مجله دانشگاه علوم پزشکی قم

مقدمه
 

28

سلامت، یک پروسه چند محوری است که از یک‌سو عوامل بسیاری در ایجاد و تداوم آن نقش دارند و حاصل مشارکت تمام دستگاه‌های اجرایی یک جامعه است و از طرف دیگر، این مقوله تأثیر قابل‌توجهی بر سایر بخش‌های جامعه دارد. هزینه‌های آموزشی و بهداشتی نیز از عوامل مهمی هستند که بر رشد اقتصادی اثر می‌گذارند. این مخارج می‌تواند در کنار نیروی انسانی و سرمایه فیزیکی موجب افزایش توسعه انسانی گردد؛ لذا دولت‌ها خود تأمین بخشی از نیازهای بهداشتی و آموزشی را برعهده می‌گیرند. مخارج بهداشتی به‌عنوان یکی از عوامل مؤثر بر شاخص توسعه انسانی، نقش کلیدی ایفا می‌کند (1). این مخارج شامل مجموع مخارج بهداشتی بوده که اجزای آن از وجوه موردنیاز برای خدمات بهداشتی اعم از درمان و پیشگیری، برنامه‌های آتی خانوار برای دریافت این خدمات (خدمات بیمه‌ای)، تغذیه و کمک‌های اضطراری پیش‌بینی‌‌نشده تشکیل شده است. افزایش مخارج بهداشتی دولت باعث ارتقای سلامت عمومی جامعه شده و از طریق انباشت سرمایه بهداشتی و تأثیر آن بر سرمایه انسانی، به‌طور مستقیم بر رشد اقتصادی و توسعه انسانی مؤثر است. مخارج بهداشتی در ایران نیز از اهمیت خاصی برخوردار است؛ زیرا جمعیت ایران جوان بوده و بهداشت با تأثیری که بر نیروی کار در کشور دارد می‌تواند به رشد اقتصادی و توسعه انسانی کمک کند (2). وجود مطالعات مختلف در زمینه مخارج بهداشتی (دولتی و خصوصی)، نشان‌دهنده تفاوت روند رشد این دو نوع مخارج در کشورهای مختلف است. بارونی و همکاران با بررسی تأثیر مخارج بهداشتی (دولتی- خصوصی)، بر شاخص توسعه انسانی در کشورهای منتخب با سطوح درآمدی متفاوت به این نتیجه رسیدند که مخارج کل بهداشتی، دولتی و خصوصی بر شاخص توسعه انسانی، تأثیر مثبت معنی‌داری دارد (1). رزمی و همکاران در مطالعه خود تحت عنوان «تأثیر مخارج بهداشتی دولت بر روی HDI در ایران»، اثر مخارج بهداشتی دولت را در کنار درآمد سرانه، نرخ اتمام دوره‌های مقدماتی تحصیلی و نرخ کل مرگ‌ومیر بر شاخص توسعه انسانی موردبررسی قرار دادند، نتایج بیانگر آن بود که 1% افزایش در مخارج بهداشتی دولتـی، سبـب 17/0 افـزایـش در شاخـص توسعـه
 
انسانی می‌شود (3). در دهه‌های اخیر نیز شاخص توسعه انسانی به یکی از کاربردی‌ترین شاخص‌ها برای اندازه‌گیری سطح توسعه کشورها تبدیل شده است (4). شاخص توسعه انسانی (HDI)، شاخصی است که هرساله توسط برنامه توسعه ملل متحد (UNDP) برای تمامی کشورهای جهان با سه نماگر شامل: امید به زندگی، پیشرفت تحصیلی و تولید ناخالص داخلی (برحسب قدرت خرید به دلار) ارائه می‌شود و براساس این شاخص‌ها، کشورها رتبه‌بندی می‌شوند (5). تأثیر سیاست‌های مالی بر توسعه انسانی در کشورهای درحال‌توسعه، امری انکارناپذیر است؛ زیرا سه نماگر مطرح‌شده در HDI، به‌عنوان عناصر اصلی در کشورهای درحال‌توسعه تحت تأثیر نقش و دخالت دولت‌ها هستند (6). موضوع توسعه انسانی، وسعت‌دادن به توانایی مردم برای انتخاب چیزهایی است که منجر به بهبود وضع زندگی آن‌ها می‌شود. به‌دلیل اهمیت زیاد شاخص توسعه انسانی و جامعیت بیشتر آن نسبت به سایر رویکردهای توسعه، شناخت عوامل مؤثر بر آن، همچنین مطالعه چگونگی اثرگذاری این عوامل بسیار حایز اهمیت است (7). مسئله‌ای که اینجا مطرح می‌شود این است که آیا این شاخص ارائه‌شده توسط سازمان، واقعاً گویای وضعیت توسعه انسانی در مناطق مختلف یک کشور می‌باشد و آیا در کشوری مانند ایران، این شاخص بیان‌کننده تمامی ویژگی‌های مطرح‌شده در توسعه است. بسیاری از مطالعات به بررسی ابعاد مختلف سرمایه انسانی پرداخته‌اند، اما با توجه به اینکه در این پژوهش‌ها بیشتر بُعد آموزشی سرمایه انسانی نسبت به بُعد بهداشتی آن بررسی شده؛ لذا توجه هرچه بیشتر به بُعد بهداشتی سرمایه انسانی، امری ضروری به‌نظر می‌رسد (1). در مطالعه حاضر تأثیر مخارج سلامت (دولتی و خصوصی) بر شاخص توسعه انسانی (HDI) در ایران طی سال‌های 1393-1380 بررسی گردید.
 
روش بررسی
مطالعه حاضر، یک مطالعه سری زمانی مربوط به کشور ایران است. با توجه به جامعه آماری کشور، همچنین موجودبودن تمام اطلاعات؛ نمونه مطابق با جامعه در نظر گرفته شد. داده‌های مطالعه
از سایت بانک مرکزی، مرکز آمار ایران، سایت سازمان      جهانـی بهداشـت (WHO)، حسـاب‌های ملی سلامت و سایر منابع
در دوره زمانی 14 ساله (1393-1380) جمع‌آوری شد.
معیارهای ورود به مطالعه شامل داده‌های مربوط به ابعاد شاخص توسعه انسانی (امید به زندگی، پیشرفت تحصیلی و تولید ناخالص داخلی) در بازه مذکور بود. جهت بررسی رابطه علیّت بین متغیرهای مدل، ابتدا پایایی و ناپایایی متغیرها بررسی گردید، سپس به‌منظور آزمون پایایی متغیرها، از آزمون دیکی‌فولر و دیکی‌فولر تعمیم‌یافته (ADF) که متداول‌ترین روش برای سنجش ایستایی متغیرها می‌باشد، استفاده شد. ایستایی هریک از متغیرها در فرم لگاریتمی آن‌ها به کمک آزمون دیکی‌فولر تعمیم‌یافته در سطح و تفاضل داده‌ها (حالت بدون روند و بدون عرض از مبدأ) در سطح 5% بررسی گردید.
آزمون ریشه واحد، فرضیه صفر (H0)، یعنی وجود ریشه واحد را در برابر فرضیه مقابل (H1)، یعنی عدم وجود ریشه واحد آزمون می‌کند.
از مدل رگرسیون حداقل مربعات معمولی (OLS)، جهت برآورد تأثیر مخارج دولتی سلامت و مخارج خصوصی سلامت بر عوامل تشکیل‌دهنده شاخص توسعه انسانی استفاده شد.
 
HDI=α+β1PHE+β2GHE+ε
 
آزمون علیّت گرنجر، یک روش برای بررسی عینی روابط علّی طراحی‌شده می‌باشد. ازآنجاکه در دنیای واقعی عموماً علت بر معلول تقدم دارد، این ایـده به ذهـن می‌رسد کـه اگـر متغیـری در
یک دوره زمانی تغییر کرده و در پی آن متغیر دیگری تغییر کند و این رابطه به‌طور آماری معنی‌دار باشد، رابطه‌ای علّی وجود دارد که متغیر اول علت متغیر دوم است.
درواقع، چنین وضعیتی بیانگر وجود رابطه و تقدم زمانی بین متغیر علت و متغیر معلول است. آزمون علیّت گرنجر نیز بر همین مبنا استوار است. آزمون علیّت گرنجری، یکی از کاربردی‌ترین و متداول‌ترین روش برای بررسی رابطه علیّت می‌باشد. اگرچه آزمون هم‌جمعی، وجود یا عدم وجود رابطه علیّت گرنجری بین متغیرها را معین می‌‌کند، اما جهت رابطه علیّت را نمی‌تواند مشخص کند. در مطالعه حاضر برای تعیین جهت و رابطه علیّت، از آزمون علیّت گرنجر استفاده شد. فرضیه H₀ در آزمون علیّت گرنجر به عدم وجود رابطه علیّت گرنجری بین متغیرهای مطالعه اشاره دارد و فرضیه مقابل آن یا فرضیه H₁ وجود این رابطه را تأیید می‌کند. داده‌ها به کمک نرم‌افزار Stata نسخه 13 و آزمون علیّت گرنجر (دیکی فولر، رگرسیون OLS، علیّت گرنجر) تجزیه‌وتحلیل شدند.
 
یافته‌ها
در این مطالعه، ابتدا ایستایی متغیرها با استفاده از آزمون ریشه واحد دیکی‌فولر بررسی شد که نتایج آن برای متغیرهای موردمطالعه در جدول شماره 1 ارائه شده است.
 متغیرهای امید به زندگی در بدو تولد، GDP سرانه و مخارج خصوصی سلامت در وقفه صفر، در سطح 1% معنی‌دار بود          (در این وقفه مانا بوده و ریشه واحد ندارند.)
 

جدول شماره 1: آزمون دیکی‌فولر تعمیم‌یافته (بدون روند و بدون عرض از مبدأ) متغیرها MCV (1%) MCV (5%)   ADF وقفه بهینه نتیجه آزمون   امید به زندگی در بدو تولد 660/2- 950/1- 662/6 0 مانا   نرخ باسوادی بزرگسالان 660/2- 950/1- 641/2 0 مانا    سرانه GDP 660/2- 950/1- 931/7 0 مانا   مخارج عمومی سلامت 660/2- 950/1- 95/2 1 مانا   مخارج خصوصی سلامت 660/2- 950/1- 489/6 0 مانا

 

متغیر نرخ باسوادی بزرگسالان در وقفه صفر در سطح 5% و متغیر مخارج عمومی سلامت در وقفه یک، در سطح 1% معنی‌دار بود (در این وقفه‌ها مانا بوده و ریشه واحد ندارند.) (جدول شماره 1).
 
جدول شماره 2: تأثیر مخارج سلامت (عمومی و خصوصی) بر ابعاد شاخص توسعه انسانی

متغیر مستقل	متغیر وابسته	ضرایب	آماره آزمون t	pvalue
مخارج عمومی سلامت	امید به زندگی در بدو تولد	469171/0	12/0	907/0
	نرخ با سوادی بزرگسالان	480468/0	18/1	264/0
	GDP سرانه	8345/0	43/8	000/0
مخارج خصوصی سلامت	امید به زندگی در بدو تولد	9168171/0	34/2	039/0
	نرخ باسوادی بزرگسالان	4843002/0	19/1	261/0
	GDP سرانه	1662016/0	68/1	121/0

 
براساس نتایج حاصل از تأثیر مخارج سلامت بر شاخص توسعه انسانی؛ متغیر امید به زندگی در بدو تولد و ضریب کشش مخارج عمومی سلامت، 46/0 برآورد شد که از لحاظ آماری در سطح 5% معنی‌دار نبود. ضریب کشش مخارج خصوصی سلامت، 9/0 به‌دست آمد که از لحاظ آماری در سطح 5% معنی‌دار بود و نشان می‌داد به‌ازای 1% افزایش در مخارج خصوصی سلامت و با فرض ثابت‌ماندن سایر متغیرها، امید به زندگی در بدو تولد به میزان 9/0% افزایش می‌یابد.
در مورد متغیر نرخ باسوادی بزرگسالان، ضریب کشش مخارج عمومی و خصوصی سلامت، 4/0 برآورد شد که از لحاظ آماری در سطح 5% معنی‌دار نبود.
با توجه به برآورد 8/0، ضریب کشش مخارج عمومی سلامت از لحاظ آماری در سطح 5% معنی‌دار بود که نشان می‌داد به‌ازای 1% تغییر در مخارج عمومی سلامت، GDP سرانه به میزان 8/0% افزایش یافته است. ضریب کشش مخارج خصوصی سلامت، 1/0 به دست آمد که از لحاظ آماری در سطح 5% معنی‌دار نبود (جدول شماره 2).
جدول شماره 3: آزمون علیّت برای مخارج عمومی سلامت و شاخص توسعه انسانی

نام متغیر	فرضیه H0	pvalue	F-statistic	وقفه	نتیجه آزمون
امید به زندگی در بدو تولد	مخارج عمومی سلامت علیّت گرنجری امید به زندگی در بدو تولد نیست	5/0	0/7508	2	*
	امید به زندگی در بدو تولد علیّت گرنجری مخارج عمومی سلامت نیست	4/0	2/7301	4	*
نرخ باسوادی بزرگسالان	مخارج عمومی سلامت علیّت گرنجری نرخ باسوادی بزرگسالان نیست	02/0	6/9936	1	فرضیه H0 رد می‌شود
	نرخ با سوادی بزرگسالان علیّت گرنجری مخارج عمومی سلامت نیست	1/0	2/1657	1	*
سرانه GDP	مخارج عمومی سلامت علیّت GDP سرانه نیست	2/0	1/8808	1	*
	GDP سرانه علیّت گرنجری مخارج عمومی سلامت نیست	2/0	1/6457	2	*

*معنی‌دار در سطح 05/0
مخارج عمومی سلامت، علیّت گرنجری امید به زندگی در بدو تولد نمی‌باشد و امید به زندگی در بدو تولد نیز علیّت گرنجری مخارج عمومی سلامت نیست. از طرفی، مخارج عمومی سلامت علیّت گرنجری نرخ باسوادی بزرگسالان است، ولی نرخ باسوادی بزرگسالان نمی‌تواند علیّت گـرنجـری مخـارج عمـومـی سلامـت باشد؛ بنابراین رابطه‌ای یک‌طرفه که جهت آن از مخارج عمومی سلامت به نرخ باسوادی بزرگسالان است، وجود دارد. مخارج عمومی سلامت، علیّت گرنجری GDP سرانه نمی‌باشد و GDP سرانه نیز نمی‌تواند علیّت گرنجری مخارج عمومی سلامت ‌باشد (جدول شماره 3).
جدول شماره 4: آزمون علیّت گرنجر برای مخارج خصوصی سلامت و شاخص توسعه انسانی

نام متغیر	فرضیه H0	pvalue	F-statistic	وقفه	نتیجه آزمون
امید به زندگی در بدو تولد	مخارج خصوصی سلامت علیّت گرنجری امید به زندگی در بدو تولد نیست	4/0	0/5120	1	*
	امید به زندگی در بدو تولد علیّت گرنجری مخارج خصوصی سلامت نیست	2/0	1/5337	1	*
نرخ باسوادی بزرگسالان	مخارج خصوصی سلامت علیّت گرنجری نرخ باسوادی بزرگسالان نیست	02/0	7/2982	1	فرضیه H0 رد می‌شود
	نرخ باسوادی بزرگسالان علیّت گرنجری مخارج خصوصی سلامت نیست	4/0	2/2650	4	*
سرانه GDP	مخارج خصوصی سلامت علیّت GDP سرانه نیست	04/0	7/0628	3	فرضیه H0 رد می‌شود
	GDP سرانه علیت گرنجری مخارج خصوصی سلامت نیست	00/0	28/1355	2	فرضیه H0 رد می‌شود

*معنی‌دار در سطح 05/0
مخارج خصوصی سلامت، علیّت گرنجری امید به زندگی در بدو تولد نمی‌باشد و امید به زندگی در بدو تولد نیز علیّت گرنجری مخارج خصوصی سلامت نیست (جدول شماره 4). از طرفی، مخارج خصوصی سلامت علیّت گرنجری نرخ باسوادی بزرگسالان است، ولی نرخ باسوادی بزرگسالان نمی‌تواند علیّت گرنجری مخارج خصوصی سلامت ‌باشد؛ بنابراین رابطه‌ای یک‌طرفه که جهت آن از مخارج خصوصی سلامت به نرخ باسوادی بزرگسالان است، وجود دارد. مخارج خصوصی سلامت، علیّت گرنجری GDP سرانه بوده و GDP سرانه نیز علیّت گرنجری مخارج خصوصی سلامت می‌باشد؛ بنابراین رابطه‌ای دوطرفه بین مخارج خصوصی سلامت و GDP سرانه وجود دارد.
 
بحث
نتایج مطالعه حاضر نشان داد مخارج عمومی و خصوصی سلامت، تأثیر مثبت و معنی‌داری بر روی شاخص توسعه انسانی دارد؛ به‌طوری‌که به‌ازای 1% تغییر در مخارج عمومی سلامت، GDP سرانه به میزان 8/0%افزایش می‌یابد. مخارج خصوصی سلامت نیز بر روی شاخص توسعه انسانی، به‌خصوص GDP سرانه تأثیر داشته و بین GDP سرانه و مخارج خصوصی سلامت، رابطه‌ای دوطرفه وجود دارد. مخارج خصوصی سلامت، علیّت گرنجری GDP سرانه بوده و GDP سرانه نیز علیّت گرنجری مخارج خصوصی سلامت است. اصغرپور و همکاران در مطالعه‌ای تحت‌عنوان «بررسی ارتباط مخارج سلامـت دولتـی، خصـوصی و اقتصادی در ایران (طی سال‌های 1384-1379)» به این نتیجه رسیدند که سرانه مخارج سلامت دولتی، تأثیر مثبت (85/0) و معنی‌داری بر تولید ناخالص داخلی سرانه دارد. سرانه مخارج سلامت بخش خصوصی نیز اثر مثبت (08/0) بر تولید ناخالص داخلی سرانه می‌گذارد که از لحاظ آماری معنی‌دار نیست (8). در مطالعه‌ای که Imran و همکاران (سال 2012) در پاکستان انجام دادند به این نتایج دست یافتند کهGDP  با متغیرهای توضیحی مدل (هزینه‌های عمده آموزش، هزینه‌های عمومی بهداشت، تشکیل سرمایه ثابت ناخالص و خدمات پرداخت بدهی) در دوره زمانی تعیین‌شده نیز جمع است و این بدین معنا بوده که یک رابطه بلندمدت بین GDP و هزینه‌های اجتماعی وجود دارد (9). پناهی و آل‌عمران نیز (سال 1394) در پژوهشی تحت‌عنوان «بررسی تأثیر مخارج بهداشتی دولت بر رشد اقتصادی در کشورهای سازمان همکاری‌های اقتصادی گروه D8» نشان دادند 1% افزایش در هریک از متغیرهای مخارج بهداشتی دولت باعث افزایش 03/0% در رشد اقتصادی می‌شود (10). همچنین مجتهد و جوادی‌پور در مطالعه‌ای تحت عنوان «بررسی تأثیر هزینه‌های بهداشتی بر رشد اقتصادی کشورهای منتخب» به این نتیجه رسیدند که در یک دوره زمانی (طی سال‌های 1998-1990) برای 33 کشور درحال‌توسعه، رابطه علّی دوطرفه بین هزینه‌های بهداشتی و رشد اقتصادی وجود داشته و هزینه‌های بهداشتی نیز تأثیر مثبت و معنی‌داری بر رشد اقتصادی داشته‌اند (11). نتایج مطالعات قیدشده با یافته‌های مطالعه حاضر همخوانی داشت.
همچنین نتایج این مطالعه با مبانی نظری در مطالعه رزمی و همکاران و بارونی و همکاران (سال 1391) همسو بود (1،3). Opreana و  Mihaiuنیز در مطالعه خود نشان دادند هزینه‌های سلامتی توسعه و رشد انسانی نیز ارتقای سلامت را افزایش می‌دهد و به این نتیجه رسیدند که بین هزینه‌های بهداشتی و توسعه انسانی، رابطه‌ای دوجانبه وجود دارد و بدین ترتیب یک ارتباط مثبت و معنی‌دار بین مخارج بهداشتی، پیامدها و بروندادها (معادل 55%) و شاخص توسعه انسانی (معادل 59%) مشاهده شد (12). پژوهیت با بررسی اثر مخارج بهداشتی و آموزشی با بروندادهای بهداشتی (نرخ مرگ‌ومیر کودکان، نرخ مرگ‌ومیر زیر پنج‌ساله‌ها و نوزادان) و شاخص توسعه انسانی، به تأثیر مثبت و معنی‌دار این مخارج بر توسعه انسانی دست یافت (13). فتاح و موجی (سال 1391) با استفاده از داده‌ها (سال‌های 2007- 1998) در بین ناحیه‌های مختلف ایالت جناپوتو در کشور اندونزی، به تأثیر مثبت و معنی‌دار مخارج بهداشتی، آموزشی و ساختاری بر شاخص توسعه انسانی دست یافتند (14). نتایج مطالعه لطفعلی‌پور و همکاران نشان داد افزایش 1% امید به زندگی و افزایش 1% مخارج بهداشتی به ترتیب سبب 16/0% و 22/0% افزایش در درآمد سرانه می‌شود (15). در مطالعه حاضر، به‌ازای 1% افزایش در مخارج خصوصی سلامت، امید به زندگی در بدو تولد به میزان 9/0% افزایش یافت. باسخا و همکاران در مطالعه‌ای به این نتیجه دست یافتند که به‌ازای 1% افزایش مخارج سرانه بهداشتی دولت، نرخ مرگ‌ومیر نوزادان و کودکان زیر 5 سال به ترتیب 04/0 و 08/0 کاهش می‌یابد (16). نتایج مطالعه حاضر تا حدود زیادی تأییدکننده‌ مطالعات پیشین است، اما خانزادی و همکاران در مطالعه خود به این نتیجه رسیدند که مخارج بهداشتی دولتی، اثرات مستقیمی بر توسعه انسانی دارد؛ به‌طوری‌که با افزایش مخارج بهداشتی، امید به زندگی افزایش‌یافته و در پی آن توسعه انسانی مستقیماً تحت تأثیر قرار می‌گیرد و افزایش می‌یابد. از طرفی، مخارج بهداشتی خصوصی دارای رابطه منفی، ولی معنی‌دار با توسعه انسانی است؛ به‌طوری‌که با 1% افزایش در مخارج بهداشتی خصوصی، شاخص توسعه انسانی، 83/0 کاهش می‌یابد (این رابطه منفی می‌تواند به دلیل هزینه‌های بالای این نوع مخارج باشد) (2).
در مطالعه‌ای دیگر نیز Iheoma به این نتیجه رسید که تنها هزینه‌های بهداشتی دولتی بر توسعه انسانی اثرگذار بوده و تأثیرات هزینه‌های درمانی خصوصی، ناچیز است (17). نتایج مطالعه حاضر نیز از تأثیر مخارج بهداشتی عمومی و خصوصی بر روی نرخ باسوادی بزرگسالان حکایت دارد. مخارج عمومی سلامت، علیّت گرنجری نرخ باسوادی بزرگسالان است، ولی نرخ باسوادی بزرگسالان، علیّت گرنجری مخارج عمومی سلامت نیست؛ بنابراین رابطه‌ای یک‌طرفه که جهت آن از مخارج عمومی سلامت به نرخ باسوادی بزرگسالان ‌باشد، وجود دارد و مخارج خصوصی سلامت، علیّت گرنجری نرخ باسوادی بزرگسالان است، ولی نرخ باسوادی بزرگسالان، علیّت گرنجری مخارج خصوصی سلامت نمی‌باشد؛ بنابراین رابطه‌ای یک‌طرفه که جهت آن از مخارج خصوصی سلامت به نرخ باسوادی بزرگسالان ‌باشد وجود دارد. اما در مطالعه خانزادی، نقش آموزش بر شاخص توسعه انسانی نسبت به مخارج بهداشتی دولت، برجسته‌تر است که ناشی از سهم بیشتر مخارج آموزشی نسبت به مخارج بهداشتی می‌باشد. مخارج آموزشی نیز با کاهش نرخ بی‌سوادی اثر مستقیم بر توسعه انسانی دارد (2).
 
نتیجه‌گیری
نتایج مطالعه حاضر نشان داد مخارج خصوصی سلامت بر روی شاخص توسعه انسانی، به‌خصوص GDPسرانه، تأثیر معنی‌داری دارد. همچنین هرکدام از مخارج عمومی و خصوصی سلامت، تأثیر مثبت و معنی‌داری بر روی GDP و امید به زندگی در بدو تولد دارند. با توجه به نقش مهم بخش خصوصی در تأمین و ارتقای سلامت جامعه، پیشنهاد می‌گردد توجه ویژه‌ای از سوی دولت به‌منظور فراهم‌سازی بستر مناسب فعالیت بخش خصوصی صورت گیرد و به زمینه‌سازی برای سرمایه‌گذاری این بخش و سازمان‌های غیردولتی در بخش سلامت پرداخته شود. ازطرفی، با توجه به تأثیر مثبت مخارج بهداشتی بر شاخص توسعه انسانی نیز توصیه می‌شود با تلاش بیشتر در خصوص تأمین اعتبارات این بخش‌ها، موجبات بهبود و ارتقای شاخص توسعه انسانی فراهم گردد.
تشکر و قدردانی
مقاله حاضر بخشی از پایان‌نامه مقطع کارشناسی ارشد در دانشگاه علوم پزشکی یزد است.
بدین‌وسیله از تمامی همکاران مطالعه، تشکر و قدردانی می‌گردد.