دوره 12، شماره 3 - ( خرداد 1397 )                   جلد 12 شماره 3 صفحات 95-87 | برگشت به فهرست نسخه ها

XML English Abstract Print

Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Vaziri A. Identification and Traditional Use of Some Medicinal Plants in Jafar Abad District of Qom Province, (Iran). Qom Univ Med Sci J 2018; 12 (3) :87-95
URL: http://journal.muq.ac.ir/article-1-1408-fa.html
وزیری آتوسا. شناسایی و مصارف سنتی برخی از گیاهان دارویی در بخش جعفرآباد استان قم. مجله دانشگاه علوم پزشکی قم. 1397; 12 (3) :87-95

URL: http://journal.muq.ac.ir/article-1-1408-fa.html

شناسایی و مصارف سنتی برخی از گیاهان دارویی در بخش جعفرآباد استان قم
آتوسا وزیری*
گروه زیست‌شناسی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران ، a_vaziri@pnu.ac.ir
واژه‌های کلیدی: گیا‌ه‌شناسی بومی، طب سنتی، گیاهان دارویی، قم، ایران
متن کامل [PDF 445 kb]   (1838 دریافت)     |   چکیده (HTML)  (8542 مشاهده)
متن کامل:   (6024 مشاهده)
مقدمه
در دهه‌های اخیر، گرایش به سمت گیاهان دارویی و مصارف سنتی آن‌ها در جهان افزایش پیدا کرده است (1). امروزه، مطالعه و مستندسازی درخصوص چگونگی رفتار انسان‌ها با فرهنگ ویژه جهت استفاده از گیاهان بومی یک منطقه تحت عنوان گیاه قوم‌شناسی (Ethnobotany)، کاربرد گسترده‌ای دارد. گیاه قوم‌شناسی از جهت بهره‌برداری صحیح از منابع موجود و حفظ مناسب اطلاعات فرهنگی و تنوع زیستی هر منطقه اهمیت دارد و مطالعات در زمینه گیاه قوم‌شناسی، برای کشف و توسعه داروهای جدید به کار گرفته می‌شود (4–2). Hooper (سال 1937)، اولین مطالعه خود را درخصوص گیاهان دارویی ایران از دیدگاه گیاه قوم‌شناسی انجام داد (5). در سال‌های اخیر نیز مطالعات متعددی در مناطق مختلف ایران صورت گرفته است (10–6).
ایران به دلیل مساحت، شرایط مختلف آب و هوایی، قدمت تاریخی و تنوع پوشش گیاهی دارای قابلیت بالایی در زمینه مطالعات علمی و بومی مرتبط با طب سنتی است. پوشش گیاهی کشور بالغ ‌بر 8000 گونه گیاهی بوده که بسیاری از آن‌ها در طب سنتی استفاده می‌شوند (13–11)
استان قم با داشتن شرایط آب و هوایی و توپوگرافی مختلف، دارای گونه‌های متنوعی از گیاهان دارویی است. اغلب گیاهان دارویی در شرایط آب و هوایی این استان قابل‌کشت هستند، اما به دلایل تجاری و اقتصادی، گیاهان کشت‌شده بیشتر شامل: نعناع فلفلی، نعناع، شوید، به‌لیمو، بابونه، زیره سبز، بیدمشک، گل‌محمدی و زعفران می‌باشند. به دلیل وسعت نواحی بیابانی غیرقابل دسترسی، اطلاعات اندکی از ساکنین محلی این استان در دسترس است. بنابراین، اطلاعات مستندی راجع به این منطقه در منابع علمی وجود ندارد. از سوی دیگر، تغییرات آب و هوایی، گرم شدن منطقه و طوفان‌های شنی، پوشش گیاهی این ناحیه را تهدید می‌کند. با توجه به موارد ذکرشده، جمع‌آوری اطلاعات راجع به پوشش گیاهی، به‌ویژه گیاهان دارویی امری ضروری است.
جعفرآباد یکی از بخش‌های استان قم بوده که مرکز آن شهر جعفریه در ۳۵ کیلومتری شمال غربی قم است. جمعیت این شهر برابر با ۷۲۰۳ نفر می‌باشد. این بخش دارای آب‌وهوای گرم و خشک و در مسیر راه ارتباطی استان‌های غربی و مرکزی کشور قرار دارد (شکل).

شکل: موقعیت بخش جعفرآباد در استان قم
این پژوهش با هدف شناسایی و مصارف سنتی برخی از گیاهان دارویی در بخش جعفرآباد استان قم در جهت ثبت اطلاعات گیاهان دارویی بخش جعفرآباد که یکی از مناطق غنی در زمینه گیاهان دارویی است انجام شد.
 
 
روش بررسی
این پژوهش به روش توصیفی- مقطعی بر روی 320 نفر از مردم بخش جعفرآباد قم (شامل شهر جعفریه و روستاهای آن) در سال 1394 با استفاده از روش نمونه‌گیری آسان انجام شد. در این پژوهش اطلاعات مربوط به تعدادی از 320 نفر ساکنین بومی منطقه (67% ساکن جعفریه و 33% روستاهای اطراف) شامل: افراد سالخورده، کشاورزان، همچنین فروشندگان دوره‌گرد گیاهان دارویی، از طریق مصاحبه مستقیم به‌صورت مراجعه به محل، سؤال از مردم منطقه به روش تصادفی و تکمیل چک‌لیست (شامل اطلاعات فردی، اطلاعات مربوط به گیاهان دارویی و نحوه استفاده از آن‌ها) و با کمک مردم هر منطقه، ثبت گردید.
از مجموع افراد مصاحبه‌شده، حدود 65% از افراد را زنان و مابقی را مردان تشکیل می‌دادند. محدوده سنی افراد مصاحبه‌شونده بین 65-35 سال بود. 53% افراد بالای 50 سال سن داشتند. 72% از مصاحبه‌شوندگان افراد بیسواد و کم‌سواد بودند. میزان آشنایی با گیاهان دارویی، نام محلی، میزان مصرف، نوع مصرف، طریقه مصرف و بخش مورد استفاده از مصاحبه شوندگان پرسیده شد و تعدادی از گیاهان به‌دفعات توسط افراد بومی نام‌برده شدند. جمع‌آوری گیاهان دارویی منطقه به استناد مصاحبه‌شوندگان و با استفاده از اطلاعات کتاب‌های فلور گیاهی ایران انجام شد. گیاهان برای شناسایی و رده‌بندی علمی، به‌هرباریوم دانشگاه پیام نور، واحد تهران انتقال یافتند و با استفاده از کتب فلور و منابع معتبر شناسایی شدند (16-14). خواص دارویی خانواده‌های گیاهی شناسایی‌شده با گونه‌های مشابه از منابع مختلف، استخراج و با اطلاعات حاصل از بومیان منطقه و تعدادی از منابع مربوط به گیاهان دارویی، مورد مقایسه و تجزیه ‌و تحلیل قرار گرفتند (19–17). لیست گیاهان شناسایی‌شده و اطلاعات هر نمونه، به‌طور مجزا و دسته‌بندی‌شده به‌صورت جدول و نمودار با استفاده از نرم‌افزار Excel 2003 به دست آمد.
 
یافته‌ها
در تحقیق حاضر، تعداد 37 گونه گیاهی غالب از 22 خانواده گیاهی شناسایی شد (جدول)، که به‌طورمعمول برای مصارف طب سنتی در بخش جعفرآباد استفاده می‌شوند.
 
جدول: فهرست کاربردی گیاهان دارویی مورد استفاده در رفع بیمارهای مختلف بخش جعفرآباد استان قم
 
 
 
 
 
 
 
ردیف نام علمی گیاه نام تیره نام محلی نام فارسی فرم رویشی خواص دارویی اندام مورد استفاده
1 Achillea santolina L. Asteraceae گل برنجاس، زردی بومادران چندساله ضداسهال، تقویت معده، رفع بواسیر، ضدریزش مو، ضدخارش، درمان سرماخوردگی، تب‌بر، درمان سینوزیت، درمان درد، رفع سنگ مجاری ادرار و مشکلات مثانه سرشاخه حاوی گل
2 Alcea arbelensis Beiss. Malvaceae ختمی ختمی چندساله ضدیبوست، ضدخارش، درمان سرماخوردگی، ضدعفونی‌کننده، درمان درد، درمان سینه‌درد، ضدآسم گل
3 Alhagi camelorum Fisch. Papilionaceae ترنجبین، خاریز، حاج خارشتر چندساله تقویت معده، ضدنفخ، ملین، مسهل، ضدعفونی، خنک‌کننده، تب‌بر شیره گیاه
4 Allium cepa L. Alliaceae پیاز پیاز دوساله ضداسهال، ضد باکتری، درمان درد مفاصل اندام هوایی-پیاز
5 Allium sativum L. Alliaceae سیر سیر چندساله ضدانگل، بهبود زخم‌های پوستی، رفع میخچه، درمان درد مفاصل، درمان برونشیت، رفع دندان‌درد پیاز
6 Alyssum bracteatum Boiss and Buhse. Brassicaceae قدومه قدومه چندساله درمان گلودرد، خلط‌آور، ضدسرفه میوه
7 Anethum graveolens L. Apiaceae شوید شوید یک‌ساله کاهش چربی خون میوه و برگ
8 Capparis Spinosa L. Capparaceae کبر، خاروک، علف مار، کیپر علف مار یک‌ساله محرک کبد- کاهش نفخ- ضدروماتیسم- دفع کرم- قابض میوه و غنچه
9 Chamomilla recutita L. Asteraceae بابونه بابونه دارویی دوساله ضداسهال، تقویت معده، صفراآور، ضد یبوست، ضد ریزش مو، درمان کمردرد، رفع سنگ مجاری ادرار، اشتهاآور گل
10 Cichorium intybus L. Asteraceae کاسنی کاسنی یک یا چندساله تقویت معده، ضدیبوست، رفع جوش صورت، سفیدکننده، تب‌بر، ضدباکتری، درمان امراض کبدی، تصفیه خون همه بخش‌های گیاه
11 Coriandrum sativum L. Lamiaceae گشنیز گشنیز یک‌ساله تقویت معده، تب‌بر، کاهش قند خون برگ و سرشاخه
12 Descurainia sophia Brassicaceae خاکیجی، خاکشیر خاکشیر ایرانی یک تا دوساله ضداسهال، تقویت معده، ضدیبوست، درمان سرماخوردگی دانه-اندام هوایی
13 Elaeagnus angustifolia L. Elaeagnaceae سنجد سنجد درختی ضداسهال، درمان التهاب مفاصل، درمان آفت دهان، درمان واریس، درمان هپاتیت، ضدآسم برگ-میوه
14 Foeniculum vulgare Mill. Apiaceae بادیان رازیانه دوساله ضداسهال، ضدیبوست، رفع سنگ مجاری ادرار میوه
15 Fumaria vaillantii Loisel. Fumariaceae شاه‌تره شاه‌تره یک‌ساله تقویت معده، تب‌بر، رفع دندان‌درد، اشتهاآور اندام هوایی
16 Glycyrrhiza glabra L. Papilionaceae ریشه نجو شیرین‌بیان چندساله تقویت معده، درمان سینوزیت، ضدآسم، ضد سرفه، رفع سنگ مجاری ادرار، کاهش عوارض یائسگی ریشه
17 Hypericum scabrum L. Hypericaceae علف چای گل راعی چندساله ضدافسردگی- درمان سوختگی- ضدالتهاب- ترش کردن- سردرد سرشاخه‌های گل‌دار
18 Malva neglecta Wallr. Malvaceae نون کلاغی، ماماپیر پنیرک یک یا دوساله ضدتهوع، رفع بواسیر، رفع زخم معده، درمان گلودرد، خلط‌آور، درمان ناباروری گل
19 Melissa officinalis L. Lamiaceae وارنگ‌بو بادرنجبویه چندساله تقویت معده، ضدنفخ، تقویت قلب سرشاخه گل‌دار و برگ
20 Mentha pulegium L. Lamiaceae پونه-پودونه پونه چندساله ضداسهال- ضدنفخ، ناراحتی معده، درمان سینوزیت، ضدآسم و تنگی نفس، رفع دندان‌درد، اشتهاآور اندام هوایی- برگ
21 Mentha spicarta L. Lamiaceae نعناع نعناع چندساله تقویت معده، ضدنفخ، تورم روده، درمان زکام، کاهش چربی خون و قندخون، لاغرکننده سرشاخه برگ و گل
22 Nigella sativa L. Ramnaceae سیاه‌دانه سیاه‌دانه یک‌ساله رفع زگیل، تقویت مو، ضدانگل، ضد باکتری، مسهل، کاهش غلظت خون، رفع سنگ مجاری ادرار دانه
23 Papaver macrostomum Boiss. Papaveraceae شقایق شقایق یک‌ساله ضد آسم کپسول، گل
24 Plantago lanceolata Plantaginaceae کاردی-بارتنگ بارهنگ چندساله رفع دل‌پیچه، ضداسهال، درمان سرماخوردگی، ضدعفونی‌کننده، درمان گلودرد، ضدآسم، خلط‌آور، ضدسرفه ریشه-برگ-دانه
25 Plantago psyllium L. Plantaginaceae آپرزه اسفرزه یک‌ساله درمان گرفتگی سینه، رفع سنگ مجاری ادرار دانه
26 Rhus coriaria L. Anacardiaceae سماق سماق چندساله ضداسهال میوه
27 Rosmarinus officinalis L. Lamiaceae اکلیل کوهی رزماری چندساله درمان سرماخوردگی برگ، سرشاخه گل‌دار
28 Rumex Crispus L. Polygonaceae ترشک ترشک چندساله ضداسهال برگ
29 Salix aegiptiaca L. Saliaceae بیدمشک بیدمشک درختی ضداسهال جوانه گل‌دار
30 Satureja hortensis L. Lamiaceae مرزه مرزه چندساله تقویت معده برگ
31 Solanum nigrum L. Solanaceae تاجریزی تاجریزی درختچه درمان برونشیت مزمن- مداوای اگزما- ضدمیکروب- تب‌بر- درمان زردی شاخه‌های علفی
32 Thymus daenesis celak. Lamiaceae اوشوم، آفشن آویشن چندساله ضداسهال، تقویت معده، ضدانگل، درمان سینه‌درد، قابض برگ و سرشاخه
33 Tribulus terrestris L. Zygophyllaceae هوروا خارخاسک یک‌ساله رفع سنگ مجاری ادرار، درمان ناباروری ریشه
34 Trigonella foenum-graecum L. Pailionaceae شنبلیله شنبلیله یک‌ساله رفع التهاب گلو، کاهش چربی خون، ضدسرفه دانه، برگ
35 Utrica dioica L. Utricaceae گزنه گزنه چندساله توقف خونریزی، ضداسهال برگ
36 Viola tricolor L. Violaceae بنفشه بنفشه یک یا دوساله ضداسهال گل-همه بخش‌های گیاه
37 Valeriana officinalis L. Valerianaceae سنبل تیو سنبل‌الطیب چندساله درمان سرماخوردگی، درمان درد، درمان درد دست ریشه و ریزوم
 
خانواده نعناع (Lamiaceae) با 7 گونه گیاهی و خانواده‌های کاسنی (Asteraceae) و باقلائیان (Papilionaceae) هرکدام با سه گونه گیاهی، بیشترین فراوانی پوشش گیاهی منطقه را تشکیل می‌دادند. بقیه خانواده‌ها هرکدام با یک یا دو گونه در ردیف‌های بعدی ازنظر فراوانی گونه‌ها قرار داشتند. درمجموع، سه گونه درخت و درختچه در زمره گیاهان دارویی منطقه قرارگرفت.
بخش‌های مختلفی از این گیاهان دارویی توسط افراد محلی برای درمان بیماری‌ها استفاده می‌شد. بیشترین بخش مورداستفاده، برگ‌های گیاه (24%) بود (نمودار). در مجموع، 23% این گیاهان در درمان بیماری‌های دستگاه گوارشی (نفخ معده، تهوع، یبوست و انگل)، 18% برای بیماری‌های تنفسی، 13% برای درمان سنگ مجاری ادراری، 10% برای بیماری‌های پوست و مو و 2% برای درمان بیماری‌های دهان و دندان کاربرد داشت. برای درمان دردهای مفصلی و ناباروری نیز عده‌ای از افراد محلی از این گیاهان استفاده می‌کردند.
 

نمودار: درصد فراوانی بخش‌های استفاده‌شده گیاهان برای درمان بیماری‌ها در بخش جعفرآباد استان قم
 
بحث
ایران به دلیل داشتن اقلیم‌های متفاوت، دارای زیستگاه‌های غنی از گیاهان دارویی است. علاوه بر اقلیم؛ آداب ‌و رسوم مختلف در بین اقوام ایرانی و تأثیر شرایط آب و هوایی منجر به غنای فرهنگ استفاده از گیاهان دارویی شده است
به دلیل تغییرات جوی و تنش‌های آبی در اکثر مناطق ایران، گسترش فرهنگ شهرنشینی، گرایش مردم به کاربرد داروهای شیمیایی و روش‌های مدرن درمانی، نیاز به حراست و ثبت اطلاعات دارویی به‌عنوان بخشی از میراث هر منطقه افزایش یافته است.
در این پژوهش تعدادی از گیاهان مانند پونه ((Mentha pulegium L.، بومادران (Achillea santolina L.)، بابونه (Chamomilla recutita L.)، نعناع (Mentha spicata L.)، کاسنی ((Cichorium intybus L. و سیر (Allium sativum L.) در دامنه وسیعی استفاده می‌شدند و اغلب مردم محلی، با این داروها آشنایی داشتند. فلور گیاهی و دیگر منابع اطلاعاتی نشان می‌دهد گیاهان دارویی دیگری نیز در این منطقه وجود دارند، اما به دلیل عدم مصارف سنتی، تحقیقی در مورد آن‌ها صورت نگرفته است. بنا برنظر افراد بومی، به‌خصوص افراد مسن از بین پرسش‌شوندگان، پوشش گیاهی منطقه از 20 سال گذشته به دلیل خشکسالی‌های پیاپی و کاهش بارندگی، کاهش چشمگیری داشته که امکان دسترسی به گیاهان دارویی را نیز مشکل کرده است. در حال حاضر، تقریباً 95% جامعه آماری، داروهایی گیاهی خود را از عطاری‌ها و فروشندگان دوره‌گرد گیاهان دارویی تهیه می‌کنند. درحالی‌که در سالیان گذشته، 65% از همین افراد، گیاهان دارویی موردنیاز خود را از طبیعت جمع‌آوری می‌کردند.
تعدادی از این گیاهان دارویی مانند ریحان (Ocimum basilicum)، سیر (Allium sativum)، پیاز (Allium cepa)، مرزه (Satureja hortensis) و شوید (Anethum graveolens) توسط افراد بومی کشت می‌شوند که خواص دارویی آن‌ها در جدول آمده است.
از بین گیاهان دارویی جمع‌آوری‌شده، گیاهان خارخاسک (Tribulus terrestris L.)، سیاه‌دانه (Nigella sativa L.)، اسفرزه (Plantago psyllium L.)، بادیان (Foeniculum vulgare Mill.)، بابونه (Chamomilla recutita L.) و بومادران (Achillea santolina) برای رفع سنگ‌های مجاری ادراری که در این منطقه نسبتاً شایع است، به کار گرفته می‌شود. برخی از گونه‌های فوق به‌صورت محلی و توسط افراد بومی در بخش‌های مختلف ایران و جهان استفاده می‌شوند؛ برای مثال طبیبان سنتی در مشهد از خارخاسک (Tribulus terrestris L.) برای درمان زردی استفاده می‌‌کنند (20) و اسفرزه (Plantago psyllium L.) نیز در منابع دیگر به‌عنوان دارویی با خواص خلط‌آور، ضدسرفه، ضد اکتری و ادرارآور کاربرد دارد، همچنین در درمان روماتیسم، نقرس، برونشیت و التهاب گلو نیز مورد استفاده دارد (22,21) که مشابه کاربرد مصرفی توسط اهالی جعفرآباد است.
سیر (Allium sativum L.)، پیاز (Allium cepa)، بابونه ((Chamomilla recutita L.، سنجد (Elaeagnus angustifolia L.) و علف مار
(L. Capparis Spinosa)نیز برای معالجه دردهای مفصلی و روماتیسم استفاده می‌شوند. برخی از این‌گونه‌ها به‌عنوان داروهای گیاهی با خاصیت ضدورم مفاصل در منابع داروشناسی در دیگر نقاط جهان ثبت ‌شده‌اند (23). در منطقه جعفرآباد، پنیرک (Malva neglecta Wallr) و خارخاسک (Tribulus terrestris L.) برای درمان ناباروری کاربرد داشتند، اما طریقه مصرف آن توسط معدودی از افراد محلی تجویز می‌‌شد که اطلاعات کاملی توسط این آنان داده نشد. اخیراً ثابت شده است یک ترکیب شیمیایی از گیاه خارخاسک تحت عنوان پروتودیوسین (protodioscin در درمان ناباروری در مردان تأثیر به‌سزایی دارد (24). در سایر مطالعات نیز اثرات درمانی مشابهی ازاین‌گونه‌ها تأیید شده است (24). از شوید Anethum graveolens L.)) در منابع مختلف، کاربردهای درمانی نسبتاً مشابهی ذکر شده است (25). عصاره خام شوید با خاصیت ضدچربی بالا، باعث بهبود وضعیت آنتی‌اکسیدانی از طریق کاهش پراکسیداسیون چربی در کبد می‌شود (26). در این منطقه از این گیاه به‌صورت خام، در تهیه غذا، عرقیات و کاهش میزان چربی خون به‌طور گسترده‌ای استفاده می‌شود. اکثر گونه‌های مورد بررسی در این پژوهش (24 گونه از 18 خانواده) برای درمان بیماری‌های گوارشی استفاده می‌شوند. به‌نظر می‌رسد دستگاه معدی روده‌ای دارای بیشترین زمینه مطالعاتی در نواحی مختلف است (28,27,7)؛ زیرا مسیر دهانی که تشکیل مجرای معدی روده‌ای را می‌دهد، یکی از اهداف مهم مطالعاتی در علم پزشکی است. باوجود اینکه برخی گیاهان این استان، خوراکی و برخی دیگری دارای خواص درمانی هستند، اما مردم محلی نوعاً گیاهانی را ترجیح می‌دهند که کاربرد دارویی دارند. وجود چنین اطلاعات ارزشمندی از افراد بیسواد و محلی، ضرورت انجام این دست پژوهش‌ها را روشن می‌سازد؛ زیرا تحقیقات علمی از طب سنتی هر ناحیه می‌تواند منبع ارزشمند و تازه‌ای برای درمان بیماری‌های مختلف فراهم آورد. این اطلاعات را می‌توان با حفظ سنت‌های منقول ‌ دهان‌به‌دهان بین نسل‌ها منتقل کرد (29).
 
نتیجه‌گیری
به‌طور قیاسی مطالعات پایه‌ای بسیار اندکی روی گیاهان استان قم صورت گرفته است. نتایج این تحقیق نشان داد پرورش گیاهان بومی هنوز در ایران، همچنین در ناحیه جعفرآباد حفظ ‌شده است؛ زیرا بسیاری از این گیاهان جنبه دارویی دارند. به دلیل دسترسی محدود مردم محلی به مراکز درمانی، بسیاری از آن‌ها به گیاهان دارویی وابسته‌اند و از آن‌ها برای درمان بیماری‌های رایج مانند سرماخوردگی و نیز بیماری‌های گوارشی مانند سنگ مثانه، دردهای مفصلی و بیماری‌های پوستی استفاده می‌کنند. ناباروری نیز توسط معدودی از افراد محلی درمان می‌شود. از سوی دیگر، گیاهان دارویی بهترین محصولات برای کشت در مناطق گرم و خشک هستند؛ زیرا به آب کمتری نیاز دارند. در حدود 10 گیاه دارویی (از قبیل نعناع فلفلی، نعناع، شوید، به‌لیمو، بابونه، زیره سبز، بیدمشک، گل محمدی و زعفران) در استان قم کشت می‌شوند که بسیاری از آن‌ها متعلق به خانواده‌های گیاهان شناسایی‌شده در این منطقه است. بنابراین، کاشت گیاهان دارویی بستری را فراتر از کشاورزی برای اشتغال‌زایی در این منطقه فراهم می‌کند.
 
References:
  1. Rossato SC, De LeitãO-Filho HF, Begossi A. Ethnobotany of caiçaras of the Atlantic Forest coast (Brazil). Econ Bot 1999;53(4):387–95. Springer
 
  1. Hayat MQ, Khan MA, Ahmad M, Shaheen N, Yasmin G, Akhter S. Ethnotaxonomical approach in the identification of useful medicinal flora of tehsil Pindigheb (District Attock) Pakistan. Ethnobotany Res Applications 2008; 6:35-62. Link
 
  1. Pirbaloutl AG. Medicinal plants used in Chaharmahal and Bakhtyari districts of Iran. Herba Pol 2009;55(2):69–77. CabDirect
 
  1. Ghasemi PA, Momeni M, Bahmani M. Ethnobotanical study of medicinal plants used by Kurd tribe in Dehloran and Abdanan districts, Ilam province, Iran. African J Tradit Complement Altern Med 2013;10(2):368–85. PubMed
 
  1. Hooper D, McNair JB, Field H. Useful plants and drugs of Iran and Iraq. Chicago: Field Museum of Natural History; 1937. p. 387. (Vol. 9).
 
  1. Shokri M, Safaian N. The study of medicinal plants in Mazandaran (Northern Iran). In: Franz CH, Seitz R, Verlet R. WOCMAP I-medicinal and aromatic plants conference: part 1 of 4. Netherlands: ISHS Acta Horticulturae; 1993. p. 165–74. [Text in Perian]
 
  1. Ghorbani A. Studies on pharmaceutical ethnobotany in the region of Turkmen Sahra, north of Iran:(Part 1): General results. J Ethnopharmacol 2005;102(1):58–68. PubMed
 
  1. Ahvazi M, Khalighi-Sigaroodi F, Charkhchiyan MM, Mojab F, Mozaffarian V-A, Zakeri H. Introduction of medicinal plants species with the most traditional usage in Alamut region. Iran J Pharm Res. 2011;11(1):185–94. PubMed
 
  1. Amiri MS, Jabbarzadeh P, Akhondi M. An ethnobotanical survey of medicinal plants used by indigenous people in Zangelanlo district, Northeast Iran. J Med Plants Res 2012;6(5):749–53. Link
 
  1. Rajaei P, Mohamadi N. Ethnobotanical study of medicinal plants of Hezar mountain allocated in south east of Iran. Iran J Pharm Res 2012;11(4):1153–67. PubMed
 
  1. Ghahreman A. Color flora of Iran. Tehran: Research Institute for Rangelands; 1980. p. 125. [Text in Persian]
 
  1. Namsa ND, Mandal M, Tangjang S, Mandal SC. Ethnobotany of the Monpa ethnic group at Arunachal Pradesh, India. J Ethnobiol Ethnomed. 2011;7(1):1. PubMed
 
  1. Sabzian M. Iran tourism, a complete source book. Tehran: Kamel Pub; 2008. 560-81 p. [Text in Persian]
 
  1. Rechinger KH, Hedge C, Ietswaart JH, Jalas J, Mennema J, Seybold S, editors. Labiatae. In: Rechinger KH. Flora Iranica. Akademische Druck- u. Verlagsanstalt. Graz. 1987; 150:448-454.
 
  1. Assadi M. Chenopodium. Flora of Iran. Tehran: Research Institute of Forests and Rangelands Pub; 2001. p. 27–65. [Text in Persian]
 
  1. Najimi A. Color atlas of Qom province plants. Qom: Aeine - Ahmad Pub; 2009. p. 384. [Full Text in Persian]
 
  1. Brimani L. Traditional medicine and traditional drugs. Tehran: Gutenberg Pub; 1987. [Text in Persian]
 
  1. Zargari A. Medicinal plants. Tehran: Tehran University Pub; 1989. [Text in Persian]
 
  1. Amin GR. Popular medicinal plants of Iran. Tehran: Iranian Research Institute of Medicinal Plants Pub; 1991. p. 300. (Vol. 1). [Text in Persian]
 
  1. Amiri MS, Joharchi MR, Taghavizadeh Yazdi ME. Ethno-medicinal plants used to cure jaundice by traditional healers of Mashhad, Iran. Iran J Pharm Res 2014;13(1):157-162. PubMed
 
  1. Organization WHO. WHO monographs on selected medicinal plants. Geneva: World Health Organization Pub; 1999. p. 295. Link
 
  1. Organization WHO. Who monographs on selected medicinal plants. Geneva: World Health Organization Pub; 2006. p. 271-72.
 
  1. Choudhary M, Kumar V, Malhotra H, Singh S. Medicinal plants with potential anti-arthritic activity. J Intercult Ethnopharmacol 2015;4(2):147. PubMed
 
  1. Mohammadi F, Nikzad H, Taherian A, Amini Mahabadi J, Salehi M. Effects of herbal medicine on male infertility. Anatomical Sci  2013;10(4);3-16. Link
 
  1. Mardaninejad S, Janghorban M, Vazirpour M. Collection and identification of medicinal plants used by the indigenous people of Mobarakeh (Isfahan), southwestern Iran. J Herb Drugs 2013;4(1):23–32. Link
 
  1. Bahramikia S, Yazdanparast R. Improvement of liver antioxidant status in hypercholesterolemic rats treated with Anethum graveolens extracts. Pharmacologyonline 2007;3:119–32.
 
  1. Heinrich M, Ankli A, Frei B, Weimann C, Sticher O. Medicinal plants in Mexico: Healers’ consensus and cultural importance. Soc Sci Med 1998;47(11):1859–71. Sciencedirect
 
  1. Ghorbani A, Langenberger G, Feng L, Sauerborn J. Ethnobotanical study of medicinal plants utilised by Hani ethnicity in Naban river watershed national nature reserve, Yunnan, China. J Ethnopharmacol 2011;134(3):651–67. Sciencedirect
 
29.          Omidi A, Khatamsaz M, Zolfaghari B. Ethnobotany a process based upon scientific rewriting of public tradition. J Islam Iran Tradit Med 2012;3(1):51–61. Link
 
 
 
نوع مطالعه: مقاله پژوهشي | موضوع مقاله: طب سنتی
دریافت: 1395/10/18 | پذیرش: 1396/2/23 | انتشار: 1397/2/27
ارسال نظر درباره این مقاله : نام کاربری یا پست الکترونیک شما:
CAPTCHA
ارسال پیام به نویسنده مسئول

بازنشر اطلاعات
Creative Commons License این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است.

کلیه حقوق این وب سایت متعلق به مجله دانشگاه علوم پزشکی قم می باشد.

طراحی و برنامه نویسی : یکتاوب افزار شرق
© 2025 CC BY-NC 4.0 | Qom University of Medical Sciences Journal

Designed & Developed by : Yektaweb