دوره 16، شماره 2 - ( اردیبهشت 1401 )
جلد 16 شماره 2 صفحات 129-118 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Ethics code: IR.IAU.TMU.REC.1399.072
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Montazeri M S, Nasrollah S, Nasrabad T, Khoramirad A. Effect of a Mindfulness-based Stress Reduction Program on Occupational Stress and Sleep Quality of Nurses. Qom Univ Med Sci J 2022; 16 (2) :118-129
URL: http://journal.muq.ac.ir/article-1-3372-fa.html
URL: http://journal.muq.ac.ir/article-1-3372-fa.html
منتظری محبوبه‌السادات، نصراله سپیده، نصرآبادی طاهره، خرمی‌راد اشرف. تأثیر برنامه کاهش استرس مبتنی‌بر ذهن‌آگاهی بر میزان استرس شغلی و کیفیت خواب پرستاران. مجله دانشگاه علوم پزشکی قم. 1401; 16 (2) :118-129
1- گروه پرستاری، دانشکده پرستاری و مامایی، واحد علوم پزشکی تهران، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
2- گروه پرستاری، دانشکده پرستاری و مامایی، دانشگاه علوم پزشکی قم، قم، ایران.
2- گروه پرستاری، دانشکده پرستاری و مامایی، دانشگاه علوم پزشکی قم، قم، ایران.
متن کامل [PDF 4827 kb]
(474 دریافت)
| چکیده (HTML) (1731 مشاهده)
متن کامل: (648 مشاهده)
مقدمه
یکی از دغدغه‌های جدی در حرفه پرستاری، استرس شغلی است. مداومت استرس بالا در حرفه پرستاری منجربه پیامدهای منفی در محل کار ازقبیل فرسودگی شخصی و حرفه‌ای، غیبت از کار، بهره‌وری کمتر، رضایت شغلی کمتر و جابه‌جایی محل کار شده است [1]. استرس‌های طولانی باعث آزادشدن مداوم هورمون‌های استرس و عملکردهای بیولوژیکی نامنظم در مغز و سیستم‌های دیگر می‌شود. این مسئله به‌طور قابل‌توجهی بر سیستم عصبی، متابولیک (سوخت‌وساز)، قلبی و ایمنی تأثیر می‌گذارد [2]. از سوی دیگر، استرس بالای پرستاران به‌طور ویژه منجربه پیامدهای منفی سلامتی در مراجعه‌کنندگان و بیماران می‌شد؛ زیرا وجود استرس شغلی در پرستاران منجربه کاهش کیفیت آن‌ها می‌شود [3].
این درحالی است که هدف اولیه نظام سلامت، بهبودبخشیدن به پیامدهای سلامتی ازطریق فراهم‌کردن مراقبت باکیفیت به بیماران و مددجویان است [4]. کیفیت خواب یکی از مسائل عمده تأثیرگذار بر حرفه پرستاری است. پرستاران از شاخص‌ترین گروه‌های دارای شیفت کاری هستند که به اقتضای شرایط کاری چرخه خواب‌وبیداری مختلی را تجربه می‌کنند [5]. شواهد کافی برای اثبات تأثیر نوبت‌کاری بر سلامتی انسان و عملکرد آن‌ها با اختلال در ریتم‌های بیولوژیک وجود دارد [5]. تحقیقات اخیر حاکی از رابطه مستقیم کیفیت خواب پرستاران با میزان فرسودگی آن‌ها است [6]. باتوجه‌به استرس بالای کاری در پرستاران و ریسک بالای اختلالات خواب در این گروه، توجه به مداخلات روان‌شناختی مؤثر برای این گروه بسیار ضروری است [6].
ذهن‌آگاهی یک مفهوم تازه در حال ظهور درزمینه بهداشت و درمان است. این مفهوم بر زمان حال بدون قضاوت و مواجهه با خود و جهان با صلح، کنجکاوی، علاقه، موافقت، پذیرش، نگرش غیرقضاوتی و چشم‌انداز گسترده تمرکز دارد. مفهوم اصلی و عملکرد ذهن‌آگاهی در «درک واضح» بدن، ذهن، احساسات و افکار شخص و همچنین همه‌چیز در جهان، نهفته است [7]. براساس این مفهوم، جان کاباتزین با هدف کمک به بیماران در یادگیری نحوه زندگی با درد، بیماری‌ها و استرس خود، روش کاهش استرس مبتنی بر ذهن‌آگاهی را توسعه داد [8]. این روش بهعنوان مکمل مداخلات مراقبت‌های پزشکی عمومی طراحی شده است. روش کاهش استرس با ذهن‌آگاهیبه افراد می‌آموزد که از ذهن درونی و قدرت‌های بدنی خود برای انجام کارهای مثبت برای سلامت جسمی و روانی خود استفاده کنند. این روش به‌طور رسمی درزمینه روان‌درمانی در غرب آورده شده است [9]. اخیراً، ذهن‌آگاهی، به‌صورت کاهش استرس با ذهن‌آگاهی یا سایر برنامه‌های اصلاح‌شده مبتنی‌بر کاهش استرس با ذهن‌آگاهی در میان بیماران مبتلابه بی‌خوابی بررسی شده است [7]. نتایج یک مطالعه در کره در سال 2015 بر روی 50 دانشجوی پرستاری نشان داد برنامه کاهش استرس مبتنی‌بر ذهن‌آگاهی موجب کاهش علائم افسردگی و اضطراب در دانشجویان می‌شود [10]. یک فراتحلیل که اخیراً درباره تأثیر کاهش استرس با ذهن‌آگاهی بر بی‌خوابی منتشر شده است، گزارش کرده است که کاهش استرس با ذهن‌آگاهی موجب بهبود نمرات حاصل از ارزیابی ذهنی کیفیت خواب می‌شود، درحالی‌که نیاز به تحقیقات بیشتر در همین زمینه موردتأکید قرار گرفت [11]. نتایج یک مطالعه دیگر حاکی از بهبود مارکرهای تنظیم استرس مانند ترشح کورتیزول و خواب به‌دنبال تمرینات مدیتیشن و کاهش استرس مبتنی‌بر ذهن‌آگاهی بود [12].
برنامه کاهش استرس مبتنی‌بر ذهن‌آگاهی بهعنوان درمان جایگزین و مکمل در کاهش استرس استفاده شده و نشان داده است که در کاهش علائم بی‌خوابی نیز مؤثر بوده است، اما مطالعات کافی درزمینه تأثیرگذاری این برنامه در کاهش استرس و به‌ویژه بهبود خواب گروه شغلی پرستاران موجود نیست. بنابراین هدف از پژوهش حاضر، تعیین تأثیر برنامه کاهش استرس مبتنی‌بر ذهن‌آگاهی بر میزان استرس شغلی و کیفیت خواب پرستاران شاغل در بیمارستان‌های منتخب وابسته‌به دانشگاه علوم پزشکی قم می‌باشد.
روش بررسی
این مطالعه از نوع مداخله‌ای بود که بر روی پرستاران شاغل در یکی از بیمارستان‌های شهر قم و به‌صورت دردسترس انتخاب و به‌شیوه تصادفی در 2 گروه آزمون و کنترل در سال 1399 اجرا شد. برای گروه آزمون، مداخله آموزشی کاهش استرس مبتنی‌بر ذهن‌آگاهی برطبق پروتکل استاندارد اجرا شد و گروه کنترل در لیست انتظار قرار گرفتند. قبل و بعد از مداخله استرس و کیفیت خواب، 2 گروه تعیین و مورد تجزیه‌وتحلیل قرار گرفت. حجم نمونه بااستفاده‌از فرمول کوکران، در سطح اطمینان، ٩٥ درصد با توان آزمون80 درصد و نسبت‌های گرفته شده از مطالعات قبلی (٥/٠=١p و ٣/٠=١q) برای هر گروه 40 نفر تعیین شد. باتوجه‌به احتمال ریزش نمونه، تعداد 45 نفر برای هر گروه درنظرگرفته شد و درنهایت به‌دلیل ریزش اتفاق افتاده تحلیل آماری بر 78 نفر (40 نفر در گروه کنترل و 38 نفر در گروه آزمون) انجام شد.
معیارهای ورود به پژوهش شامل تمایل برای شرکت در پژوهش، دارا بودن مدرک تحصیلی پرستاری در مقطع کارشناسی و بالاتر و یا دارا بودن مدرک بهیاری، اشتغال در بیمارستان محیط پژوهش حداقل از ٦ ماه قبل، عدم مصرف داروهای مؤثر بر روان و معیارهای خروج از پژوهش شامل عدم‌تمایل برای ادامه مشارکت، عدم‌حضور بیش از 3 جلسه از کل جلسات، شرکت در دیگر کارگاه‌های مدیریت استرس، مرخصی بیش از 2 هفته در طول مطالعه یا انتقال به بیمارستان دیگر، مواجهه با استرس عمده (مرگ نزدیکان و طلاق) در طول مطالعه بود. ابزار گردآوری داده‌ها شامل پرسش‌نامه جمعیت‌شناختی، پرسش‌نامه استرس پرستاران اندرسون و گری‌تافت و پرسش‌نامه کیفیت خواب پیتزبورگ بود. پرسش‌نامه جمعیت‌شناختی مشتمل‌بر اطلاعات پاسخ‌دهندگان درباره جنسیت، سن، تحصیلات، تأهل، سمت، نوبت کاری و سابقه کاری بود.
پرسش‌نامه اندرسون و گری‌تافت
برای سنجش استرس پرستاران از پرسش‌نامه اندرسون و گری‌تافت استفاده شد. این مقیاس، شامل 57 عبارت در 9 زیر و در 1 مقیاس لیکرت 5 درجه‌ای تنظیم شده است. آزمودنی باید برحسب میزان فراوانی تجربه موقعیت مورد نظر یکی از گزینه‌ها را انتخاب کند. پاسخ‌ها عبارت‌اند از: 1. اصلا استرس ندارم، 2. بعضی اوقات استرس دارم، 3. اغلب اوقات استرس دارم، 4. شدیداً استرس دارم، 5. این موقعیت شامل وظایف من نمی‌شود [13]. روایی و پایایی پرسش‌نامه استرس پرستاران اندرسون و گری‌تافت در مطالعه‌ای با عنوان «تأثیر موسیقی بر سطح استرس پرستاران بخش‌های مراقبت‌های ویژه» که توسط ابراهیمی و همکاران بر ١٢٧ پرستار انجام شد، مورد تأیید قرارگرفته است. روایی آن ٧٨=r به‌دست‌آمده و ضریب آلفای کرونباخ این آزمون ٣٩/٠ محاسبه شده است [14]. همچنین روایی و پایایی این پرسش‌نامه در مطالعه حسینی و همکاران با عنوان «بررسی وضعیت استرس شغلی و ارتباط آن با سلامت روان پرستاران» که بر روی ٧٣٢ نفر انجام شد، تأیید گردید [15]. در مطالعه حاضر، پایایی این پرسش‌نامه با ضریب کرونباخ 93 درصد تأیید شد.
مقیاس کیفیت خواب پیتزبورگ
برای بررسی کیفیت خواب از مقیاس کیفیت خواب پیتزبورگ استفاده شد که یکی از بهترین ابزارها درزمینه سنجش کیفیت خواب می‌باشد و در سال 1989 توسط دکتر بویس و همکارانش در مؤسسه روانپزشکی پیتزبورگ ساخته شد. دکتر بویس و همکاران انسجام درونی پرسش‌نامه را با استفاده از آلفای کرونباخ 83/0 به دست آوردند [16]. این پرسش‌نامه در اصل دارای 9 گویه است، اما چون سؤال 5 خود شامل 10 گویه فرعی است، بنابراین کل پرسش‌نامه دارای 19 گزینه است که در 1 طیف لیکرت 4 درجه‌ای از صفر تا 3 نمره‌گذاری می‌شود.
این پرسش‌نامه دارای 7 زیرمقیاس است و کسب نمره کل بالاتر از 5 به‌معنی کیفیت خواب ضعیف است [16]. روایی و پایایی پرسش‌نامه پیتزبورگ در مطالعه‌ای با عنوان «کیفیت خواب و برخی عوامل مرتبط با آن در دانشجویان پرستاری و مامایی کرمان» که توسط رضوان علی میرزایی و همکاران در سال ١٣٩٤ و بر ٩٤٣ نفر انجام شد با ضریب آلفای 77/0 مورد تأیید قرار گرفت [17]. همچنین در مطالعه‌ای توسط حیدری و همکاران برای نسخه ایرانی این پرسش‌نامه روایی 86/0 و پایایی 89/0 به دست آمد [18]. پایایی این پرسش‌نامه در مطالعه حاضر با ضریب آلفای کرونباخ 83 درصد تأیید شد.
برنامه مداخله
برای گروه آزمون برنامه کاهش استرس مبتنی‌بر ذهن‌آگاهی طبق پروتکل زیر به‌مدت ٨ جلسه توسط متخصص روانشناس سلامت اجرا شد. برای کنترل ریزش نمونه و جلب همکاری بیشتر تا 3 جلسه غیبت در جلسات مجاز و در غیر این‌صورت فرد از مطالعه حذف می‌شد. برای جبران جلساتی که افراد موفق به حضور نمی‌شدند در کانال تشکیل‌شده در نرم‌افزار پیام‌رسان واتساپ کلیه جلسات بارگزاری می‌شد. امکان طرح سؤال از مدرس دوره نیز برای شرکت‌کنندگان فراهم بود. برای گروه کنترل مداخله‌ای صورت نگرفت و پس از اتمام مطالعه محتوای جلسات آموزشی برایشان ارسال شد. قبل و بعد از انجام مداخله پرسش‌نامه‌های پژوهش در 2 گروه تکمیل گردید. محتوای جلسات برنامه کاهش استرس مبتنی‌بر ذهن‌آگاهی به شرح ذیل بود:
جلسه اول
در مرحله اول از شرکت‌کنندگان خواسته شد خود را معرفی کنند. در مرحله دوم مختصری از ٨ جلسه برای آن‌ها شرح داده شد. پس از آن از شرکت‌کنندگان خواسته شد خوردن یک عدد کشمش را با تمام وجود احساس و در ادامه درباره این احساسشان بحث کنند. سپس به‌مدت ٣٠ دقیقه مدیتیشن اسکن بدن انجام گردید (هم‌زمان با نفس‌کشیدن توجه خود را به قسمتی از بدنشان جلب کنند).
تکلیف خانگی: آنچه را در خوردن یک‌دانه کشمش آموخته‌اند در مورد مسواک‌زدن یا شستن ظروف هم پیاده کنند.
جلسه دوم
در ابتدای جلسه دوم، شرکت‌کنندگان تشویق به انجام مدیتیشن اسکن بدن شدند. پس از آن در مورد این تجربه و تجربه انجام تکلیف خانگی‌شان بحث کردند. بعد از آن در مورد موانع انجام تمرین (مثل بی‌قراری و پرسه‌زدن ذهن) و راه‌حل‌های برنامه ذهن‌آگاهی برای این مسئله (غیرقضاوتی‌بودن و رها‌کردن افکار مزاحم) بحث شد. سپس در مورد تفاوت بین افکار و احساسات بحث شد، با این مضمون که رویدادها به‌طور مستقیم حالت هیجانی خاصی در ما ایجاد نمی‌کنند. این افکار و ادراک ما در مورد آن رویداد است که هیجاناتمان را ایجاد می‌کند. پس از آن از شرکت‌کنندگان خواسته شد مدیتیشن در حالت نشسته را انجام دهند.
تکلیف خانگی: انجام مدیتیشن نشسته و اسکن بدن و ذهن‌آگاهی یک فعالیت روزمره جدید.
جلسه سوم
سومین جلسه بعد از بحث در مورد تکالیف خانگی با تمرین دیدن و شنیدن آغاز شد. در این تمرین از شرکت‌کنندگان خواسته شد به‌نحوی غیرقضاوتی و به‌مدت ٢ دقیقه نگاه کنند و گوش دهند. این تمرین با مدیتیشن نشسته و نفس‌کشیدن همراه باتوجه‌به حواس بدنی دنبال شد. پس از این تمرین، یکی از تمرین‌های حرکات ذهن‌آگاهی بدن انجام شد.
تکالیف منزل عبارت بودند از: مدیتیشن نشسته، اسکن بدن یا یک حرکت بدنی ذهن‌آگاه تمرین ٣ دقیقه‌ای تنفس ذهن‌آگاهانه، ذهن‌آگاهی یک فعالیت روزمره جدید و ذهن‌آگاهی یک رویداد ناخوشایند.
جلسه چهارم
همراه با توجه به تنفس، صداهای بدن و افکار آغاز شد. در ادامه درباره پاسخ‌های استرس و واکنش یک فرد به موقعیت‌های دشوار و نگرش‌ها و رفتارهای جایگزین بحث و در انتهای جلسه، قدم‌‌زدن ذهن‌آگاه تمرین شد.
تکالیف منزل عبارت‌اند از: مدیتیشن نشسته، اسکن بدن یا یکی از حرکات بدنی ذهن‌آگاه و تمرین تنفس ذهن آگاهانه ٣ دقیقه‌ای (در یک رویداد ناخوشایند).
جلسه پنجم
در ابتدای جلسه پنجم، از شرکت‌کنندگان خواسته شد مدیتیشن نشسته را انجام دهند. در ادامه سری دوم حرکات ذهن آگاه بدن ارائه و اجرا شد.
تکالیف جلسات بعد عبارت بودند از: مدیتیشن نشسته، تنفس ذهن‌آگاهانه سه‌دقیقه‌ای در یک رویداد ناخوشایند و ذهن‌آگاهی یک فعالیت جدید روزمره.
جلسه ششم
جلسه ششم با تمرین تنفس ذهن‌آگاهانه 3دقیقه‌ای آغاز شد. تمرینی با این مضمون ارائه شد که: محتوای افکار، اکثراً واقعی نیستند. تمرین اسکن بدن انجام شد.
تکالیف جلسه بعد عبارت بود از: انتخاب ترکیبی از مدیتیشن‌ها که ترجیح شخصی باشد. انجام تنفس ذهن‌آگاهانه سه‌دقیقه‌ای در یک رویداد ناخوشایند و ذهن‌آگاهی یک فعالیت جدید روزمره.
جلسه هفتم
جلسه هفتم با آگاهی نسبت‌به هر آنچه در لحظه به هوشیاری وارد می‌شود، آغاز شد. مضمون این جلسه بود: بهترین راه مراقبت از خودم چیست؟ در ادامه تمرینی ارائه شد که در آن شرکت‌کنندگان مشخص می‌کنند کدام‌یک از رویدادهای زندگی‌شان خوشایند و کدام‌یک ناخوشایند است و علاوه‌بر آن چگونه می‌توان برنامه‌ای تنظیم کرد که به‌اندازه کافی رویدادهای خوشایند در آن باشد. پس‌ازآن تنفس ذهن‌آگاهانه 3 دقیقه‌ای انجام شد.
تمرین خانگی عبارت می‌شوند از: انجام ترکیبی از مدیتیشن که برای فرد مرجح است، انجام تمرین تنفس ذهن‌آگاهانه 3 دقیقه‌ای در یک رویداد ناخوشایند و ذهن‌آگاهی یک فعالیت روزمره جدید.
جلسه هشتم
مضمون این جلسه، استفاده از آنچه تاکنون یاد گرفته‌اید. این جلسه با مدیتیشن اسکن بدن آغاز شد. پس‌ازآن تمرین تنفس ذهن‌آگاهانه ٣ دقیقه‌ای انجام شد. سپس در مورد روش‌های کنار آمدن با موانع انجام مدیتیشن بحث شد. پس‌ازآن در مورد کل جلسه سؤالاتی مطرح شد؛ از این قبیل که آیا شرکت‌کنندگان به انتظارات خود دست‌یافته‌اند؟ آیا احساس می‌کنند شخصیتشان رشد کرده؟ آیا احساس می‌کنند مهارت‌های مقابله‌شان افزایش‌یافته و آیا دوست دارند تمرین‌های مدیتیشن را ادامه دهند.
برای تجزیه‌وتحلیل اطلاعات از نرم‌افزار آماری SPSS نسخه 20 در 2 بخش آمار توصیفی و استنباطی استفاده شد. در بخش توصیفی از شاخص‌های آمار توصیفی مثل فراوانی و در بخش استنباطی برای مقایسه مقادیر قبل و بعد از مداخله در 2 گروه آزمون و کنترل به‌صورت جداگانه از آزمون تی زوجی، ویلکاکسون، تی مستقل و من-ویتنی استفاده شد.
یافته‌ها
میانگین سنی نمونه تحقیق 6±35 و اکثریت آن‌ها کارشناس پرستاری، متأهل، زن و دارای شیفت در گردش بودند. توزیع متغیرهای جمعیت‌شناختی در 2 گروه اختلاف معناداری نداشت (جدول شماره 1).
نمرات استرس در ابتدای مطالعه در گروه آزمون 39/118 با انحراف‌معیار 62/37 و در گروه کنترل 88/116با انحراف‌معیار 09/47 بود که نشان‌دهنده استرس بالای پرستاران بود. همچنین نمرات کیفیت خواب در گروه آزمون و کنترل در ابتدای مطالعه به‌ترتیب 14/7 با انحراف‌معیار 24/3 و 27/7 با انحراف‌معیار 59/3 بود. تحلیل آماری انجام شده بین میانگین نمرات استرس پس از مداخله در گروه آزمون و کنترل تفاوت معناداری نشان داد (001/0>P) (جدول شماره 2)، اما بین نمرات کیفیت خواب 2 گروه پس از مداخله اختلاف معناداری نشان نداد (086/0=P) (جدول شماره 3)؛ اگرچه نمرات کیفیت خواب در گروه آزمون نسبت‌به ابتدای مطالعه بهبود یافته بود و این تغییرات در کیفیت خواب گروه کنترل در مقایسه با شروع مطالعه مشاهده نشد.
بحث
در مطالعه‌ای که با هدف بررسی تأثیر مداخله کاهش استرس مبتنی‌بر ذهن‌آگاهی بر استرس شغلی پرستاران و کیفیت خواب آن‌ها انجام شد، نتایج بیانگر آن است که پرستاران در ابتدای مطالعه از میانگین استرس شغلی قابل‌توجهی برخوردار بودند. استرس ناشی از کار بهعنوان یکی از مهم‌ترین آفات سازمانی به‌شمار می‌رود. وجود استرس و ساعات کاری طولانی در پرستاران تأثیر منفی بر عملکرد آنان داشته و می‌تواند با خطاهای انسانی همراه باشد [19]. مطالعات پیشین نیز سطوح بالای استرس شغلی را در پرستاران گزارش کرده‌اند [20، 21]؛ به‌طور مثال، در مطالعه‌ای که توسط داس‌سان توس در سال 2016 با عنوان تأثیرات مثبت یک برنامه کاهش استرس مبتنی‌بر مراقبه ذهن‌آگاهی بر پرستاران شاغل در بیمارستان‌های برزیل، ارزیابی کیفی و کمی انجام شد، نتایج نشان داد پرستاران سطوح بالای استرس شغلی را تجربه می‌کنند [22]. همچنین در مطالعه بازارکو و همکاران در سال 2011 با عنوان یک برنامه جدید کاهش استرس مبتنی‌بر ذهن‌آگاهی بر سلامتی و رفاه پرستاران شاغل در یک سازمان بزرگ ارائه مراقبت سلامتی، سطح بالای استرس در بین پرستاران مشاهده شد [23]. در یک کارآزمایی بالینی که در سال 2020 با عنوان کاهش استرس مبتنی‌بر ذهن‌آگاهی بر دیسترس روان‌شناختی پرستاران توسط قوادارا و همکاران انجام شد، اشاره شد که پرستاران به‌دلیل ماهیت شغلی خود درمعرض سطوح بالای استرس قرار دارند [24].
نتایج دیگر مطالعه نشان می‌دهد که پرستاران در ابتدای مطالعه کیفیت خواب مناسبی نداشتند. مطالعات متعدد تاکنون کیفیت خواب پرستاران را نامطلوب گزارش کرده‌اند [25، 26]. استرس بالا، ساعات کار طولانی و کار در شیفت‌های شب همه از عوامل منفی تأثیرگذار بر کیفیت خواب پرستاران می‌باشد و در این میان، استرس شغلی بیشترین تأثیر را بر کیفیت خواب این گروه دارد [24].
لین و همکاران در مطالعه‌ای با عنوان «تأثیر نوبت کاری بر استرس شغلی پرستاران، کیفیت خواب و وضعیت سلامت خودادراک‌شده» کیفیت نامطلوب خواب پرستاران را گزارش کردند. آن‌ها همچنین اشاره کردند اختلالات خواب پرستاران به‌طور عمده تحت تأثیر عواملی نظیر ارتباط با پزشک و بیمار، سختی کار، محیط و بحران‌های کاری، ارتقا و رقابت و اختلالات سایکوسوماتیک می‌باشد [27]. فدایی اقدم و همکاران در مطالعه‌ای به بررسی ارتباط کیفیت خواب و استرس شغلی پرستاران در شیفت‌های مختلف کاری پرداختند. در این مطالعه، اکثریت پرستاران کیفیت خواب نامطلوبی را گزارش کردند [25] لویی و همکاران در سال 2020 در مطالعه خود با عنوان ارتباط بین ذهن‌آگاهی، کیفیت خواب و تعارض کار و خانواده در پرستاران چینی؛ کیفیت خواب نامطلوب در پرستاران را گزارش کردند [26].
در راستای اهداف تحلیلی مطالعه، نتایج نشان داد میانگین استرس شغلی پرستاران بعد از مداخله در گروه آزمون و نوبت دوم در گروه کنترل، به‌طور معناداری تفاوت دارد. مطالعه لین و همکاران در چین در سال 2019 با عنوان تأثیر برنامه کاهش استرس مبتنی‌بر ذهن‌آگاهی بر پرستاران، یک کارآزمایی کنترل‌شده تصادفی، نشان داد نمرات استرس در گروه تحت مداخله ذهن‌آگاهی در مقایسه با گروه کنترل به‌طور معناداری متفاوت است [28]. این یافته با نتایج مطالعه حاضر همسو می‌باشد. آن‌ها در مطالعه خود نتیجه گرفتند که ذهن‌آگاهی روش مناسبی برای کاهش استرس و تأثیرات منفی آن و مداخله مناسبی در جهت افزایش انعطاف‌پذیری و تأثیرات مثبت آن در پرستاران است [28]. نتایج مطالعه مهریزی و همکاران نیز که در سال 2020 در کشور ایران با عنوان «تأثیر مداخله مبتنی بر ذهن‌آگاهی بر استرس درک‌شده مراقبین خانوادگی بیماران مبتلابه سرطان» انجام شد؛ یافته‌های مطالعه حاضر را تأیید می‌کند. آن‌ها در مطالعه خود تفاوت معناداری در میانگین نمره استرس پرستاران بعد از مداخله بین گروه‌های آزمون و کنترل مشاهده کردند [29].
نتایج مطالعه سانگ و همکاران در سال 2015 همسو با مطالعه حاضر است. آن‌ها در مطالعه خود با عنوان «تأثیرات کاهش استرس مبتنی‌بر ذهن‌آگاهی بر استرس، اضطراب و افسردگی دانشجویان پرستاری کره‌ای» تفاوت معناداری در استرس دانشجویان پرستاری تحت مداخله کاهش استرس مبتنی‌بر ذهن‌آگاهی نسبت‌به گروه کنترل مشاهده کردند [10]. میرزایی راد و همکاران نیز آموزش مهارت‌های تاب‌آوری را در کاهش استرس پرستاران مؤثر دانستند [30].
نتایج دیگر مطالعه نشان داد که میانگین کیفیت خواب پرستاران بعد از مداخله در گروه آزمون و نوبت دوم در گروه کنترل تفاوت معناداری ندارد. کلات و همکاران سال 2017 در مطالعه‌ای با عنوان «ذهن‌آگاهی در حرکت، مداخله مبتنی بر ذهن‌آگاهی برای کاهش استرس و افزایش کیفیت خواب در کارمندان اسکاندیناوی، بهبود معنادار کیفیت خواب را در گروه تحت مداخله ذهن‌آگاهی در مقایسه با گروه کنترل گزارش کردند که ناهمسو با یافته اخیر تحقیق حاضر است [31]. گالگوس و همکاران نیز در مطالعه خود با عنوان تحلیل ثانویه تغییرات کیفیت خواب در بزرگسالان مسن در یک کارآزمایی بالینی تصادفی‌شده کاهش استرس با ذهن‌آگاهی که در سال 2018 انجام شد؛ تفاوت معناداری در نمرات کیفیت خواب گروه آزمایش نسبت‌به گروه کنترل مشاهده کردند [32] که همسو با یافته‌های مطالعه حاضر نیست.
فرح‌بخش و همکاران در سال 1395 در ایران در مطالعه خود با عنوان «اثربخشی درمان ذهن‌آگاهی بر کیفیت خواب و سلامت روان زنان مبتلا به اختلال بی‌خوابی» نتیجه گرفتند مداخله ذهن‌آگاهی تأثیر معناداری بر کیفیت خواب دارد؛ به‌طوری‌که در پایان این مطالعه و پس از اجرای مداخله بین نمرات کیفیت خواب گروه آزمون و کنترل اختلاف معناداری مشاهده شد [33]. عدم‌همسویی مطالعات فوق با نتایج مطالعه حاضر را می‌توان به اختلاف جوامع مورد پژوهش مرتبط دانست. از طرف دیگر، لازم است در تحلیل نتایج این مطالعه باید در نظر گرفت که اجرای مطالعه همراه بود با همه‌گیری کرونا و شرایط حاد و پر استرس بیمارستان‌ها که در این شرایط قدرت اثربخشی مداخله اجراشده را کاهش داد و باوجودی‌که مداخله موجب کاهش معنادار در متغیر استرس شغلی پرستاران شده بود، اما در بهبود کیفیت خواب توفیق لازم را کسب نکرد. اگرچه نمرات کیفیت خواب در گروه آزمون در پایان مداخله بهتر از گروه کنترل بود، اما این تفاوت ازنظر آماری معنادار نبود.
محدودیت‌ها
درخصوص محدودیت‌های این مطالعه لازم است اشاره شود که انجام تحقیق هم‌زمان با همه گیری کووید-19 ممکن است مانع تأثیرگذاری کامل مداخله شده باشد؛ اگرچه نتایج حاصل از مداخله در این شرایط بر ارزشمندی برنامه کاهش استرس مبتنی بر ذهن‌آگاهی در طول شرایط بحرانی و تعمیم نتایج در این‌گونه بحران‌ها برای پرستاران می‌افزاید. همچنین زیادبودن شمار پرسش‌های هر 2 پرسش‌نامه و کند جواب‌دادن بعضی از پرستاران به طولانی‌شدن زمان اجرای آن می‌انجامید که این عامل ممکن بود بر میزان دقت پاسخ‌های شرکت‌کنندگان اثر بگذارد.
نتیجه‌گیری
براساس نتایج تحقیق می‌توان نتیجه گرفت که مداخلات کاهش استرس مبتنی‌بر ذهن‌آگاهی در بیمارستان‌ها انجام‌شدنی و مؤثر است. به‌همین دلیل لازم است در برنامه‌های مدیریت بهینه منابع انسانی و به‌منظور کنترل استرس و بهبود کیفیت زندگی کاری پرستاران به این مداخلات توجه شود. ازآنجایی‌که در تحقیق حاضر از روش‌های خودگزارشی برای برآورد کیفیت خواب و استرس استفاده شد، پیشنهاد می‌شود در مطالعات آینده از روش‌های عینی‌تر دیگر مانند اکتی‌گرافی برای بررسی دقیق‌تر کیفیت خواب استفاده شود. همچنین مطالعات با طرح‌های پیگیری جهت آزمون تأثیرات طولانی‌مدت‌تر مداخلات و تمرینات آموزش داده شده پیشنهاد می‌شود.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این تحقیق پس از تصویب در کمیته اخلاق دانشگاه دانشگاه علوم پزشکی آزاد اسلامی تهران (IR.IAU.TMU.REC.1399.072) انجام شد.
حامی مالی
این پژوهش هیچ‌گونه کمک مالی از سازمانی‌های دولتی، خصوصی و غیرانتفاعی دریافت نکرده است.
مشارکت نویسندگان
طراحی و مداخله مطالعه: اشرف خرمی‌راد؛ جمع‌آوری داده‌ها: محبوبه سادات منتظری؛ تحلیل و تفسیر داده‌ها: سپیده نصرالله و طاهره نصرآبادی؛ نگارش اولیه: سپیده نصرالله و طاهره نصرآبادی.
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان، این مقاله تعارض منافع ندارد.
تشکر و قدردانی
نویسندگان از کلیه پرستاران شرکت‌کننده در مطالعه، قدردانی می‌کنند.
یکی از دغدغه‌های جدی در حرفه پرستاری، استرس شغلی است. مداومت استرس بالا در حرفه پرستاری منجربه پیامدهای منفی در محل کار ازقبیل فرسودگی شخصی و حرفه‌ای، غیبت از کار، بهره‌وری کمتر، رضایت شغلی کمتر و جابه‌جایی محل کار شده است [1]. استرس‌های طولانی باعث آزادشدن مداوم هورمون‌های استرس و عملکردهای بیولوژیکی نامنظم در مغز و سیستم‌های دیگر می‌شود. این مسئله به‌طور قابل‌توجهی بر سیستم عصبی، متابولیک (سوخت‌وساز)، قلبی و ایمنی تأثیر می‌گذارد [2]. از سوی دیگر، استرس بالای پرستاران به‌طور ویژه منجربه پیامدهای منفی سلامتی در مراجعه‌کنندگان و بیماران می‌شد؛ زیرا وجود استرس شغلی در پرستاران منجربه کاهش کیفیت آن‌ها می‌شود [3].
این درحالی است که هدف اولیه نظام سلامت، بهبودبخشیدن به پیامدهای سلامتی ازطریق فراهم‌کردن مراقبت باکیفیت به بیماران و مددجویان است [4]. کیفیت خواب یکی از مسائل عمده تأثیرگذار بر حرفه پرستاری است. پرستاران از شاخص‌ترین گروه‌های دارای شیفت کاری هستند که به اقتضای شرایط کاری چرخه خواب‌وبیداری مختلی را تجربه می‌کنند [5]. شواهد کافی برای اثبات تأثیر نوبت‌کاری بر سلامتی انسان و عملکرد آن‌ها با اختلال در ریتم‌های بیولوژیک وجود دارد [5]. تحقیقات اخیر حاکی از رابطه مستقیم کیفیت خواب پرستاران با میزان فرسودگی آن‌ها است [6]. باتوجه‌به استرس بالای کاری در پرستاران و ریسک بالای اختلالات خواب در این گروه، توجه به مداخلات روان‌شناختی مؤثر برای این گروه بسیار ضروری است [6].
ذهن‌آگاهی یک مفهوم تازه در حال ظهور درزمینه بهداشت و درمان است. این مفهوم بر زمان حال بدون قضاوت و مواجهه با خود و جهان با صلح، کنجکاوی، علاقه، موافقت، پذیرش، نگرش غیرقضاوتی و چشم‌انداز گسترده تمرکز دارد. مفهوم اصلی و عملکرد ذهن‌آگاهی در «درک واضح» بدن، ذهن، احساسات و افکار شخص و همچنین همه‌چیز در جهان، نهفته است [7]. براساس این مفهوم، جان کاباتزین با هدف کمک به بیماران در یادگیری نحوه زندگی با درد، بیماری‌ها و استرس خود، روش کاهش استرس مبتنی بر ذهن‌آگاهی را توسعه داد [8]. این روش بهعنوان مکمل مداخلات مراقبت‌های پزشکی عمومی طراحی شده است. روش کاهش استرس با ذهن‌آگاهیبه افراد می‌آموزد که از ذهن درونی و قدرت‌های بدنی خود برای انجام کارهای مثبت برای سلامت جسمی و روانی خود استفاده کنند. این روش به‌طور رسمی درزمینه روان‌درمانی در غرب آورده شده است [9]. اخیراً، ذهن‌آگاهی، به‌صورت کاهش استرس با ذهن‌آگاهی یا سایر برنامه‌های اصلاح‌شده مبتنی‌بر کاهش استرس با ذهن‌آگاهی در میان بیماران مبتلابه بی‌خوابی بررسی شده است [7]. نتایج یک مطالعه در کره در سال 2015 بر روی 50 دانشجوی پرستاری نشان داد برنامه کاهش استرس مبتنی‌بر ذهن‌آگاهی موجب کاهش علائم افسردگی و اضطراب در دانشجویان می‌شود [10]. یک فراتحلیل که اخیراً درباره تأثیر کاهش استرس با ذهن‌آگاهی بر بی‌خوابی منتشر شده است، گزارش کرده است که کاهش استرس با ذهن‌آگاهی موجب بهبود نمرات حاصل از ارزیابی ذهنی کیفیت خواب می‌شود، درحالی‌که نیاز به تحقیقات بیشتر در همین زمینه موردتأکید قرار گرفت [11]. نتایج یک مطالعه دیگر حاکی از بهبود مارکرهای تنظیم استرس مانند ترشح کورتیزول و خواب به‌دنبال تمرینات مدیتیشن و کاهش استرس مبتنی‌بر ذهن‌آگاهی بود [12].
برنامه کاهش استرس مبتنی‌بر ذهن‌آگاهی بهعنوان درمان جایگزین و مکمل در کاهش استرس استفاده شده و نشان داده است که در کاهش علائم بی‌خوابی نیز مؤثر بوده است، اما مطالعات کافی درزمینه تأثیرگذاری این برنامه در کاهش استرس و به‌ویژه بهبود خواب گروه شغلی پرستاران موجود نیست. بنابراین هدف از پژوهش حاضر، تعیین تأثیر برنامه کاهش استرس مبتنی‌بر ذهن‌آگاهی بر میزان استرس شغلی و کیفیت خواب پرستاران شاغل در بیمارستان‌های منتخب وابسته‌به دانشگاه علوم پزشکی قم می‌باشد.
روش بررسی
این مطالعه از نوع مداخله‌ای بود که بر روی پرستاران شاغل در یکی از بیمارستان‌های شهر قم و به‌صورت دردسترس انتخاب و به‌شیوه تصادفی در 2 گروه آزمون و کنترل در سال 1399 اجرا شد. برای گروه آزمون، مداخله آموزشی کاهش استرس مبتنی‌بر ذهن‌آگاهی برطبق پروتکل استاندارد اجرا شد و گروه کنترل در لیست انتظار قرار گرفتند. قبل و بعد از مداخله استرس و کیفیت خواب، 2 گروه تعیین و مورد تجزیه‌وتحلیل قرار گرفت. حجم نمونه بااستفاده‌از فرمول کوکران، در سطح اطمینان، ٩٥ درصد با توان آزمون80 درصد و نسبت‌های گرفته شده از مطالعات قبلی (٥/٠=١p و ٣/٠=١q) برای هر گروه 40 نفر تعیین شد. باتوجه‌به احتمال ریزش نمونه، تعداد 45 نفر برای هر گروه درنظرگرفته شد و درنهایت به‌دلیل ریزش اتفاق افتاده تحلیل آماری بر 78 نفر (40 نفر در گروه کنترل و 38 نفر در گروه آزمون) انجام شد.
معیارهای ورود به پژوهش شامل تمایل برای شرکت در پژوهش، دارا بودن مدرک تحصیلی پرستاری در مقطع کارشناسی و بالاتر و یا دارا بودن مدرک بهیاری، اشتغال در بیمارستان محیط پژوهش حداقل از ٦ ماه قبل، عدم مصرف داروهای مؤثر بر روان و معیارهای خروج از پژوهش شامل عدم‌تمایل برای ادامه مشارکت، عدم‌حضور بیش از 3 جلسه از کل جلسات، شرکت در دیگر کارگاه‌های مدیریت استرس، مرخصی بیش از 2 هفته در طول مطالعه یا انتقال به بیمارستان دیگر، مواجهه با استرس عمده (مرگ نزدیکان و طلاق) در طول مطالعه بود. ابزار گردآوری داده‌ها شامل پرسش‌نامه جمعیت‌شناختی، پرسش‌نامه استرس پرستاران اندرسون و گری‌تافت و پرسش‌نامه کیفیت خواب پیتزبورگ بود. پرسش‌نامه جمعیت‌شناختی مشتمل‌بر اطلاعات پاسخ‌دهندگان درباره جنسیت، سن، تحصیلات، تأهل، سمت، نوبت کاری و سابقه کاری بود.
پرسش‌نامه اندرسون و گری‌تافت
برای سنجش استرس پرستاران از پرسش‌نامه اندرسون و گری‌تافت استفاده شد. این مقیاس، شامل 57 عبارت در 9 زیر و در 1 مقیاس لیکرت 5 درجه‌ای تنظیم شده است. آزمودنی باید برحسب میزان فراوانی تجربه موقعیت مورد نظر یکی از گزینه‌ها را انتخاب کند. پاسخ‌ها عبارت‌اند از: 1. اصلا استرس ندارم، 2. بعضی اوقات استرس دارم، 3. اغلب اوقات استرس دارم، 4. شدیداً استرس دارم، 5. این موقعیت شامل وظایف من نمی‌شود [13]. روایی و پایایی پرسش‌نامه استرس پرستاران اندرسون و گری‌تافت در مطالعه‌ای با عنوان «تأثیر موسیقی بر سطح استرس پرستاران بخش‌های مراقبت‌های ویژه» که توسط ابراهیمی و همکاران بر ١٢٧ پرستار انجام شد، مورد تأیید قرارگرفته است. روایی آن ٧٨=r به‌دست‌آمده و ضریب آلفای کرونباخ این آزمون ٣٩/٠ محاسبه شده است [14]. همچنین روایی و پایایی این پرسش‌نامه در مطالعه حسینی و همکاران با عنوان «بررسی وضعیت استرس شغلی و ارتباط آن با سلامت روان پرستاران» که بر روی ٧٣٢ نفر انجام شد، تأیید گردید [15]. در مطالعه حاضر، پایایی این پرسش‌نامه با ضریب کرونباخ 93 درصد تأیید شد.
مقیاس کیفیت خواب پیتزبورگ
برای بررسی کیفیت خواب از مقیاس کیفیت خواب پیتزبورگ استفاده شد که یکی از بهترین ابزارها درزمینه سنجش کیفیت خواب می‌باشد و در سال 1989 توسط دکتر بویس و همکارانش در مؤسسه روانپزشکی پیتزبورگ ساخته شد. دکتر بویس و همکاران انسجام درونی پرسش‌نامه را با استفاده از آلفای کرونباخ 83/0 به دست آوردند [16]. این پرسش‌نامه در اصل دارای 9 گویه است، اما چون سؤال 5 خود شامل 10 گویه فرعی است، بنابراین کل پرسش‌نامه دارای 19 گزینه است که در 1 طیف لیکرت 4 درجه‌ای از صفر تا 3 نمره‌گذاری می‌شود.
این پرسش‌نامه دارای 7 زیرمقیاس است و کسب نمره کل بالاتر از 5 به‌معنی کیفیت خواب ضعیف است [16]. روایی و پایایی پرسش‌نامه پیتزبورگ در مطالعه‌ای با عنوان «کیفیت خواب و برخی عوامل مرتبط با آن در دانشجویان پرستاری و مامایی کرمان» که توسط رضوان علی میرزایی و همکاران در سال ١٣٩٤ و بر ٩٤٣ نفر انجام شد با ضریب آلفای 77/0 مورد تأیید قرار گرفت [17]. همچنین در مطالعه‌ای توسط حیدری و همکاران برای نسخه ایرانی این پرسش‌نامه روایی 86/0 و پایایی 89/0 به دست آمد [18]. پایایی این پرسش‌نامه در مطالعه حاضر با ضریب آلفای کرونباخ 83 درصد تأیید شد.
برنامه مداخله
برای گروه آزمون برنامه کاهش استرس مبتنی‌بر ذهن‌آگاهی طبق پروتکل زیر به‌مدت ٨ جلسه توسط متخصص روانشناس سلامت اجرا شد. برای کنترل ریزش نمونه و جلب همکاری بیشتر تا 3 جلسه غیبت در جلسات مجاز و در غیر این‌صورت فرد از مطالعه حذف می‌شد. برای جبران جلساتی که افراد موفق به حضور نمی‌شدند در کانال تشکیل‌شده در نرم‌افزار پیام‌رسان واتساپ کلیه جلسات بارگزاری می‌شد. امکان طرح سؤال از مدرس دوره نیز برای شرکت‌کنندگان فراهم بود. برای گروه کنترل مداخله‌ای صورت نگرفت و پس از اتمام مطالعه محتوای جلسات آموزشی برایشان ارسال شد. قبل و بعد از انجام مداخله پرسش‌نامه‌های پژوهش در 2 گروه تکمیل گردید. محتوای جلسات برنامه کاهش استرس مبتنی‌بر ذهن‌آگاهی به شرح ذیل بود:
جلسه اول
در مرحله اول از شرکت‌کنندگان خواسته شد خود را معرفی کنند. در مرحله دوم مختصری از ٨ جلسه برای آن‌ها شرح داده شد. پس از آن از شرکت‌کنندگان خواسته شد خوردن یک عدد کشمش را با تمام وجود احساس و در ادامه درباره این احساسشان بحث کنند. سپس به‌مدت ٣٠ دقیقه مدیتیشن اسکن بدن انجام گردید (هم‌زمان با نفس‌کشیدن توجه خود را به قسمتی از بدنشان جلب کنند).
تکلیف خانگی: آنچه را در خوردن یک‌دانه کشمش آموخته‌اند در مورد مسواک‌زدن یا شستن ظروف هم پیاده کنند.
جلسه دوم
در ابتدای جلسه دوم، شرکت‌کنندگان تشویق به انجام مدیتیشن اسکن بدن شدند. پس از آن در مورد این تجربه و تجربه انجام تکلیف خانگی‌شان بحث کردند. بعد از آن در مورد موانع انجام تمرین (مثل بی‌قراری و پرسه‌زدن ذهن) و راه‌حل‌های برنامه ذهن‌آگاهی برای این مسئله (غیرقضاوتی‌بودن و رها‌کردن افکار مزاحم) بحث شد. سپس در مورد تفاوت بین افکار و احساسات بحث شد، با این مضمون که رویدادها به‌طور مستقیم حالت هیجانی خاصی در ما ایجاد نمی‌کنند. این افکار و ادراک ما در مورد آن رویداد است که هیجاناتمان را ایجاد می‌کند. پس از آن از شرکت‌کنندگان خواسته شد مدیتیشن در حالت نشسته را انجام دهند.
تکلیف خانگی: انجام مدیتیشن نشسته و اسکن بدن و ذهن‌آگاهی یک فعالیت روزمره جدید.
جلسه سوم
سومین جلسه بعد از بحث در مورد تکالیف خانگی با تمرین دیدن و شنیدن آغاز شد. در این تمرین از شرکت‌کنندگان خواسته شد به‌نحوی غیرقضاوتی و به‌مدت ٢ دقیقه نگاه کنند و گوش دهند. این تمرین با مدیتیشن نشسته و نفس‌کشیدن همراه باتوجه‌به حواس بدنی دنبال شد. پس از این تمرین، یکی از تمرین‌های حرکات ذهن‌آگاهی بدن انجام شد.
تکالیف منزل عبارت بودند از: مدیتیشن نشسته، اسکن بدن یا یک حرکت بدنی ذهن‌آگاه تمرین ٣ دقیقه‌ای تنفس ذهن‌آگاهانه، ذهن‌آگاهی یک فعالیت روزمره جدید و ذهن‌آگاهی یک رویداد ناخوشایند.
جلسه چهارم
همراه با توجه به تنفس، صداهای بدن و افکار آغاز شد. در ادامه درباره پاسخ‌های استرس و واکنش یک فرد به موقعیت‌های دشوار و نگرش‌ها و رفتارهای جایگزین بحث و در انتهای جلسه، قدم‌‌زدن ذهن‌آگاه تمرین شد.
تکالیف منزل عبارت‌اند از: مدیتیشن نشسته، اسکن بدن یا یکی از حرکات بدنی ذهن‌آگاه و تمرین تنفس ذهن آگاهانه ٣ دقیقه‌ای (در یک رویداد ناخوشایند).
جلسه پنجم
در ابتدای جلسه پنجم، از شرکت‌کنندگان خواسته شد مدیتیشن نشسته را انجام دهند. در ادامه سری دوم حرکات ذهن آگاه بدن ارائه و اجرا شد.
تکالیف جلسات بعد عبارت بودند از: مدیتیشن نشسته، تنفس ذهن‌آگاهانه سه‌دقیقه‌ای در یک رویداد ناخوشایند و ذهن‌آگاهی یک فعالیت جدید روزمره.
جلسه ششم
جلسه ششم با تمرین تنفس ذهن‌آگاهانه 3دقیقه‌ای آغاز شد. تمرینی با این مضمون ارائه شد که: محتوای افکار، اکثراً واقعی نیستند. تمرین اسکن بدن انجام شد.
تکالیف جلسه بعد عبارت بود از: انتخاب ترکیبی از مدیتیشن‌ها که ترجیح شخصی باشد. انجام تنفس ذهن‌آگاهانه سه‌دقیقه‌ای در یک رویداد ناخوشایند و ذهن‌آگاهی یک فعالیت جدید روزمره.
جلسه هفتم
جلسه هفتم با آگاهی نسبت‌به هر آنچه در لحظه به هوشیاری وارد می‌شود، آغاز شد. مضمون این جلسه بود: بهترین راه مراقبت از خودم چیست؟ در ادامه تمرینی ارائه شد که در آن شرکت‌کنندگان مشخص می‌کنند کدام‌یک از رویدادهای زندگی‌شان خوشایند و کدام‌یک ناخوشایند است و علاوه‌بر آن چگونه می‌توان برنامه‌ای تنظیم کرد که به‌اندازه کافی رویدادهای خوشایند در آن باشد. پس‌ازآن تنفس ذهن‌آگاهانه 3 دقیقه‌ای انجام شد.
تمرین خانگی عبارت می‌شوند از: انجام ترکیبی از مدیتیشن که برای فرد مرجح است، انجام تمرین تنفس ذهن‌آگاهانه 3 دقیقه‌ای در یک رویداد ناخوشایند و ذهن‌آگاهی یک فعالیت روزمره جدید.
جلسه هشتم
مضمون این جلسه، استفاده از آنچه تاکنون یاد گرفته‌اید. این جلسه با مدیتیشن اسکن بدن آغاز شد. پس‌ازآن تمرین تنفس ذهن‌آگاهانه ٣ دقیقه‌ای انجام شد. سپس در مورد روش‌های کنار آمدن با موانع انجام مدیتیشن بحث شد. پس‌ازآن در مورد کل جلسه سؤالاتی مطرح شد؛ از این قبیل که آیا شرکت‌کنندگان به انتظارات خود دست‌یافته‌اند؟ آیا احساس می‌کنند شخصیتشان رشد کرده؟ آیا احساس می‌کنند مهارت‌های مقابله‌شان افزایش‌یافته و آیا دوست دارند تمرین‌های مدیتیشن را ادامه دهند.
برای تجزیه‌وتحلیل اطلاعات از نرم‌افزار آماری SPSS نسخه 20 در 2 بخش آمار توصیفی و استنباطی استفاده شد. در بخش توصیفی از شاخص‌های آمار توصیفی مثل فراوانی و در بخش استنباطی برای مقایسه مقادیر قبل و بعد از مداخله در 2 گروه آزمون و کنترل به‌صورت جداگانه از آزمون تی زوجی، ویلکاکسون، تی مستقل و من-ویتنی استفاده شد.
یافته‌ها
میانگین سنی نمونه تحقیق 6±35 و اکثریت آن‌ها کارشناس پرستاری، متأهل، زن و دارای شیفت در گردش بودند. توزیع متغیرهای جمعیت‌شناختی در 2 گروه اختلاف معناداری نداشت (جدول شماره 1).
نمرات استرس در ابتدای مطالعه در گروه آزمون 39/118 با انحراف‌معیار 62/37 و در گروه کنترل 88/116با انحراف‌معیار 09/47 بود که نشان‌دهنده استرس بالای پرستاران بود. همچنین نمرات کیفیت خواب در گروه آزمون و کنترل در ابتدای مطالعه به‌ترتیب 14/7 با انحراف‌معیار 24/3 و 27/7 با انحراف‌معیار 59/3 بود. تحلیل آماری انجام شده بین میانگین نمرات استرس پس از مداخله در گروه آزمون و کنترل تفاوت معناداری نشان داد (001/0>P) (جدول شماره 2)، اما بین نمرات کیفیت خواب 2 گروه پس از مداخله اختلاف معناداری نشان نداد (086/0=P) (جدول شماره 3)؛ اگرچه نمرات کیفیت خواب در گروه آزمون نسبت‌به ابتدای مطالعه بهبود یافته بود و این تغییرات در کیفیت خواب گروه کنترل در مقایسه با شروع مطالعه مشاهده نشد.
بحث
در مطالعه‌ای که با هدف بررسی تأثیر مداخله کاهش استرس مبتنی‌بر ذهن‌آگاهی بر استرس شغلی پرستاران و کیفیت خواب آن‌ها انجام شد، نتایج بیانگر آن است که پرستاران در ابتدای مطالعه از میانگین استرس شغلی قابل‌توجهی برخوردار بودند. استرس ناشی از کار بهعنوان یکی از مهم‌ترین آفات سازمانی به‌شمار می‌رود. وجود استرس و ساعات کاری طولانی در پرستاران تأثیر منفی بر عملکرد آنان داشته و می‌تواند با خطاهای انسانی همراه باشد [19]. مطالعات پیشین نیز سطوح بالای استرس شغلی را در پرستاران گزارش کرده‌اند [20، 21]؛ به‌طور مثال، در مطالعه‌ای که توسط داس‌سان توس در سال 2016 با عنوان تأثیرات مثبت یک برنامه کاهش استرس مبتنی‌بر مراقبه ذهن‌آگاهی بر پرستاران شاغل در بیمارستان‌های برزیل، ارزیابی کیفی و کمی انجام شد، نتایج نشان داد پرستاران سطوح بالای استرس شغلی را تجربه می‌کنند [22]. همچنین در مطالعه بازارکو و همکاران در سال 2011 با عنوان یک برنامه جدید کاهش استرس مبتنی‌بر ذهن‌آگاهی بر سلامتی و رفاه پرستاران شاغل در یک سازمان بزرگ ارائه مراقبت سلامتی، سطح بالای استرس در بین پرستاران مشاهده شد [23]. در یک کارآزمایی بالینی که در سال 2020 با عنوان کاهش استرس مبتنی‌بر ذهن‌آگاهی بر دیسترس روان‌شناختی پرستاران توسط قوادارا و همکاران انجام شد، اشاره شد که پرستاران به‌دلیل ماهیت شغلی خود درمعرض سطوح بالای استرس قرار دارند [24].
نتایج دیگر مطالعه نشان می‌دهد که پرستاران در ابتدای مطالعه کیفیت خواب مناسبی نداشتند. مطالعات متعدد تاکنون کیفیت خواب پرستاران را نامطلوب گزارش کرده‌اند [25، 26]. استرس بالا، ساعات کار طولانی و کار در شیفت‌های شب همه از عوامل منفی تأثیرگذار بر کیفیت خواب پرستاران می‌باشد و در این میان، استرس شغلی بیشترین تأثیر را بر کیفیت خواب این گروه دارد [24].
لین و همکاران در مطالعه‌ای با عنوان «تأثیر نوبت کاری بر استرس شغلی پرستاران، کیفیت خواب و وضعیت سلامت خودادراک‌شده» کیفیت نامطلوب خواب پرستاران را گزارش کردند. آن‌ها همچنین اشاره کردند اختلالات خواب پرستاران به‌طور عمده تحت تأثیر عواملی نظیر ارتباط با پزشک و بیمار، سختی کار، محیط و بحران‌های کاری، ارتقا و رقابت و اختلالات سایکوسوماتیک می‌باشد [27]. فدایی اقدم و همکاران در مطالعه‌ای به بررسی ارتباط کیفیت خواب و استرس شغلی پرستاران در شیفت‌های مختلف کاری پرداختند. در این مطالعه، اکثریت پرستاران کیفیت خواب نامطلوبی را گزارش کردند [25] لویی و همکاران در سال 2020 در مطالعه خود با عنوان ارتباط بین ذهن‌آگاهی، کیفیت خواب و تعارض کار و خانواده در پرستاران چینی؛ کیفیت خواب نامطلوب در پرستاران را گزارش کردند [26].
در راستای اهداف تحلیلی مطالعه، نتایج نشان داد میانگین استرس شغلی پرستاران بعد از مداخله در گروه آزمون و نوبت دوم در گروه کنترل، به‌طور معناداری تفاوت دارد. مطالعه لین و همکاران در چین در سال 2019 با عنوان تأثیر برنامه کاهش استرس مبتنی‌بر ذهن‌آگاهی بر پرستاران، یک کارآزمایی کنترل‌شده تصادفی، نشان داد نمرات استرس در گروه تحت مداخله ذهن‌آگاهی در مقایسه با گروه کنترل به‌طور معناداری متفاوت است [28]. این یافته با نتایج مطالعه حاضر همسو می‌باشد. آن‌ها در مطالعه خود نتیجه گرفتند که ذهن‌آگاهی روش مناسبی برای کاهش استرس و تأثیرات منفی آن و مداخله مناسبی در جهت افزایش انعطاف‌پذیری و تأثیرات مثبت آن در پرستاران است [28]. نتایج مطالعه مهریزی و همکاران نیز که در سال 2020 در کشور ایران با عنوان «تأثیر مداخله مبتنی بر ذهن‌آگاهی بر استرس درک‌شده مراقبین خانوادگی بیماران مبتلابه سرطان» انجام شد؛ یافته‌های مطالعه حاضر را تأیید می‌کند. آن‌ها در مطالعه خود تفاوت معناداری در میانگین نمره استرس پرستاران بعد از مداخله بین گروه‌های آزمون و کنترل مشاهده کردند [29].
نتایج مطالعه سانگ و همکاران در سال 2015 همسو با مطالعه حاضر است. آن‌ها در مطالعه خود با عنوان «تأثیرات کاهش استرس مبتنی‌بر ذهن‌آگاهی بر استرس، اضطراب و افسردگی دانشجویان پرستاری کره‌ای» تفاوت معناداری در استرس دانشجویان پرستاری تحت مداخله کاهش استرس مبتنی‌بر ذهن‌آگاهی نسبت‌به گروه کنترل مشاهده کردند [10]. میرزایی راد و همکاران نیز آموزش مهارت‌های تاب‌آوری را در کاهش استرس پرستاران مؤثر دانستند [30].
نتایج دیگر مطالعه نشان داد که میانگین کیفیت خواب پرستاران بعد از مداخله در گروه آزمون و نوبت دوم در گروه کنترل تفاوت معناداری ندارد. کلات و همکاران سال 2017 در مطالعه‌ای با عنوان «ذهن‌آگاهی در حرکت، مداخله مبتنی بر ذهن‌آگاهی برای کاهش استرس و افزایش کیفیت خواب در کارمندان اسکاندیناوی، بهبود معنادار کیفیت خواب را در گروه تحت مداخله ذهن‌آگاهی در مقایسه با گروه کنترل گزارش کردند که ناهمسو با یافته اخیر تحقیق حاضر است [31]. گالگوس و همکاران نیز در مطالعه خود با عنوان تحلیل ثانویه تغییرات کیفیت خواب در بزرگسالان مسن در یک کارآزمایی بالینی تصادفی‌شده کاهش استرس با ذهن‌آگاهی که در سال 2018 انجام شد؛ تفاوت معناداری در نمرات کیفیت خواب گروه آزمایش نسبت‌به گروه کنترل مشاهده کردند [32] که همسو با یافته‌های مطالعه حاضر نیست.
فرح‌بخش و همکاران در سال 1395 در ایران در مطالعه خود با عنوان «اثربخشی درمان ذهن‌آگاهی بر کیفیت خواب و سلامت روان زنان مبتلا به اختلال بی‌خوابی» نتیجه گرفتند مداخله ذهن‌آگاهی تأثیر معناداری بر کیفیت خواب دارد؛ به‌طوری‌که در پایان این مطالعه و پس از اجرای مداخله بین نمرات کیفیت خواب گروه آزمون و کنترل اختلاف معناداری مشاهده شد [33]. عدم‌همسویی مطالعات فوق با نتایج مطالعه حاضر را می‌توان به اختلاف جوامع مورد پژوهش مرتبط دانست. از طرف دیگر، لازم است در تحلیل نتایج این مطالعه باید در نظر گرفت که اجرای مطالعه همراه بود با همه‌گیری کرونا و شرایط حاد و پر استرس بیمارستان‌ها که در این شرایط قدرت اثربخشی مداخله اجراشده را کاهش داد و باوجودی‌که مداخله موجب کاهش معنادار در متغیر استرس شغلی پرستاران شده بود، اما در بهبود کیفیت خواب توفیق لازم را کسب نکرد. اگرچه نمرات کیفیت خواب در گروه آزمون در پایان مداخله بهتر از گروه کنترل بود، اما این تفاوت ازنظر آماری معنادار نبود.
محدودیت‌ها
درخصوص محدودیت‌های این مطالعه لازم است اشاره شود که انجام تحقیق هم‌زمان با همه گیری کووید-19 ممکن است مانع تأثیرگذاری کامل مداخله شده باشد؛ اگرچه نتایج حاصل از مداخله در این شرایط بر ارزشمندی برنامه کاهش استرس مبتنی بر ذهن‌آگاهی در طول شرایط بحرانی و تعمیم نتایج در این‌گونه بحران‌ها برای پرستاران می‌افزاید. همچنین زیادبودن شمار پرسش‌های هر 2 پرسش‌نامه و کند جواب‌دادن بعضی از پرستاران به طولانی‌شدن زمان اجرای آن می‌انجامید که این عامل ممکن بود بر میزان دقت پاسخ‌های شرکت‌کنندگان اثر بگذارد.
نتیجه‌گیری
براساس نتایج تحقیق می‌توان نتیجه گرفت که مداخلات کاهش استرس مبتنی‌بر ذهن‌آگاهی در بیمارستان‌ها انجام‌شدنی و مؤثر است. به‌همین دلیل لازم است در برنامه‌های مدیریت بهینه منابع انسانی و به‌منظور کنترل استرس و بهبود کیفیت زندگی کاری پرستاران به این مداخلات توجه شود. ازآنجایی‌که در تحقیق حاضر از روش‌های خودگزارشی برای برآورد کیفیت خواب و استرس استفاده شد، پیشنهاد می‌شود در مطالعات آینده از روش‌های عینی‌تر دیگر مانند اکتی‌گرافی برای بررسی دقیق‌تر کیفیت خواب استفاده شود. همچنین مطالعات با طرح‌های پیگیری جهت آزمون تأثیرات طولانی‌مدت‌تر مداخلات و تمرینات آموزش داده شده پیشنهاد می‌شود.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این تحقیق پس از تصویب در کمیته اخلاق دانشگاه دانشگاه علوم پزشکی آزاد اسلامی تهران (IR.IAU.TMU.REC.1399.072) انجام شد.
حامی مالی
این پژوهش هیچ‌گونه کمک مالی از سازمانی‌های دولتی، خصوصی و غیرانتفاعی دریافت نکرده است.
مشارکت نویسندگان
طراحی و مداخله مطالعه: اشرف خرمی‌راد؛ جمع‌آوری داده‌ها: محبوبه سادات منتظری؛ تحلیل و تفسیر داده‌ها: سپیده نصرالله و طاهره نصرآبادی؛ نگارش اولیه: سپیده نصرالله و طاهره نصرآبادی.
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان، این مقاله تعارض منافع ندارد.
تشکر و قدردانی
نویسندگان از کلیه پرستاران شرکت‌کننده در مطالعه، قدردانی می‌کنند.
نوع مطالعه: مقاله پژوهشي |
موضوع مقاله:
پرستاری-روانپرستاری
دریافت: 1400/10/27 | پذیرش: 1401/2/11 | انتشار: 1401/1/10
دریافت: 1400/10/27 | پذیرش: 1401/2/11 | انتشار: 1401/1/10
فهرست منابع
1. Boyle DA, Bush NJ. Reflections on the emotional hazards of pediatric oncology nursing: Four decades of perspectives and potential. J Pediatr Nurs. 2018; 40:63-73. [DOI:10.1016/j.pedn.2018.03.007] [PMID] [DOI:10.1016/j.pedn.2018.03.007]
2. Masafi S, Saadat SH, Tehranchi K, Olya R, Heidari M, Malihialzackerini S, et al. Effect of stress, depression and type D personality on immune system in the incidence of coronary artery disease. Open Access Maced J Med Sci. 2018; 6(8):1533-44. [PMID] [PMCID] [DOI:10.3889/oamjms.2018.217]
3. Arnetz J, Sudan S, Goetz C, Counts S, Arnetz B. Nurse work environment and stress biomarkers: Possible implications for patient outcomes. J Occup Environ Med. 2019; 61(8):676-81. [DOI:10.1097/JOM.0000000000001642] [PMID] [DOI:10.1097/JOM.0000000000001642]
4. World Health Organization WHO. WHO guideline: Recommendations on digital interventions for health system strengthening: Web supplement 2: Summary of findings and GRADE tables. Geneva: World Health Organization; 2019. [Link]
5. Chellappa SL, Morris CJ, Scheer FA. Circadian misalignment increases mood vulnerability in simulated shift work. Sci Rep. 2020; 10(1):1-10. [DOI:10.1038/s41598-020-75245-9] [PMID] [PMCID] [DOI:10.1038/s41598-020-75245-9]
6. Giorgi F, Mattei A, Notarnicola I, Petrucci C, Lancia L. Can sleep quality and burnout affect the job performance of shift‐work nurses? A hospital cross‐sectional study. J Adv Nurs. 2018; 74(3):698-708. [DOI:10.1111/jan.13484] [PMID] [DOI:10.1111/jan.13484]
7. Querstret D, Morison L, Dickinson S, Cropley M, John M. Mindfulness-based stress reduction and mindfulness-based cognitive therapy for psychological health and well-being in nonclinical samples: A systematic review and meta-analysis. Int J Stress Manag. 2020; 27(4):394-411. [DOI:10.1037/str0000165] [DOI:10.1037/str0000165]
8. Kabat-Zinn J. The Invitation within the cultivation of mindfulness. Mindfulness. 2021; 12(4):1034-7. [DOI:10.1007/s12671-021-01592-x] [DOI:10.1007/s12671-021-01592-x]
9. Kabat-Zinn J. The liberative potential of mindfulness. Mindfulness. 2021; 12(6):1555-63. [DOI:10.1007/s12671-021-01608-6] [DOI:10.1007/s12671-021-01608-6]
10. Song Y, Lindquist R. Effects of mindfulness-based stress reduction on depression, anxiety, stress and mindfulness in Korean nursing students. Nurse Educ Today. 2015; 35(1):86-90. [DOI:10.1016/j.nedt.2014.06.010] [PMID] [DOI:10.1016/j.nedt.2014.06.010]
11. W.Kanen J, Nazir R, Sedky K, K Pradhan B. The effects of mindfulness-based interventions on sleep disturbance: A meta-analysis. Adolesc Psychiatry. 2015; 5(2):105-15. [DOI:10.2174/2210676605666150311222928] [DOI:10.2174/2210676605666150311222928]
12. Brand S, Holsboer-Trachsler E, Naranjo JR, Schmidt S. Influence of mindfulness practice on cortisol and sleep in long-term and short-term meditators. Neuropsychobiology. 2012; 65(3):109-18. [DOI:10.1159/000330362] [PMID] [DOI:10.1159/000330362]
13. Gray-Toft P, Anderson JG. The nursing stress scale: Development of an instrument. J Behav Assess. 1981; 3:11-23. [DOI:10.1007/BF01321348] [DOI:10.1007/BF01321348]
14. Ebrahimi M, Nasrabadi T, Tayyebi Z. [The effect of music on nurses stress level (Persain)]. Iran J Nurs Res. 2016; 11(5):20-5. [DOI:10.21859/ijnr-11054] [DOI:10.21859/ijnr-11054]
15. Hosseini Z, Hazavei MM, Imanzad M, Ghanbarnezhad A, Gharlipour Z. [A study of job stress and its relationship with nurses› mental health (Persain)]. Adv Nurs Midwifery. 2014; 23(82):55-62. [Link]
16. Buysse DJ, Reynolds III CF, Monk TH, Berman SR, Kupfer DJ. The Pittsburgh sleep quality index: A new instrument for psychiatric practice and research. Psychiatry Res. 1989; 28(2):193-213. [DOI:10.1016/0165-1781(89)90047-4] [DOI:10.1016/0165-1781(89)90047-4]
17. Aliirzaei R, Azizzadeh Forouzi M, Abazari F, Mohammadalizadeh S, Haghdoust A. [Sleep quality and some associated factors in Kerman students of nursing and midwifery (Persain)]. Health Dev J. 2015; 4(2):146-157. [Link]
18. Heydari A, Ehteshamzadeh P, Marashi M. [The relationship between insomnia severity, sleep quality, drowsiness and mental health disorders with educational performance in famale adolescences of Ahwaz city (Persain)]. J Women Cult. 2010; 1(4):65-76. [Link]
19. Leng M, Xiu H, Yu P, Feng J, Wei Y, Cui Y, et al. Current state and influencing factors of nurse resilience and perceived job-related stressors. J Contin Educ Nurs. 2020; 51(3):132-7. [DOI:10.3928/00220124-20200216-08] [PMID] [DOI:10.3928/00220124-20200216-08]
20. Rahnama N, Bakhtiarpour S, Bavi S, Jayrvand H, Bozorgi ZD. [Presentation a model of quality of work life based on job stress and optimism mediated by fatigue in married nurses in Ahvaz (Persain)]. J Health Promot Manag. 2021; 10(3):95-108. [Link]
21. Chinaveh M, Arjomand E. [Comparison of anxiety, depression and procrastination in nurses of mental and general hospitals (Persain)]. J Health Promot Manag. 2017; 6(4):1-7. [Link] [DOI:10.21859/jhpm-07021]
22. dos Santos TM, Kozasa EH, Carmagnani IS, Tanaka LH, Lacerda SS, Nogueira-Martins LA. Positive effects of a stress reduction program based on mindfulness meditation in Brazilian nursing professionals: Qualitative and quantitative evaluation. Explore. 2016; 12(2):90-9. [DOI:10.1016/j.explore.2015.12.005] [PMID] [DOI:10.1016/j.explore.2015.12.005]
23. Bazarko D, Cate RA, Azocar F, Kreitzer MJ. The impact of an innovative mindfulness-based stress reduction program on the health and well-being of nurses employed in a corporate setting. J Workplace Behav Health. 2013; 28(2):107-33. [DOI:10.1080/15555240.2013.779518] [PMID] [PMCID] [DOI:10.1080/15555240.2013.779518]
24. Ghawadra SF, Lim Abdullah K, Choo WY, Danaee M, Phang CK. The effect of mindfulness‐based training on stress, anxiety, depression and job satisfaction among ward nurses: A randomized control trail. J Nurs Manag. 2020; 28(5):1088-97. [DOI:10.1111/jonm.13049] [PMID] [DOI:10.1111/jonm.13049]
25. Fadae Aghdam N, Ameri M, Goli S, Imeni M. [Relationship between sleep quality and job stress of nurses in different shifts working (Persain)]. Avicenna J Nurs Midwifery Care. 2020; 28(2):103-11. [Link] [DOI:10.30699/ajnmc.28.2.103]
26. Liu K, Yin T, Shen Q. Relationships between sleep quality, mindfulness and work-family conflict in Chinese nurses: A cross-sectional study. Appl Nurs Res. 2020; 55:151250. [DOI:10.1016/j.apnr.2020.151250] [PMID] [DOI:10.1016/j.apnr.2020.151250]
27. Lin SH, Liao WC, Chen MY, Fan JY. The impact of shift work on nurses job stress, sleep quality and self‐perceived health status. J Nurs Manag. 2014; 22(5):604-12. [DOI:10.1111/jonm.12020] [PMID] [DOI:10.1111/jonm.12020]
28. Lin L, He G, Yan J, Gu C, Xie J. The effects of a modified mindfulness-based stress reduction program for nurses: A randomized controlled trial. Workplace Health Saf. 2019; 67(3):111-22. [DOI:10.1177/2165079918801633] [PMID] [DOI:10.1177/2165079918801633]
29. Mehrizi Z, Nasiri A, Sahranavard S, Reza A. [The effect of mindfulness-based intervention on perceived stress in family caregivers of patients with cancer (Persain)]. Iran J Psychiatr Nurs. 2020; 7(6):1-10. [Link]
30. Mirzaeirad SZ, Arsalani N, Dalvandi A, Rezasoltani P, Hoseini SD. [The effect of resilience skills training on nursing stress of nursing staff in hospitals of Golestan province (Persain)]. J Health Promot Manag. 2019; 8(2):41-8. [Link]
31. Klatt M, Norre C, Reader B, Yodice L, White S. Mindfulness in motion: A mindfulness-based intervention to reduce stress and enhance quality of sleep in Scandinavian employees. Mindfulness. 2017; 8:481-8. [DOI:10.1007/s12671-016-0621-x] [DOI:10.1007/s12671-016-0621-x]
32. Gallegos AM, Moynihan J, Pigeon WR. A secondary analysis of sleep quality changes in older adults from a randomized trial of an MBSR program. J Appl Gerontol. 2018; 37(11):1327-43. [DOI:10.1177/0733464816663553] [PMID] [PMCID] [DOI:10.1177/0733464816663553]
33. Farahbakhsh A, Dehghani F. [Effectiveness of mindfulness therapy in sleep quality and mental health of women with insomnia disorder (Persain)]. J Torbat Heydariyeh Univ Med Sci. 2016; 4(3):8-15. [Link]
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
حق تالیف (کپی رایت) برای مولفان محفوظ است.
صاحب امتیاز: دانشگاه علوم پزشکی قم
ناشر: انتشارات دانشگاه علوم پزشکی قم
شاپا چاپی: 7799-1375
شاپا الکترونیک: 1375-2008
ایمیل مجله: journal@muq.ac.ir
j.muq.ac@gmail.com
