌تواند بین صفر تا 15 متغیر باشد که نمره بالا معرف اضطراب زیاد افراد درمورد مرگ است. این مقیاس در مطالعه شریفی‌نیا روا و پایا شده و ضریب آلفای کرونباخ 84/0 گزارش شده است [14].
پس از اخذ تأییدیه کمیته اخلاق دانشگاه علوم‌پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی قم برای طرح به شماره 2582، در تاریخ 12/9/1401 با کسب مجوز از دانشگاه علوم‌پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی قم به ستاد مرکزی 115 در سال 1401 مراجعه و پس از کسب اجازه و توضیح درمورد پژوهش، فهرست اسامی پرسنل پیش‌بیمارستانی شاغل در پایگاه‌های عملیاتی دریافت و سپس باتوجه‌به معیارهای ورود، تعداد 150 نفر از پرسنل پیش‌بیمارستانی به‌صورت تصادفی ساده انتخاب شدند. در ابتدای هر شیفت به پایگاه مراجعه و پس از جلب رضایت کتبی و شفاهی پرسنل پیش‌بیمارستانی واجد شرایط، دررابطه‌با نحوه تکمیل ابزار توضیحات کلی برای آن‌ها ارائه و پس از گذشت 30 تا 40 دقیقه، از آن‌ها تحویل گرفته شد. برای محرمانه بودن نام پرسنل پیش‌بیمارستانی برای آن‌ها کد در نظر گرفته شد.
تجزیه‌وتحلیل داده‌ها با کمک نرم‌افزار SPSS نسخه 16 انجام شد. از آزمون‌های توصیفی برای گزارش متغیرهای زمینه‌ای و از آزمون‌های تی‌تست مستقل و آنووا برای بررسی توزیع اضطراب مرگ در متغیرهای زمینه‌ای استفاده شد. برای بررسی اثر مخدوش‌کننده متغیرهای جمعیت‌شناختی در اضطراب مرگ از آزمون رگرسیون لجستیک تک‌متغیره و چند‌متغیره استفاده شد. در ابتدا متغیرهای مخدوش‌گر (سن، وضعیت تأهل، تحصیلات، وضعیت اشتغال، سابقه کار، ساعت اضافه‌کاری، داشتن شغل دوم و داشتن شغلی به‌جز کار درمانی) در تحلیل رگرسیون لجستیک تک‌متغیره وارد شدند. سپس متغیرهایی که 2/0P< داشتند (سن، وضعیت تأهل، تحصیلات، سابقه کار، ساعت اضافه‌کاری، داشتن شغل دوم و داشتن شغلی به‌جز کار درمانی) وارد تحلیل رگرسیون چند‌متغیره شدند. سطح معناداری کمتر از 05/0 در نظر گرفته شده است.
یافته‌ها
در این مطالعه 185 نفر شرکت‌کننده وجود داشت. متوسط سن شرکت‌کنندگان1/9±3/34 و متوسط سابقه کاری آن‌ها 7/1±8/9 بود. متوسط ساعت اضافه کار آن‌ها 3/46±8/108 بود. نیمی از افراد شرکت‌کننده تحصیلات کارشناسی داشتند. نزدیک به سه‌چهارم افراد متأهل بودند. تمام افراد شیفت در گردش داشتند. متوسط نمره اضطراب مرگ 3±6/4 بود. متوسط نمره ابعاد ترس از مرگ 1±2/1، ترس از درد و بیماری 43/1±55/1، افکار مربوط به مرگ 07/0±7/0، زمان گذرا و کوتاه 9/0±8/1 و ترس از آینده 08/0±1/1 بود. میزان اضطراب مرگ براساس متغیرهای جمعیت‌شناختی در جدول شماره 1 نشان داده شده است.
نتایج حاصل از رگرسیون تک‌متغیره در جدول شماره 2 نمایش داده شده است. براساس نتایج حاصل از آزمون رگرسیون چند‌متغیره، متغیر سن، وضعیت تأهل و سابقه کاری 43 درصد از تغییرات واریانس اضطراب مرگ پرسنل پیش‌بیمارستانی را تبیین می‌کند (433/β=0، 001/0P=) (جدول شماره 3).
بحث
اضطراب مرگ در پرسنل پیش‌بیمارستانی در سطح متوسط بود. در این مطالعه متغیرهای سن، وضعیت تأهل و سابقه کاری 43 درصد از واریانس اضطراب مرگ را پیش‌بینی می‌کند. به‌عبارتی با افزایش یک انحراف‌معیار در نمره سن و وضعیت تأهل و سابقه کاری، به‌ترتیب اضطراب مرگ به میزان 6/0، 3/0 و 6/0 افزایش می‌یابد.
متوسط نمره اضطراب مرگ در مطالعه حاضر 3±4/6 بود که سطح متوسطی از اضطراب مرگ پرسنل پیش‌بیمارستانی را نشان می‌دهد. مطالعه خواجویی و همکاران با عنوان مقایسه اضطراب مرگ، وسواس مرگ و شوخ‌طبعی در پرستاران و پرسنل اورژانس پزشکی در همه‌گیری کووید-19 در ایران میانگین نمره اضطراب مرگ پرسنل اورژانس 7/5 بود که هم‌راستا با مطالعه حاضر اضطراب مرگ در پرسنل پیش‌بیمارستانی در سطح متوسط بود [11]. در مطالعه اسدی و همکاران نیز که به بررسی رابطه بین اضطراب مرگ و ناگویی هیجانی در تکنسین‌های فوریت‌های پزشکی می‌پرداختند، اضطراب مرگ متوسط بود [12]. در مطالعه شریفی‌نیا و همکاران، تمام پرستاران اضطراب مرگ را تجربه می‌کنند [15]. سیبولسکا نیز در سال 2022 گزارش کرد که بیشتر پرستاران به‌دلیل مرگ بیمار، غمگینی (4/73 درصد)، درماندگی (5/58 درصد) و پشیمانی (6/43 درصد) را تجربه کردند [16]. یافته‌های پهلوان نشان داد پرستاران، اضطراب مرگ را در ترس از دست دادن بستگان نزدیک تجربه کردند [17]. از طرفی، نتایج مطالعه چگینی و همکاران که به بررسی نقش اضطراب مرگ و رضایت شغلی پرسنل اورژانس پیش‌بیمارستانی در دوران کووید-19 پرداخته بود، سطح بالایی از اضطراب مرگ و رضایت شغلی متوسط را در این گروه نشان داد [10].
نتایج مطالعه حاضر و چگینی در ابعاد بعد ترس از مرگ، ترس از درد و بیماری، زمان گذرا و کوتاه و ترس از آینده یکسان بود و فقط در بُعد افکار مربوط به مرگ پرسنل مطالعه حاضر نمره کمتری کسب کرده‌اند [10].
مطالعه چگینی و همکاران که نتایج متفاوت با مطالعه حاضر در اضطراب مرگ داشت در استان قزوین و مطالعه حاضر در شهر قم انجام شده است. به نظر می‌رسد پرسنل اورژانس پیش‌بیمارستانی استان قزوین بیش از پرسنل استان قم تحت تأثیر همه‌گیری قرار دارند. استان قم، اولین استان درگیر در همه‌گیری بود و جمعیتی تقریباً 3 برابر استان قزوین دارد. این تفاوت نتایج را می‌توان این طور توجیه کرد که کارکنان پیش‌بیمارستانی در قم باتوجه‌به دریافت توجه بیشتر به‌عنوان یکی از استان‌های با جمعیت بالا، مهاجر‌پذیر از جهت وجود کارخانه‌ها و مراکز آموزشی، همین‌طور درگیری با تعداد بالای بیماران از ابتدای کرونا در دوران فعلی بعد از گذشت تقریباً 3 سال اضطراب مرگ کمتری را تجربه می‌کنند.
در مطالعه حاضر، سن و سابقه کاری از پیشگویی‌کننده‌های اضطراب مرگ پرسنل پیش‌بیمارستانی بوده است. در مطالعه صادقی و همکاران که به بررسی اضطراب مرگ در دانشجویان تکنسین‌های فوریت‌های پزشکی و فوریت‌های پزشکی سبزوار در سال 1392 می‌پردازد، سن رابطه معناداری با اضطراب مرگ در این دانشجویان داشته که با مطالعه حاضر هم‌راستاست [4]. سیبولسکا نیز تأثیر سن را بر نگرش پرستاران از مرگ مؤثر می‌داند [16]، اما مطالعه چگینی و همکاران رابطه بین اضطراب مرگ و سن، سابقه کاری و تأهل را تأیید نمی‌کند و با مطالعه حاضر تطابق ندارد [10].
تجربیات متفاوت زندگی در جامعه و کار در محیط درمانی به‌عنوان یک مرکز با ارتباطات متعدد آن هم در شرایط همه‌گیری، می‌تواند درک متفاوتی از شرایط همه‌گیری برای پرسنل بهداشتی ایجاد کند. ازاین‌رو، در مطالعه حاضر این دو فاکتور پیش‌بینی‌کننده اضطراب مرگ در دوران همه‌گیری برای پرسنل پیش‌بیمارستانی استان قم بوده‌اند.
در این مطالعه، وضعیت تأهل پرسنل پیش‌بیمارستانی نیز از فاکتورهای جمعیت‌شناختی پیش‌بینی‌کننده اضطراب مرگ در بیمارستان‌های استان قم است. در همین راستا، مطالعه صادقی و همکاران که به بررسی اضطراب مرگ در دانشجویان تکنسین‌های فوریت‌های پزشکی و فوریت‌های پزشکی سبزوار در سال 1392 می‌پردازد، وضعیت تأهل رابطه معناداری با اضطراب مرگ در این دانشجویان داشته است [4]. استارچوسکا هم‌راستا با مطالعه حاضر، وضعیت تأهل را عاملی برای نوع نگرش پرستاران از مرگ می‌داند [16]، اما مطالعه چگینی و همکاران، رابطه بین اضطراب مرگ و وضعیت تأهل را تأیید نمی‌کند و با مطالعه حاضر تطابق ندارد [10].
وضعیت تأهل به تنهایی شاید نتواند تأثیر قابل‌توجهی بر سلامت روان و فاکتورهای مؤثر در آن در پرسنل ایجاد کند، اما وجود رابطه زناشویی حمایت‌کننده و مناسب می‌تواند در کاهش اضطراب و اختلالات روانی کمک‌کننده باشد و این در حالی است که وجود رابطه نامتعادل تأهلی می‌تواند آسیب‌های فراوان روانی ایجاد کند و از یک منبع حمایتی به یک منبع آسیب‌زا در پرسنل پیش‌بیمارستانی تبدیل شود [18، 19]. ازاین‌رو، می‌توان پیشگویی تأهل برای اضطراب مرگ به‌عنوان یک فاکتور روانی در مطالعه حاضر را توجیه کرد.
از محدودیت‌های مطالعه حاضر می‌توان به کمبود وقت و ماموریت‌های متعدد پرسنل پیش‌بیمارستانی هنگام پاسخگویی به پرسش‌نامه‌ها اشاره کرد. برای حل این مشکل، پرسش‌نامه‌ها در ابتدای شیفت تحویل داده می‌شد و در انتهای شیفت باز پس گرفته می‌شد. همچنین نمونه‌گیری حاضر به‌علت محدودیت اشتغال زنان در اورژانس پیش‌بیمارستانی به‌صورت تک‌جنسیتی انجام شده است.
نتیجه‌گیری
اضطراب مرگ در پرسنل پیش‌بیمارستانی در دوران پسا‌کرونا در سطح متوسط بود. متغیرهایی همچون سن، وضعیت تأهل و سابقه کاری از عوامل پیش‌بینی‌کننده اضطراب مرگ در دوران پسا‌کرونا بودند. توصیه می‌شود حمایت‌ها و آزمایشات روان‌شناختی، آموزشی و ارتباطی بیشتری برای پرسنل پیش‌بیمارستانی ارائه و ارزیابی‌های فیزیکی و روان‌شناختی منظم پرسنل پیش‌بیمارستانی برای تسهیل آزمایش زودهنگام انجام شود. همچنین برای بهبود وضعیت روحی و روانی توصیه می‌شود برنامه کاری و خدمات ارائه‌شده به این افراد به‌گونه‌ای طراحی شود که زمان بیشتری برای استراحت و ارتباط با اعضای خانواده خود داشته باشند.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این مطالعه بعد از دریافت کد اخلاق IR.MUQ.REC.1401.177 از دانشگاه علوم‌پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی قم، ارائه توضیحات لازم به پرسنل شرکت‌کننده مبنی بر روند پژوهش، محرمانه بودن اطلاعات و اختیار در خروج از مطالعه و پس از کسب رضایت آگاهانه از پرسنل انجام شد.
حامی مالی
معاونت تحقیقات و فناوری دانشگاه علوم‌پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی قم حامی مالی این پژوهش بوده است.
مشارکت نویسندگان
تمام نویسندگان در آماده‌سازی این مقاله مشارکت داشتند.
تعارض منافع
بنا‌بر اظهار نویسندگان، این مقاله تعارض منافع ندارد.
تشکر و قدردانی
نویسندگان از از معاونت تحقیقات دانشگاه علوم‌پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی قم و همه پرسنل شرکت‌کننده در این مطالعه تشکر و قدردانی می‌کنند
سازمان بهداشت جهانی از سال‌های 2019 تا 2023، بیش از 750 میلیون مورد ابتلا به کووید-19 و قریب 7 میلیون مرگ در اثر این بیماری گزارش کرده است [1]. کشور ایران، سومین کشوری بود که بالاترین میزان آلودگی را در ابتدای همه‌گیری داشت. تاکنون نزدیک به146291 نفر در ایران جان خود را در اثر این بیماری از دست داده‌اند [2].
همه‌گیری کووید-19 به‌دلیل احتمال بالای انتقال، اطلاعات اندک درمورد بیماری و پیامدهای آن می‌تواند آسیب‌های جبران‌ناپذیر جسمی و روانی را برای افراد، ازجمله کادر درمان ایجاد کند [3-5]. از روزهای نخست همه‌گیری کادر درمان به‌طور ناگهانی و فقط با آموزش‌های ابتدایی و غیراختصاصی برای مراقبت و درمان بیماران و محافظت از خود در نخستین خط مبارزه با این بیماری قرار گرفتند. مطالعات نشان داده‌اند که با گذشت چند ماه از پیک‌های اولیه همه‌گیری، اختلالات مختلف همچون ناتوانی در به خواب رفتن، کابوس‌هایی درمورد مرگ و شرایط کار، اضطراب، ترس، افسردگی، بی‌خوابی، از دست دادن علاقه به سرگرمی‌های قدیمی، تحریک‌پذیری، احساس خستگی شدید، اختلال خواب، ترس از رفتن به بیمارستان یا محیط بیرون [6، 7] و اضطراب مرگ در کادر درمان مشاهده شده است [8].
اضطراب مرگ یک مفهوم چند بُعدی و روانی است که از نخستین روز حیات تا مرگ در فرد وجود دارد. اضطراب مرگ منشأ تمام ترس‌های بشریت است و منشأ آن درک فرد از فقدان حیات و عدم وجود است [8]. به گزارش پروین با افزایش مرگ‌و‌میر بیماران در اثر یک بیماری، اضطراب مرگ پرستاران افزایش می‌یابد [9]. به‌عبارتی، مراقبت از فرد در حال مرگ موجب ایجاد اضطراب مرگ کادر درمان در دوران ه‌مه‌گیری‌ها می‌شود [10].
نادیده گرفتن اضطراب مرگ در کادر درمان ممکن است منجر به عوارض غیرمنتظره و نامطلوب همچون کاهش رضایت از زندگی، اختلالات مختلف روان، فرسودگی شغلی، کاهش کارایی، کاهش رضایت بیمار، ترک حرفه، ناسازگاری با همکاران، افسردگی و حتی خودکشی شود و کیفیت مراقبت را تحت تأثیر قرار دهد [3، 5، 8، 11].
یکی از گروه‌های اساسی کادر درمان، پرسنل پیش‌بیمارستانی هستند. پرسنل پیش‌بیمارستانی در خط مقدم سیستم بهداشت و درمان قرار دارند و یکی از پراسترس‌ترین حوزه‌های سیستم بهداشت و درمان را تشکیل می‌دهند. استرس، اضطراب و افسردگی در این پرسنل در دوران کرونا در سطح بالایی بوده است و این در حالی است که پرسنل پیش‌بیمارستانی در تمام دوران کرونا در حال خدمات‌رسانی به افراد مختلف در پایگاه‌های مختلف اورژانس شهری، جاده‌ای و هوایی بودند [7].
مطالعات اندکی به بررسی اضطراب مرگ در پرسنل پیش‌بیمارستانی پرداخته‌اند. خواجویی، میانگین نمره اضطراب مرگ پرسنل اورژانس را در سطح متوسط گزارش کرد [11]. در مطالعه اسدی، اضطراب مرگ تکنسین‌های فوریت‌های پزشکی متوسط بوده است [12]. نتایج مطالعه چگینی نیز سطح بالایی از اضطراب مرگ پرسنل اورژانس پیش‌بیمارستانی را نشان داد [10]، اما مطالعه‌ای که به بررسی اضطراب مرگ و عوامل مرتبط با آن در دوران پسا‌کرونا در استان قم به‌عنوان اولین شهر آلوده‌شده در ایران بپردازد، یافت نشد.
باتوجه‌به نتایج مطالعات پیش‌گفت، محیط‌های درمان بر سطوح اضطراب مرگ در پرسنل درمانی تأثیر می‌گذارد. در راستای افزایش حمایت روان‌شناختی و ارتباطی از پرسنل پیش‌بیمارستانی و با عنایت به عدم توجه به این گروه از پرسنل بهداشتی، نیازمندی به بررسی‌های فیزیکی و روان‌شناختی این گروه بعد از حضور آن‌ها در همه‌گیری به چشم می‌خورد، زیرا هر رویدادی که به سیستم ما استرس وارد کند و ما را از مرگ خود، عزیزان یا بیماران‌مان بترساند، می‌تواند منجر به ایجاد علائم و نشانه‌هایی همچون اضطراب مرگ شود که نیازمند بررسی و درمان است [7، 11، 13]. ازاین‌رو، باتوجه‌به حضور پرسنل پیش‌بیمارستانی در خط مقدم مواجهه با بیماری‌های واگیردار و پیامدهای اضطراب مرگ در فرد، مطالعه حاضر باهدف بررسی اضطراب مرگ و عوامل مرتبط در پرسنل پیش‌بیمارستانی دانشگاه علوم‌پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی قم در دوران پسا‌کرونا انجام شده است.
روش بررسی
این پژوهش به‌صورت مقطعی بر روی پرسنل پیش‌بیمارستانی دانشگاه علوم‌پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی قم در دی ماه سال 1401 انجام شد. نمونه‌گیری به روش تصادفی ساده انجام شد. برای بررسی حجم نمونه از فرمول کوکران استفاده شد. با در نظر گرفتن حجم جامعه آماری معادل 300 نفر کل پرسنل پیش بیمارستانی، خطای مجاز 05/0، نسبت برخورداری از صفت موردنظر معادل 5/0 و سطح اطمینان 95 درصد، حداقل حجم نمونه لازم برای مطالعه 168 نفر محاسبه شد، اما باتوجه‌به احتمال ریزش نمونه‌ها 185 نفر برآورد شد (فرمول شماره 1).
1.
معیارهای ورود به مطالعه، شامل داشتن حداقل مدرک کاردانی، داشتن حداقل 6 ماه سابقه کار عملیاتی در اورژانس پیش‌بیمارستانی، نداشتن سابقه بیماری‌های جسمی و اعصاب و روان طبق خودگزارشی پرسنل و معیارهای خروج، شامل نداشتن تمایل به ادامه همکاری بود.
ابزار جمع‌آوری اطلاعات در این مطالعه، شامل چک‌لیست «اطلاعات زمینه‌ای» (سن، تحصیلات، وضعیت اشتغال، سابقه کار، ساعت اضافه کار در ماه، وضعیت استخدامی، داشتن شغل دوم و داشتن کار غیر‌درمانی) و پرسش‌نامه «اضطراب مرگ تمپلر» بود.
پرسش‌نامه «اضطراب مرگ تمپلر»
تمپلر پرسش‌نامه اضطراب مرگ تمپلر را برای اندازه‌گیری اضطراب مرگ طراحی کرده است. این مقیاس 15 سؤال و 5 بُعد ترس از مرگ (سؤالات 1، 12 و 14)، ترس از درد و بیماری (سؤالات 2، 4، 6 و 13)، افکار مربوط به مرگ (سؤالات 5، 9 و 11)، زمان گذرا و زندگی کوتاه (سؤالات3، 7 و 10) و ترس از آینده (سؤالات 8 و 15) داشت. آزمون‌شوندگان پاسخ‌های خود را به هر سؤال با گزینه‌های بلی (1) یا خیر (0) مشخص می‌کنند. 6 سؤال 10، 11، 12، 13، 14 و 15 در این پرسش‌نامه به‌صورت معکوس نمره‌گذاری می‌شوند. نمره‌های این مقیاس می‌تواند بین صفر تا 15 متغیر باشد که نمره بالا معرف اضطراب زیاد افراد درمورد مرگ است. این مقیاس در مطالعه شریفی‌نیا روا و پایا شده و ضریب آلفای کرونباخ 84/0 گزارش شده است [14].
پس از اخذ تأییدیه کمیته اخلاق دانشگاه علوم‌پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی قم برای طرح به شماره 2582، در تاریخ 12/9/1401 با کسب مجوز از دانشگاه علوم‌پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی قم به ستاد مرکزی 115 در سال 1401 مراجعه و پس از کسب اجازه و توضیح درمورد پژوهش، فهرست اسامی پرسنل پیش‌بیمارستانی شاغل در پایگاه‌های عملیاتی دریافت و سپس باتوجه‌به معیارهای ورود، تعداد 150 نفر از پرسنل پیش‌بیمارستانی به‌صورت تصادفی ساده انتخاب شدند. در ابتدای هر شیفت به پایگاه مراجعه و پس از جلب رضایت کتبی و شفاهی پرسنل پیش‌بیمارستانی واجد شرایط، دررابطه‌با نحوه تکمیل ابزار توضیحات کلی برای آن‌ها ارائه و پس از گذشت 30 تا 40 دقیقه، از آن‌ها تحویل گرفته شد. برای محرمانه بودن نام پرسنل پیش‌بیمارستانی برای آن‌ها کد در نظر گرفته شد.
تجزیه‌وتحلیل داده‌ها با کمک نرم‌افزار SPSS نسخه 16 انجام شد. از آزمون‌های توصیفی برای گزارش متغیرهای زمینه‌ای و از آزمون‌های تی‌تست مستقل و آنووا برای بررسی توزیع اضطراب مرگ در متغیرهای زمینه‌ای استفاده شد. برای بررسی اثر مخدوش‌کننده متغیرهای جمعیت‌شناختی در اضطراب مرگ از آزمون رگرسیون لجستیک تک‌متغیره و چند‌متغیره استفاده شد. در ابتدا متغیرهای مخدوش‌گر (سن، وضعیت تأهل، تحصیلات، وضعیت اشتغال، سابقه کار، ساعت اضافه‌کاری، داشتن شغل دوم و داشتن شغلی به‌جز کار درمانی) در تحلیل رگرسیون لجستیک تک‌متغیره وارد شدند. سپس متغیرهایی که 2/0P< داشتند (سن، وضعیت تأهل، تحصیلات، سابقه کار، ساعت اضافه‌کاری، داشتن شغل دوم و داشتن شغلی به‌جز کار درمانی) وارد تحلیل رگرسیون چند‌متغیره شدند. سطح معناداری کمتر از 05/0 در نظر گرفته شده است.
یافته‌ها
در این مطالعه 185 نفر شرکت‌کننده وجود داشت. متوسط سن شرکت‌کنندگان1/9±3/34 و متوسط سابقه کاری آن‌ها 7/1±8/9 بود. متوسط ساعت اضافه کار آن‌ها 3/46±8/108 بود. نیمی از افراد شرکت‌کننده تحصیلات کارشناسی داشتند. نزدیک به سه‌چهارم افراد متأهل بودند. تمام افراد شیفت در گردش داشتند. متوسط نمره اضطراب مرگ 3±6/4 بود. متوسط نمره ابعاد ترس از مرگ 1±2/1، ترس از درد و بیماری 43/1±55/1، افکار مربوط به مرگ 07/0±7/0، زمان گذرا و کوتاه 9/0±8/1 و ترس از آینده 08/0±1/1 بود. میزان اضطراب مرگ براساس متغیرهای جمعیت‌شناختی در جدول شماره 1 نشان داده شده است.
نتایج حاصل از رگرسیون تک‌متغیره در جدول شماره 2 نمایش داده شده است. براساس نتایج حاصل از آزمون رگرسیون چند‌متغیره، متغیر سن، وضعیت تأهل و سابقه کاری 43 درصد از تغییرات واریانس اضطراب مرگ پرسنل پیش‌بیمارستانی را تبیین می‌کند (433/β=0، 001/0P=) (جدول شماره 3).
بحث
اضطراب مرگ در پرسنل پیش‌بیمارستانی در سطح متوسط بود. در این مطالعه متغیرهای سن، وضعیت تأهل و سابقه کاری 43 درصد از واریانس اضطراب مرگ را پیش‌بینی می‌کند. به‌عبارتی با افزایش یک انحراف‌معیار در نمره سن و وضعیت تأهل و سابقه کاری، به‌ترتیب اضطراب مرگ به میزان 6/0، 3/0 و 6/0 افزایش می‌یابد.
متوسط نمره اضطراب مرگ در مطالعه حاضر 3±4/6 بود که سطح متوسطی از اضطراب مرگ پرسنل پیش‌بیمارستانی را نشان می‌دهد. مطالعه خواجویی و همکاران با عنوان مقایسه اضطراب مرگ، وسواس مرگ و شوخ‌طبعی در پرستاران و پرسنل اورژانس پزشکی در همه‌گیری کووید-19 در ایران میانگین نمره اضطراب مرگ پرسنل اورژانس 7/5 بود که هم‌راستا با مطالعه حاضر اضطراب مرگ در پرسنل پیش‌بیمارستانی در سطح متوسط بود [11]. در مطالعه اسدی و همکاران نیز که به بررسی رابطه بین اضطراب مرگ و ناگویی هیجانی در تکنسین‌های فوریت‌های پزشکی می‌پرداختند، اضطراب مرگ متوسط بود [12]. در مطالعه شریفی‌نیا و همکاران، تمام پرستاران اضطراب مرگ را تجربه می‌کنند [15]. سیبولسکا نیز در سال 2022 گزارش کرد که بیشتر پرستاران به‌دلیل مرگ بیمار، غمگینی (4/73 درصد)، درماندگی (5/58 درصد) و پشیمانی (6/43 درصد) را تجربه کردند [16]. یافته‌های پهلوان نشان داد پرستاران، اضطراب مرگ را در ترس از دست دادن بستگان نزدیک تجربه کردند [17]. از طرفی، نتایج مطالعه چگینی و همکاران که به بررسی نقش اضطراب مرگ و رضایت شغلی پرسنل اورژانس پیش‌بیمارستانی در دوران کووید-19 پرداخته بود، سطح بالایی از اضطراب مرگ و رضایت شغلی متوسط را در این گروه نشان داد [10].
نتایج مطالعه حاضر و چگینی در ابعاد بعد ترس از مرگ، ترس از درد و بیماری، زمان گذرا و کوتاه و ترس از آینده یکسان بود و فقط در بُعد افکار مربوط به مرگ پرسنل مطالعه حاضر نمره کمتری کسب کرده‌اند [10].
مطالعه چگینی و همکاران که نتایج متفاوت با مطالعه حاضر در اضطراب مرگ داشت در استان قزوین و مطالعه حاضر در شهر قم انجام شده است. به نظر می‌رسد پرسنل اورژانس پیش‌بیمارستانی استان قزوین بیش از پرسنل استان قم تحت تأثیر همه‌گیری قرار دارند. استان قم، اولین استان درگیر در همه‌گیری بود و جمعیتی تقریباً 3 برابر استان قزوین دارد. این تفاوت نتایج را می‌توان این طور توجیه کرد که کارکنان پیش‌بیمارستانی در قم باتوجه‌به دریافت توجه بیشتر به‌عنوان یکی از استان‌های با جمعیت بالا، مهاجر‌پذیر از جهت وجود کارخانه‌ها و مراکز آموزشی، همین‌طور درگیری با تعداد بالای بیماران از ابتدای کرونا در دوران فعلی بعد از گذشت تقریباً 3 سال اضطراب مرگ کمتری را تجربه می‌کنند.
در مطالعه حاضر، سن و سابقه کاری از پیشگویی‌کننده‌های اضطراب مرگ پرسنل پیش‌بیمارستانی بوده است. در مطالعه صادقی و همکاران که به بررسی اضطراب مرگ در دانشجویان تکنسین‌های فوریت‌های پزشکی و فوریت‌های پزشکی سبزوار در سال 1392 می‌پردازد، سن رابطه معناداری با اضطراب مرگ در این دانشجویان داشته که با مطالعه حاضر هم‌راستاست [4]. سیبولسکا نیز تأثیر سن را بر نگرش پرستاران از مرگ مؤثر می‌داند [16]، اما مطالعه چگینی و همکاران رابطه بین اضطراب مرگ و سن، سابقه کاری و تأهل را تأیید نمی‌کند و با مطالعه حاضر تطابق ندارد [10].
تجربیات متفاوت زندگی در جامعه و کار در محیط درمانی به‌عنوان یک مرکز با ارتباطات متعدد آن هم در شرایط همه‌گیری، می‌تواند درک متفاوتی از شرایط همه‌گیری برای پرسنل بهداشتی ایجاد کند. ازاین‌رو، در مطالعه حاضر این دو فاکتور پیش‌بینی‌کننده اضطراب مرگ در دوران همه‌گیری برای پرسنل پیش‌بیمارستانی استان قم بوده‌اند.
در این مطالعه، وضعیت تأهل پرسنل پیش‌بیمارستانی نیز از فاکتورهای جمعیت‌شناختی پیش‌بینی‌کننده اضطراب مرگ در بیمارستان‌های استان قم است. در همین راستا، مطالعه صادقی و همکاران که به بررسی اضطراب مرگ در دانشجویان تکنسین‌های فوریت‌های پزشکی و فوریت‌های پزشکی سبزوار در سال 1392 می‌پردازد، وضعیت تأهل رابطه معناداری با اضطراب مرگ در این دانشجویان داشته است [4]. استارچوسکا هم‌راستا با مطالعه حاضر، وضعیت تأهل را عاملی برای نوع نگرش پرستاران از مرگ می‌داند [16]، اما مطالعه چگینی و همکاران، رابطه بین اضطراب مرگ و وضعیت تأهل را تأیید نمی‌کند و با مطالعه حاضر تطابق ندارد [10].
وضعیت تأهل به تنهایی شاید نتواند تأثیر قابل‌توجهی بر سلامت روان و فاکتورهای مؤثر در آن در پرسنل ایجاد کند، اما وجود رابطه زناشویی حمایت‌کننده و مناسب می‌تواند در کاهش اضطراب و اختلالات روانی کمک‌کننده باشد و این در حالی است که وجود رابطه نامتعادل تأهلی می‌تواند آسیب‌های فراوان روانی ایجاد کند و از یک منبع حمایتی به یک منبع آسیب‌زا در پرسنل پیش‌بیمارستانی تبدیل شود [18، 19]. ازاین‌رو، می‌توان پیشگویی تأهل برای اضطراب مرگ به‌عنوان یک فاکتور روانی در مطالعه حاضر را توجیه کرد.
از محدودیت‌های مطالعه حاضر می‌توان به کمبود وقت و ماموریت‌های متعدد پرسنل پیش‌بیمارستانی هنگام پاسخگویی به پرسش‌نامه‌ها اشاره کرد. برای حل این مشکل، پرسش‌نامه‌ها در ابتدای شیفت تحویل داده می‌شد و در انتهای شیفت باز پس گرفته می‌شد. همچنین نمونه‌گیری حاضر به‌علت محدودیت اشتغال زنان در اورژانس پیش‌بیمارستانی به‌صورت تک‌جنسیتی انجام شده است.
نتیجه‌گیری
اضطراب مرگ در پرسنل پیش‌بیمارستانی در دوران پسا‌کرونا در سطح متوسط بود. متغیرهایی همچون سن، وضعیت تأهل و سابقه کاری از عوامل پیش‌بینی‌کننده اضطراب مرگ در دوران پسا‌کرونا بودند. توصیه می‌شود حمایت‌ها و آزمایشات روان‌شناختی، آموزشی و ارتباطی بیشتری برای پرسنل پیش‌بیمارستانی ارائه و ارزیابی‌های فیزیکی و روان‌شناختی منظم پرسنل پیش‌بیمارستانی برای تسهیل آزمایش زودهنگام انجام شود. همچنین برای بهبود وضعیت روحی و روانی توصیه می‌شود برنامه کاری و خدمات ارائه‌شده به این افراد به‌گونه‌ای طراحی شود که زمان بیشتری برای استراحت و ارتباط با اعضای خانواده خود داشته باشند.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این مطالعه بعد از دریافت کد اخلاق IR.MUQ.REC.1401.177 از دانشگاه علوم‌پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی قم، ارائه توضیحات لازم به پرسنل شرکت‌کننده مبنی بر روند پژوهش، محرمانه بودن اطلاعات و اختیار در خروج از مطالعه و پس از کسب رضایت آگاهانه از پرسنل انجام شد.
حامی مالی
معاونت تحقیقات و فناوری دانشگاه علوم‌پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی قم حامی مالی این پژوهش بوده است.
مشارکت نویسندگان
تمام نویسندگان در آماده‌سازی این مقاله مشارکت داشتند.
تعارض منافع
بنا‌بر اظهار نویسندگان، این مقاله تعارض منافع ندارد.
تشکر و قدردانی
نویسندگان از از معاونت تحقیقات دانشگاه علوم‌پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی قم و همه پرسنل شرکت‌کننده در این مطالعه تشکر و قدردانی می‌کنند
نوع مطالعه: مقاله پژوهشي |
موضوع مقاله:
پرستاری-جراحی-ویژه-کودکان
دریافت: 1402/3/6 | پذیرش: 1402/4/3 | انتشار: 1402/5/10
دریافت: 1402/3/6 | پذیرش: 1402/4/3 | انتشار: 1402/5/10
فهرست منابع
1. World Health Organization (WHO). WHO Coronavirus (COVID-19) Dashboard [Internet]. 2023 [Updated 2023 November 15]. Available from: [Link]
2. Ministry of Health and Medical Education. [Official death statistics due to Corona in Iran (Persian)]. Tehran: Ministry of Health and Medical Education; 2023.
3. Karabağ Aydın A, Fidan H. The effect of nurses' death anxiety on life satisfaction during the COVID-19 pandemic in Turkey. J Relig Health. 2022; 61(1):811-26. [DOI:10.1007/s10943-021-01357-9] [PMID] [DOI:10.1007/s10943-021-01357-9]
4. Sadeghi H, Hoseinzade M, Bahrami M, Mehrabi F, Forozan R. [Death anxiety in students of medical emergency and emergency technicians of Sabzevar in 1392 (Persian)]. J Sabzevar Univ Med Sci. 2018; 24(6):71-9. [Link]
5. Sanadgol S, Firouzkouhi M, Badakhsh M, Abdollahimohammad A, Shahraki-vahed A. Effect of guided imagery training on death anxiety of nurses at COVID-19 intensive care units: A quasi-experimental study. Neuropsychiatry Neuropsychol. 2020; 15(3):83-8. [DOI:10.5114/nan.2020.101290] [DOI:10.5114/nan.2020.101290]
6. Spiller TR, Méan M, Ernst J, Sazpinar O, Gehrke S, Paolercio F, et al. Development of health care workers' mental health during the SARS-CoV-2 pandemic in Switzerland: Two cross-sectional studies. Psychol Med. 2022; 52(7):1395-8. [DOI:10.1017/S0033291720003128] [PMID] [DOI:10.1017/S0033291720003128]
7. Sabbaghi M, Miri K, Kahi R, Nia MN. Investigation of stress, anxiety, and depression levels of Pre-Hospital Emergency Medicine personnel in eastern Iran during the Covid-19 pandemic. BMC Emerg Med. 2022; 22(1):97. [DOI:10.1186/s12873-022-00647-z] [PMID] [DOI:10.1186/s12873-022-00647-z]
8. Özgüç S, Kaplan Serin E, Tanriverdi D. Death anxiety associated with coronavirus (COVID-19) disease: A systematic review and meta-analysis. Omega. 2021; 302228211050503. [DOI:10.1177/00302228211050503] [PMID] [DOI:10.1177/00302228211050503]
9. Parvin A, Sadeghiyan E, Tapak L, Shamsaei F. [Comparison of death anxiety and happiness of nurses working in corona wards with those of nurses working in other wards in educational-medical centers of Shiraz, Iran, In 2020 (Persian)]. Avicenna J Nurs Midwifery Care 2022; 30(4):270-9. [DOI:10.32592/ajnmc.30.4.270] [DOI:10.32592/ajnmc.30.4.270]
10. Chegini N, Soltani S, Noorian S, Amiri M, Rashvand F, Rahmani S, et al. Investigating the role of predictive death anxiety in the job satisfaction of pre-hospital emergency personnel during the COVID-19 pandemic. BMC Emerg Med. 2022; 22(1):196. [DOI:10.1186/s12873-022-00762-x] [PMID] [DOI:10.1186/s12873-022-00762-x]
11. Khajoei R, Dehghan M, Heydarpour N, Mazallahi M, Shokohian S, Azizzadeh Forouzi M. Comparison of death anxiety, death obsession, and humor in nurses and medical emergency personnel in COVID-19 pandemic. J Emerg Nurs. 2022; 48(5):559-70. [DOI:10.1016/j.jen.2022.02.004] [PMID] [DOI:10.1016/j.jen.2022.02.004]
12. Asadi N, Esmaeilpour H, Salmani F, Salmani M. The relationship between death anxiety and alexithymia in emergency medical technicians. Omega. 2022; 85(3):772-86. [DOI:10.1177/00302228211053475] [PMID] [DOI:10.1177/00302228211053475]
13. Marshall B. Impact of COVID-19 on nurses' mental health. Issues Ment Health Nurs. 2020; 41(10):853-4. [DOI:10.1080/01612840.2020.1819083] [PMID] [DOI:10.1080/01612840.2020.1819083]
14. Sharif Nia H, Pahlevan Sharif S, Koocher GP, Yaghoobzadeh A, Haghdoost AA, Mar Win MT, et al. Psychometric properties of the death anxiety scale-extended among patients with end-stage renal disease. Omega. 2020; 80(3):380-96. [DOI:10.1177/0030222817733220] [PMID] [DOI:10.1177/0030222817733220]
15. Sharif Nia H, Lehto RH, Ebadi A, Peyrovi H. Death anxiety among nurses and health care professionals: A review article. Int J Community Based Nurs Midwifery, 2016. 4(1):2-10. [PMID] [PMCID]
16. Cybulska AM, Żołnowska MA, Schneider-Matyka D, Nowak M, Starczewska M, Grochans S, et al. Analysis of nurses' attitudes toward patient death. Int J Environ Res Public Health. 2022; 19(20):13119. [DOI:10.3390/ijerph192013119] [PMID] [DOI:10.3390/ijerph192013119]
17. Pehlivan S, Lafçı D, Vatansever N, Yıldız E. Relationship between death anxiety of Turkish nurses and their attitudes toward the dying patients. Omega. 2020; 82(1):128-40.[DOI:10.1177/0030222819895122] [PMID] [DOI:10.1177/0030222819895122]
18. Hori M, Kamo Y. Gender differences in happiness: The effects of marriage, social roles, and social support in East Asia. Appl Res Qual Life, 2018; 13:839-57. [DOI:10.1007/s11482-017-9559-y] [DOI:10.1007/s11482-017-9559-y]
19. Goldfarb MR, Trudel G. Marital quality and depression: A review. Marriage Fam Rev. 2019; 55(8):737-63. [DOI:10.1080/01494929.2019.161013 [DOI:10.1080/01494929.2019.1610136]
20. 6]
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
حق تالیف (کپی رایت) برای مولفان محفوظ است.
صاحب امتیاز: دانشگاه علوم پزشکی قم
ناشر: انتشارات دانشگاه علوم پزشکی قم
شاپا چاپی: 7799-1375
شاپا الکترونیک: 1375-2008
ایمیل مجله: journal@muq.ac.ir
j.muq.ac@gmail.com
