جلد 18 -
جلد 18 - صفحات 0-0 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Ethics code: IR.MUQ.REC.1399.144
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Dehghan H, Abdi B, Akhoundzadeh K. Self-efficacy Level and Its Relationship With Coping Strategies and Locus of Control in Older Adults in Qom, Iran. Qom Univ Med Sci J 2024; 18 : 1211.1
URL: http://journal.muq.ac.ir/article-1-3802-fa.html
URL: http://journal.muq.ac.ir/article-1-3802-fa.html
دهقانی حکیمه، عبدی بهاره، آخوندزاده کبری. خودکارآمدی و ارتباط آن با راهبردهای مقابله و منبع کنترل در سالمندان مراجعه‌کننده به کانون‌های بازنشستگی شهر قم. مجله دانشگاه علوم پزشکی قم. 1403; 18 ()
حکیمه دهقانی1 
، بهاره عبدی2 ، کبری آخوندزاده* 3
، بهاره عبدی2 ، کبری آخوندزاده* 3
1- گروه بهداشت جامعه، دانشکده پرستاری و مامایی، دانشگاه علوم پزشکی قم، قم، ایران.
2- گروه پرستاری، دانشکده پرستاری و مامایی شرق گیلان - لنگرود، دانشگاه علوم پزشکی گیلان، رشت، ایران.
3- گروه فیزیولوژی، دانشکده پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی قم، قم، ایران. ،mehr2257@gmail.com
2- گروه پرستاری، دانشکده پرستاری و مامایی شرق گیلان - لنگرود، دانشگاه علوم پزشکی گیلان، رشت، ایران.
3- گروه فیزیولوژی، دانشکده پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی قم، قم، ایران. ،
واژه‌های کلیدی: سالمند، خودکارآمدی، مهارت‌های مقابله‌ای، کنترل داخلی‌خارجی
متن کامل [PDF 4583 kb]
(319 دریافت)
| چکیده (HTML) (684 مشاهده)
متن کامل: (251 مشاهده)
مقدمه
عمر طولانی و پدیده پیر شدن ماحصل پیشرفت‌های علوم پزشکی، بهداشت و آموزش‌و‌پرورش قرن 20 است که به کاهش میزان مرگ‌و‌میر و افزایش امید به زندگی منجر شده است [1]. طبق شواهد علمی، درصد افراد بالای 65 سال از 506 میلیون نفر در سال 2008 به 4/1 بیلیون نفر تا سال 2040 می‌رسد که یک رشد 2 برابری از 7 درصد به 14 درصد را مخصوصاً در کشورهای در‌حال‌توسعه نشان می‌دهد [2]. افزایش جمعیت سالمندان در ایران حتی از دیگر کشورها قابل‌توجه‌تر است. به‌طوری‌که هرم سنی کشور تا سال 1430 استوانه‌ای می‌شود که از آن به سونامی سالمندی در ایران تعبیر می‌شود [3]. براساس تعریف سازمان بهداشت جهانی، زمانی که جمعیت بالای 60 سال کشوری به بیش از 7 درصد برسد آن کشور سالمند محسوب می‌شود [4].
طبق پیشنهاد سازمان بهداشت جهانی دولت‌ها، سازمان‌های بین‌المللی و جوامع مدنی در صورتی می‌توانند از عهده سالمندی برآیند که شیوه‌هایی را در جهت سالمندی پویا اتخاذ کنند [5]. از‌این‌رو توجه به مسائل و نیازهای سالمندان یک ضرورت اجتماعی است و توجه به رفتارهای ارتقا‌دهنده سلامت و کیفیت زندگی امر مهمی است که مورد غفلت واقع شده است [6].
سالمندی علاوه بر پیامدهای جسمی، مانند ناتوانی جسمی و بیماری‌های مزمن، تبعات روحی و روانی و مشکلات رفتاری و روان‌شناختی را نیز به همراه دارد [7]. آلبرت بندورا در نظریه شناختی و اجتماعی خود در تبیین بهترین سازه‌های پیش‌بینی‌کننده رفتار و تغییر رفتار، مهم‌ترین عنصر را خودکارآمدی معرفی می‌کند [8]. خودکارآمدی یا کارایی شخصی، مفهومی روانی‌اجتماعی است که ریشه در تئوری شناختی اجتماعی بندورا دارد و به معنای اطمینان خاطر فرد از توانایی‌های خود برای انجام رفتارهای بخصوص در زمینه‌های مختلف است. از دیدگاه بندورا میزان تلاش و پافشاری افراد برای رسیدن به اهدافشان مستقیماً به میزان خودکارآمدی آنها بستگی دارد. افراد با سطح خودکارآمدی بالا اهداف بزرگ‌تری را برای خود در نظر می‌گیرند، سعی و تلاش بیشتری دارند و در مقابله با شرایط ثابت‌قدم‌ترند [9]. خودکارآمدی، به‌ویژه در سالمندان به لحاظ شرایط سنی و فیزیولوژیک و آسیب‌پذیری آنها، مورد توجه متخصصین است [10]. شواهد نشان می‌دهند افزایش سن، سطح خودکارآمدی را تحت تأثیر قرار می‌دهد، به‌طوری‌که خودکارآمدی در کودکی و اوایل بزرگسالی افزایش یافته و در میانسالی به بالاترین حد خود رسیده و پس از 60 سالگی کاهش می‌یابد [11]، بنابراین میزان خودکارآمدی سالمندان عموماً پایین است [12].
مطالعات، تأثیر خودکارآمدی را بر ابعاد مختلف زندگی سالمندان نشان داده‌اند، به‌عنوان مثال مشخص شده است سالمندان تحت برنامه ارتقای خودکارآمدی، ازنظر عملکرد فیزیکی و رضایت از زندگی شرایط بهتری داشتند [10]. همچنین نتایج مطالعه شعبانی و همکاران نشان داد با افزایش نسبی نمره خودکارآمدی سالمندان مقیم سراهای سالمندان کیفیت زندگی آنان نیز بهبود می‌یابد [8]. علاوه‌بر‌این مشخص شده خودکارآمدی با راهبردهای مقابله نیز ارتباط دارد، به‌عنوان نمونه طبق نتایج مطالعه‌ای در گروه‌های غیر‌سالمند، گزارش شد خودکارآمدی قادر به پیش‌گویی راهبردهای مقابله در موقعیت‌های استرس‌زا در دانشجویان است [13].
بنا بر آنچه بیان شد مطالعات سالمندی تنها جنبه‌های جسمی و فیزیولوژیکی را شامل نمی‌شود، بلکه انجام تحقیقات در‌زمینه جنبه های روانی و اجتماعی سالمندی، ازجمله راهبردهای مقابله‌ای افراد سالمند در مواجهه با تغییرات سنی مهم است و در ارتقای سالمندی موفق نقش دارد. راهبردهای مقابله‌ای، فعالیت‌های شناختی و رفتاری هستند که به‌منظور کاهش ریشه تنیدگی یا آثار آن به کار گرفته می‌شوند. هرگونه تغییر در زندگی انسان اعم از خوشایند و ناخوشایند، مستلزم نوعی سازگاری مجدد است. روش‌های مقابله با تغییرات زندگی و تنیدگی‌های حاصل از آن در افراد مختلف و برحسب موقعیت‌های گوناگون متفاوت است [14]. 3 نوع سبک مقابله شناخته‌شده عبارت‌اند از: راهبردهای مسئله‌مدار (رفتارهای حل مسئله و جست‌وجوی حمایت اجتماعی)، راهبردهای هیجان‌مدار (اضطراب و خودانتقادی) و راهبردهای اجتنابی (تفکر آرزومندانه و انکار مشکلات). در مدل سبک‌های مقابله‌ای اندلر و پارکر سبک‌های هیجان‌مدار و اجتنابی به‌عنوان سبک‌های ناسازگار و سبک مسئله‌مدار به‌عنوان سبک سازگار برای مقابله با تنش‌های زندگی روزمره در نظر گرفته شده است [15].
منبع کنترل ازجمله عواملی است که می‌تواند در سلامت (روانی‌اجتماعی) نقش داشته باشد. منبع کنترل خصیصه‌ای شخصیتی است که به میزان باور فرد در کنترل وقایع زندگی اشاره دارد و به 2 دسته منبع کنترل بیرونی و درونی طبقه‌بندی می‌شود. افراد با منبع کنترل بیرونی بر این باورند که رفتارهایشان با سرنوشت و شانس و سایر شرایط بیرونی هدایت می‌شود.درحالیکه افراد دارای منبع کنترل درونی معتقدند رفتارشان ازطریق تلاش و تصمیمات شخصی خودشان کنترل می‌شود [16].
براساس مطالعات، متغیرهای مختلف رفتاری و شناختی، ازجمله راهبردهای مقابله و منبع کنترل، می‌توانند سلامت سالمند را تحت تأثیر قرار دهند [4، 17]. علاوه‌بر‌این در مطالعات جمعیت‌های غیر‌سالمند مشخص شده است راهبردهای مقابله و منبع کنترل با خودکارآمدی ارتباط دارد [13، 18]. به دلیل تفاوت‌های جسمی و روحی و روانی سالمندان با غیر سالمندان و همچنین خودکارآمدی پایین‌تر سالمندان نسبت به جمعیت غیر‌سالمند، بررسی عوامل مرتبط با خودکارآمدی در سالمندان ضروری به نظر می‌رسد. با‌توجه‌به افزایش آمار سالمندان در ایران و با‌توجه‌به اینکه بهبود خودکارآمدی می‌تواند راهی برای مقابله با مشکلات روانی‌اجتماعی در نظر گرفته شود، شناسایی عوامل مؤثر بر خودکارآمدی می‌تواند در تنظیم برنامه‌های مداخله‌ای مورد استفاده قرار گیرد. بر‌این‌اساس پژوهش حاضر با هدف تعیین خودکارآمدی و ارتباط آن با برخی عوامل شناختی و رفتاری، ازجمله راهبردهای مقابله و منبع کنترل در سالمندان انجام شد.
مواد و روش‌ها
پژوهش حاضر یک مطالعه توصیفی‌تحلیلی از نوع مقطعی بود و برای تعیین ارتباط راهبردهای مقابله و منبع کنترل با خودکارآمدی در سالمندان مراجعه‌کننده به کانون‌های بازنشستگی استان قم در سال 1399 انجام شد. جامعه پژوهش شامل کلیه سالمندان بالای 60 سال مراجعه‌کننده به کانون‌های بازنشستگی استان قم بود. معیارهای ورود: سن بالای 60 سال، نداشتن زوال عقل، عدم وجود مشکل روانی، آگاهی نسبت به زمان، مکان و اشخاص، نداشتن نابینایی و ناشنوایی و تمایل به شرکت در مطالعه. نمونه‌گیری این مطالعه از نوع در دسترس بود و 100 نفر سالمند با معیارهای فوق وارد مطالعه شدند. ابزار گردآوری داده‌ها پرسش‌نامه 4 قسمتی بود.
بخش اول
درمورد اطلاعات فردی و اجتماعی، شامل سن، جنس، وضعیت تأهل، میزان تحصیلات، وضعیت اشتغال و میزان درآمد بود.
بخش دوم
مشتمل بر10 سؤال درمورد خودکارآمدی عمومی
بخش سوم
پرسش‌نامه راهبرد مقابله‌ای مشتمل بر 21 سؤال
بخش چهارم
پرسش‌نامه 24 گویه‌ای لونسون جهت ارزیابی منبع کنترل کلی بود.
پرسش‌نامه خودکارآمدی عمومی
این پرسش‌نامه 10 گویه‌ای را شوآرزر و اورشلیم ساخته‌اند که پاسخ‌های آن به‌صورت گزینه‌های اصلاً صحیح نیست تا کاملاً صحیح است و با امتیاز 1 تا 4 درجه‌بندی شده است. کمترین نمره 10 و بیشترین آن 40 است و نمره بالاتر در این مقیاس نشان‌دهنده خودکارآمدی بیشتر است. این مقیاس به فارسی ترجمه شده است و ضریب آلفای کرونباخ آن در مطالعه دانش‌نیا 82/0 [19] به دست آمد.
پرسش‌نامه منبع کنترل کلی
نسخه فارسی پرسش‌نامه چندبُعدی منبع کنترل لونسون که شامل 24 عبارت و 3 زیر‌مقیاس (درونی، افراد قدرتمند و شانس) است برای مطالعه حاضر استفاده شد. مجموع نمره‌های 2 زیر‌مقیاس افراد قدرتمند و شانس، منبع کنترل بیرونی را می‌سنجند. پاسخ‌دهندگان باید در طیف لیکرت 6 گزینه‌ای میزان موافقت یا مخالفت خود را با هریک از عبارات مشخص می‌کردند. نمره بالا در هر مقیاس نشان‌دهنده باور فرد به آن مقیاس به‌عنوان منبع کنترل‌کننده رویدادهای زندگی‌اش بود. این پرسش‌نامه به فارسی ترجمه شده است [20] و در مطالعه هاشمی رزینی، آلفای کرونباخ منبع کنترل درونی 89/0 و منبع کنترل بیرونی 76/0 به دست آمد [21].
پرسش‌نامه راهبردهای مقابله‌ای
راهبردهای مقابله با استفاده از پرسش‌نامه کوتاه‌شده کالزبیک و همکاران که براساس پرسش‌نامه اصلی مقابله با شرایط پراسترس اندلر و پارکر سال 1990 [22] تهیه شده، سنجش شد. فرم کوتاه‌شده پرسش‌نامه 21 گویه است و در یک طیف لیکرت 5 درجه‌ای از هرگز (1) تا بسیار زیاد (5) میزان استفاده از هریک از راهبردهای مقابله‌ای را می‌سنجد. این مقیاس 3 سبک اصلی مقابله، یعنی مقابله مسئله‌مدار، هیجان‌مدار و اجتنابی را ارزیابی می‌کند. پرسش‌نامه در ایران روایی و پایایی شده است و در جمعیت سالمندان نیز مورد استفاده قرار گرفته است. پایایی پرسش‌نامه به‌وسیله آلفای کرونباخ در مطالعه صفرزاده و همکاران برای خرده‌مقیاس‌های هیجان‌مدار و مسئله‌مدار و اجتنابی به ترتیب 90/0، 92/0 و 85/0 به دست آمد [23].
روش‌های آماری تجزیهوتحلیل نتایج
اطلاعات جمع‌آوری‌شده با نرم‌افزار آماری spss ویرایش 20 مورد تجزیهوتحلیل قرار گرفت. داده‌های توصیفی به‌صورت میانگین و انحراف‌معیار یا فراوانی و درصد گزارش شد. پس از تعیین نرمالیتی داده‌ها، از آزمون‌های یومن ویتنی، کروسکال والیس و رگرسیون جهت تحلیل داده‌ها استفاده شد.
یافته‌ها
طبق نتایج مطالعه اکثر شرکت‌کنندگان مطالعه مرد 66 (8/66 درصد) با میانگین سنی 5/3±9/63 بودند. (جدول شماره 1). اکثر شرکت‌کنندگان متأهل 73 (73 درصد)، دارای تحصیلات دیپلم 44 (44 درصد)، ازنظر شغلی بازنشسته 49 (49 درصد) و ازنظر وضعیت اقتصادی در حد متوسط 60 (60 درصد) بودند. جدول شماره 1 مشخصات فردی و اجتماعی واحدهای مورد‌پژوهش و ارتباط آن با خودکارآمدی را نشان می‌دهد. از بین متغیرهای جمعیت‌شناختی، شغل با نمره خودکارآمدی ارتباط داشت و افراد بیکار کمترین نمره خودکارآمدی را گزارش کردند. ارتباطی بین سایر متغیرهای جمعیت‌شناختی و خودکارآمدی مشاهده نشد. در جدول شماره 2 میانگین و انحراف‌معیار متغیرهای خودکارآمدی، راهبردهای مقابله‌ای و منبع کنترل شرکت‌کنندگان گزارش شده است. میانگین نمره خودکارآمدی شرکت‌کنندگان 2/4±4/30 به دست آمد. در جدول شماره 3 نتایج آزمون مربوط به رگرسیون پیش‌بینی نمره خودکارآمدی با راهبردهای مقابله‌ای و منبع کنترل خلاصه شده است. با‌توجه‌به این جدول از بین زیرمقیاسهای راهبردهای مقابله، مقیاس اجتنابی، خودکارآمدی را پیش‌بینی می‌کرد (04/p=0)، به این صورت که به‌ازای هر 1 واحد افزایش در مقیاس اجتنابی، میزان خودکارآمدی 427/0 واحد افزایش یافت. ارتباطی بین زیرمقیاسهای منبع کنترل و خودکارآمدی مشاهده نشد.
بحث
ازآنجاییکه سالمندی می‌تواند تأثیرات منفی بر خودکارآمدی داشته باشد، مطالعه و بررسی در‌زمینه عوامل مؤثر بر یا متأثر از خودکارآمدی و جست‌وجوی راه‌های بهبود احساس خودکارآمدی در سالمندی مهم است. بنابراین این مطالعه درصدد بررسی خودکارآمدی و ارتباط آن با برخی از عوامل رفتاری و شناختی، ازجمله راهبردهای مقابله و منبع کنترل در سالمندی بود. یافته‌های این مطالعه نشان داد میانگین خودکارآمدی در سالمندان تحت مطالعه 2/4±4/30 بود. از بین متغیرهای جمعیت‌شناختی، شغل با نمره خودکارآمدی ارتباط داشت. همچنین نمره خودکارآمدی با راهبرد مقابله اجتنابی قابل‌پیش‌بینی بود.
در مطالعه حاضر نمره خودکارآمدی سالمندان از حداکثر 40 نمره حدود 30 به دست آمد. طبق یافته‌های مطالعه ترکی و همکاران و همچنین مطالعه کاهه و همکاران بر روی سالمندان مقیم آسایشگاه‌های شهر تهران، میانگین نمره خودکارآمدی عمومی ساکنین سرای سالمندان پایین گزارش شد [24، 25]. در مطالعه اشراقی و همکاران در سالمندان مقیم آسایشگاه‌های شهر تهران نیز میزان خودکارآمدی گزارش‌شده با استفاده از پرسش‌نامه مشابه (شوآرزر و اورشلیم) پایین گزارش شد [26]. اگرچه در مطالعه حاضر نمره خودکارآمدی نسبتاً پایین بود، اما در مقایسه با مطالعات ذکر‌شده این نمره بالاتر بود. به نظر می‌رسد که تفاوت محیط پژوهش بین مطالعه حاضر و مطالعات ذکر‌شده (کانون‌های بازنشستگی در مقابل سرای سالمندان) و به تبع آن تفاوت شرایط سالمندان ازنظر سنی، جسمی، روحی و روانی در تفاوت یافته‌ها تأثیر داشته باشد. مطالعه حیدری و قدوسی در سالمندان ساکن خانواده و ساکن آسایشگاه سالمندان مؤید این یافته است. به‌طوری‌که نمره خودکارآمدی سالمندان ساکن خانواده بالاتر از سالمندان مقیم آسایشگاه سالمندی بود [10]. همچنین در تأیید این یافته مطالعه‌ای نشان داد محیط زندگی سالمندان (شامل اقامت طولانی در سرای سالمندان، اقامت در آسایشگاه جانبازان و ساکنین در منزل) روی پارامترهای مختلف جسمی، روحی‌روانی و شناختی و رفتاری، ازجمله خودکارآمدی و منبع کنترل اثر دارد [27]. در مطالعه روزبهانی و همکاران نیز که در سالمندان مبتلا به فشار خون بالا در شهر قم انجام شد نمره خودکارآمدی متفاوت با نمره مطالعه حاضر بود [28]. ازآنجاییکه ابتلا به بیماری‌های خاص یا مزمن می‌تواند احساس خودکارآمدی را تضعیف کند [19]، کاهش خودکارآمدی در سالمندان مبتلا به فشار خون بالا دور از انتظار نیست.
به نظر می‌رسد تفاوت میانگین سنی در مطالعه حاضر و مطالعه شعبانی (5/3±9/63 در مقابل 78/11±66/78) [8] می‌تواند در حصول یافته‌های متفاوت نمره خودکارآمدی نقش داشته باشد، چرا‌که مطالعات، کاهش خودکارآمدی را با افزایش سن نشان داده‌اند. طبق یافته‌های موجود افزایش سن بعد از 60 سالگی میزان خودکارآمدی را کاهش می‌دهد [11]. علاوه‌بر‌آن اقامت در آسایشگاه‌های سالمندان و وابستگی سالمند در این مراکز نیز می‌تواند روی خودکارآمدی تأثیر داشته باشد. در تأیید این یافته مشخص شده در سالمندان به دلیل احتمال بیشتر برای ابتلا به اختلالات شناختی و جسمانی و به دنبال آن وابستگی به دیگران برای انجام فعالیت‌های روزانه، سطح خودکارآمدی دستخوش تغییر می‌شود [29].
میانگین نمره خودکارآمدی با اکثر ویژگی‌های جمعیت‌شناختی نظیر سن، جنس و وضعیت تأهل ارتباط نداشت. با‌این‌حال شغل با نمره خودکارآمدی همبستگی داشت و نمره خودکارآمدی افراد بیکار کمتر از سایرین بود. ازآنجاییکه شغل مناسب یک نیاز ضروری است که علاوه بر تأمین نیازهای اقتصادی، باعث ایجاد حس رضایتمندی می‌شود و آثار تربیتی، روان‌شناختی، اجتماعی و معنوی فراوان دارد [30] دور از ذهن نیست که در احساس خودکارآمدی نیز تأثیر داشته باشد. در تأیید این نکته مطالعه یزدان‌پناه و زبیدی نشان داد بین افراد کارآفرین و بدون شغل ازنظر عزت نفس و خودکارآمدی تفاوت معناداری وجود دارد [31].
مشابه مطالعه حاضر، یافته‌های روزبهانی و همکارانش در سالمندان آسایشگاه‌های شهر تهران، ارتباطی را بین وضعیت تأهل و تحصیلات با خودکارآمدی نشان نداد [28]. در مطالعه آنها جنسیت با نمره خودکارآمدی مرتبط بود. درحالیکه در مطالعه حاضر شغل با خودکارآمدی ارتباط داشت. مشابه مطالعه ما، در مطالعه شعبانی بین سن، جنسیت و وضعیت تأهل با خودکارآمدی در سالمندان ارتباط معنی‌دار مشاهده نشد. با‌این‌حال در مطالعه آنها تحصیلات با خودکارآمدی رابطه معنی‌دار داشت [8].
در مطالعه حاضر بین خودکارآمدی و رویکرد مقابله هیجان‌محور یک رابطه منفی مشاهده شد، با‌این‌حال این ارتباط با‌توجه‌به اختلاف جزئی P به‌دست‌آمده (06/0=p) نسبت به سطح معنی‌داری، یک همبستگی معنی‌دار آماری تلقی نمی‌شود. مطالعه حسینی و همکاران نشان داد همبستگی منفی معنی‌دار بین این دو متغیر وجود دارد [32]. یافته‌های مطالعه قدرتی و همکاران نیز در پیش‌گویی خودکارآمدی در بیماران دیابتی، در برخی زیرمقیاسهای رویکردهای مقابله تا حدودی هم‌راستا با یافته‌های این مطالعه بود. در مطالعه آنها رویکرد مقابله مسئله‌محور ارتباط معنی‌داری با خودکارآمدی نداشت، اما بین رویکرد مقابله هیجان‌محور و خودکارآمدی ارتباط منفی مشاهده شد [33]. طبق یافته‌ها، رویکردهای مقابله‌ای کارآمد و سازمان‌یافته با پیامدهای مثبت همراه است و در مقابل، رویکردهای مقابله‌ای ناکارآمد پیامد منفی به دنبال دارد. ازآنجاییکه در رویکرهای مقابله‌ای هیجان‌محور، توجه فرد بیشتر به تغییر احساسات معطوف است و بر هیجانات خود تأکید می‌کند، فرد از مسئله‌گشایی فرار می‌کند [32].
در مطالعه حاضر رویکرد مقابله اجتنابی که رفتارهایی از نوع اجتناب و فرار از موقعیت پراسترس را شامل می‌شود، پیش‌بینی‌کننده خودکارآمدی بود. اگرچه رویکرد مقابله اجتنابی به‌عنوان یک رویکرد ناکارآمد تلقی می‌شود که با خودکارآمدی پایین ارتباط دارد [34]، مطالعه ما این دیدگاه را تأیید نکرد. در کل محققین مطالعه حاضر یافته‌های محدود و متفاوتی را در‌رابطه‌با خودکارآمدی و رویکردهای مقابله، بالاخص رویکرد مقابله اجتنابی پیدا کردند. به‌عنوان نمونه در مطالعه سعادت و همکاران در دانشجویان، تمام زیرمقیاسهای پرسش‌نامه راهبردهای مقابله با خودکارآمدی ارتباط داشت [34]. درحالیکه در مطالعه حسینی و همکاران در دانشجویان، زیر‌مقیاس اجتناب با خودکارآمدی ارتباط نداشت [32]. یافته‌های قدرتی و همکاران در بیماران دیابتی نیز ارتباط معنی‌داری بین رویکرد مقابله مسئله‌محور و خودکارآمدی نشان نداد [33].
در این مطالعه، ارتباطی بین منبع کنترل و خودکارآمدی مشاهده نشد. طبق جست‌وجوهای انجام‌شده، پژوهش‌های قابل‌توجهی درمورد ارتباط‌سنجی خودکارآمدی با منبع کنترل بالاخص در جمعیت سالمندان در ایران یافت نشد. هم‌راستا با یافته‌های مطالعه حاضر، در پژوهشی در چین بر روی زنان سالمند مبتلا به بیماری مزمن، یافته‌های آنالیز رگرسیون نشان داد تعاملی بین باور کنترل سلامت و خودکارآمدی وجود ندارد [35]. برخلاف مطالعه ذکر‌شده، در مطالعه سلیمانی در ایران بر مبتلایان به سرطان که به تحلیل مدل ساختاری سلامت معنوی براساس متغیرهای مختلف، ازجمله خودکارآمدی درد پرداخته بود، منبع کنترل سلامت درونی با خودکارآمدی درد ارتباط داشت [36]. ابزارهای سنجش مورد‌استفاده در مطالعه سلیمانی و همکاران، پرسش‌نامه‌های اختصاصی درد و سلامت بوده است. تفاوت در ابزار سنجش و جمعیت مورد‌مطالعه می‌تواند در تفاوت یافته‌ها نقش داشته باشد.
تغییرات ناشی از فرایند سالمندی می‌تواند در برخی موارد چالش‌هایی، ازجمله کاهش خودکارآمدی را به دنبال داشته باشد. شناخت دقیق و مدیریت مناسب عوامل تأثیرگذار بر فرایند سالمندی و چالش‌های احتمالی ناشی از تغییرات پیری می‌تواند در ارتقای سلامت جسمی و روحی‌روانی سالمندان جامعه کمک‌کننده باشد. ساخت و اعتبار‌سنجی ابزارهای ارزیابی که متناسب با شرایط سالمندان طراحی شده است می‌تواند در حصول نتایج دقیق‌تر کمک کننده باشد.
نتیجه‌گیری
تأثیرات منفی سالمندی بر احساس خودکارآمدی به‌عنوان مهم‌ترین عنصر در پیش‌بینی و تغییر رفتار، لزوم توجهات بیشتر بر جنبه‌های کمتر دیده‌شده سلامت روحی و روانی سالمند را گوشزد می‌کند. شناخت دقیق و مدیریت مناسب عوامل تأثیرگذار بر فرایند سالمندی و چالش‌های احتمالی آن، مانند خودکارآمدی پایین می‌تواند در ارتقای سلامت جسمی، روحی و روانی سالمندان جامعه کمک‌کننده باشد.
موانع و محدودیت‌های احتمالی تحقیق
از محدودیت‌های این تحقیق، گردآوری داده‌ها به شیوه خودسنجی است. ازآنجاییکه ممکن است خودسنجی تحت تأثیر علایق فردی شرکت‌کنندگان قرار گیرد، صحت داده‌ها می‌تواند مورد بحث باشد. حجم نمونه کم نیز از محدودیت‌های پژوهش حاضر است که تعمیم‌پذیری یافته‌ها را کاهش می‌دهد. وضعیت روحی واحدهای مورد‌پژوهش حین تکمیل پرسش‌نامه می‌توانست بر پاسخ‌ها تأثیر بگذارد که در این صورت، با هماهنگی با نمونه‌های تحقیق، زمان تکمیل پرسش‌نامه به وقت دیگری موکول می‌شد. همچنین نداشتن سواد برای خواندن سؤالات و پاسخ‌گویی به پرسش‌نامه از موانع تحقیق بود که در این موارد پرسشگر سؤالات را برای سالمندان می‌خواند و پاسخ را علامت می‌زد.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
بعد از تصویب و تأیید کمیته اخلاق دانشگاه علوم‌پزشکی قم و با کسب مجوز و ارائه آن به مسئولین ذی‌ربط، به کانون‌های بازنشستگی استان قم مراجعه شد و پرسش‌نامه ضمن توضیحات لازم و در صورت تمایل افراد در اختیار واحدهای مورد‌پژوهش قرار گرفت. در سالمندان بی‌سواد یا کم‌سواد سؤالات پرسش‌نامه توسط پرسشگر پرسیده و پاسخ‌های شرکت‌کنندگان ثبت شد. مطالعه حاضر در کمیته اخلاق دانشگاه علوم‌پزشکی قم با کد اخلاق IR.MUQ.REC.1399.144 تصویب شده است.
حامی مالی
دانشگاه علوم‌پزشکی قم حامی مالی مطالعه حاضر است.
مشارکت نویسندگان
مفهوم‌سازی، روش‌شناسی، اعتبار سنجی: بهاره عبدی؛ تحلیل، تحقیق و بررسی: حکیمه دهقانی؛ منابع بهاره عبدی کبری آخوندزاده؛ نگارش پیش‌نویس: بهاره عبدی؛ ویراستاری و نهایی‌سازی نوشته کبری آخوندزاده؛ بصری‌سازی، نظارت، مدیریت پروژه، تأمین مالی: بهاره عبدی و کبری آخوندزاده.
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان این مقاله تعارض منافع ندارد.
تشکر و قدردانی
نویسندگان این مقاله بر خود لازم می‌دانند که از کلیه همکاران دانشگاه علوم‌پزشکی قم که در انجام این پژوهش محققین را یاری کردند تشکر کنند.
عمر طولانی و پدیده پیر شدن ماحصل پیشرفت‌های علوم پزشکی، بهداشت و آموزش‌و‌پرورش قرن 20 است که به کاهش میزان مرگ‌و‌میر و افزایش امید به زندگی منجر شده است [1]. طبق شواهد علمی، درصد افراد بالای 65 سال از 506 میلیون نفر در سال 2008 به 4/1 بیلیون نفر تا سال 2040 می‌رسد که یک رشد 2 برابری از 7 درصد به 14 درصد را مخصوصاً در کشورهای در‌حال‌توسعه نشان می‌دهد [2]. افزایش جمعیت سالمندان در ایران حتی از دیگر کشورها قابل‌توجه‌تر است. به‌طوری‌که هرم سنی کشور تا سال 1430 استوانه‌ای می‌شود که از آن به سونامی سالمندی در ایران تعبیر می‌شود [3]. براساس تعریف سازمان بهداشت جهانی، زمانی که جمعیت بالای 60 سال کشوری به بیش از 7 درصد برسد آن کشور سالمند محسوب می‌شود [4].
طبق پیشنهاد سازمان بهداشت جهانی دولت‌ها، سازمان‌های بین‌المللی و جوامع مدنی در صورتی می‌توانند از عهده سالمندی برآیند که شیوه‌هایی را در جهت سالمندی پویا اتخاذ کنند [5]. از‌این‌رو توجه به مسائل و نیازهای سالمندان یک ضرورت اجتماعی است و توجه به رفتارهای ارتقا‌دهنده سلامت و کیفیت زندگی امر مهمی است که مورد غفلت واقع شده است [6].
سالمندی علاوه بر پیامدهای جسمی، مانند ناتوانی جسمی و بیماری‌های مزمن، تبعات روحی و روانی و مشکلات رفتاری و روان‌شناختی را نیز به همراه دارد [7]. آلبرت بندورا در نظریه شناختی و اجتماعی خود در تبیین بهترین سازه‌های پیش‌بینی‌کننده رفتار و تغییر رفتار، مهم‌ترین عنصر را خودکارآمدی معرفی می‌کند [8]. خودکارآمدی یا کارایی شخصی، مفهومی روانی‌اجتماعی است که ریشه در تئوری شناختی اجتماعی بندورا دارد و به معنای اطمینان خاطر فرد از توانایی‌های خود برای انجام رفتارهای بخصوص در زمینه‌های مختلف است. از دیدگاه بندورا میزان تلاش و پافشاری افراد برای رسیدن به اهدافشان مستقیماً به میزان خودکارآمدی آنها بستگی دارد. افراد با سطح خودکارآمدی بالا اهداف بزرگ‌تری را برای خود در نظر می‌گیرند، سعی و تلاش بیشتری دارند و در مقابله با شرایط ثابت‌قدم‌ترند [9]. خودکارآمدی، به‌ویژه در سالمندان به لحاظ شرایط سنی و فیزیولوژیک و آسیب‌پذیری آنها، مورد توجه متخصصین است [10]. شواهد نشان می‌دهند افزایش سن، سطح خودکارآمدی را تحت تأثیر قرار می‌دهد، به‌طوری‌که خودکارآمدی در کودکی و اوایل بزرگسالی افزایش یافته و در میانسالی به بالاترین حد خود رسیده و پس از 60 سالگی کاهش می‌یابد [11]، بنابراین میزان خودکارآمدی سالمندان عموماً پایین است [12].
مطالعات، تأثیر خودکارآمدی را بر ابعاد مختلف زندگی سالمندان نشان داده‌اند، به‌عنوان مثال مشخص شده است سالمندان تحت برنامه ارتقای خودکارآمدی، ازنظر عملکرد فیزیکی و رضایت از زندگی شرایط بهتری داشتند [10]. همچنین نتایج مطالعه شعبانی و همکاران نشان داد با افزایش نسبی نمره خودکارآمدی سالمندان مقیم سراهای سالمندان کیفیت زندگی آنان نیز بهبود می‌یابد [8]. علاوه‌بر‌این مشخص شده خودکارآمدی با راهبردهای مقابله نیز ارتباط دارد، به‌عنوان نمونه طبق نتایج مطالعه‌ای در گروه‌های غیر‌سالمند، گزارش شد خودکارآمدی قادر به پیش‌گویی راهبردهای مقابله در موقعیت‌های استرس‌زا در دانشجویان است [13].
بنا بر آنچه بیان شد مطالعات سالمندی تنها جنبه‌های جسمی و فیزیولوژیکی را شامل نمی‌شود، بلکه انجام تحقیقات در‌زمینه جنبه های روانی و اجتماعی سالمندی، ازجمله راهبردهای مقابله‌ای افراد سالمند در مواجهه با تغییرات سنی مهم است و در ارتقای سالمندی موفق نقش دارد. راهبردهای مقابله‌ای، فعالیت‌های شناختی و رفتاری هستند که به‌منظور کاهش ریشه تنیدگی یا آثار آن به کار گرفته می‌شوند. هرگونه تغییر در زندگی انسان اعم از خوشایند و ناخوشایند، مستلزم نوعی سازگاری مجدد است. روش‌های مقابله با تغییرات زندگی و تنیدگی‌های حاصل از آن در افراد مختلف و برحسب موقعیت‌های گوناگون متفاوت است [14]. 3 نوع سبک مقابله شناخته‌شده عبارت‌اند از: راهبردهای مسئله‌مدار (رفتارهای حل مسئله و جست‌وجوی حمایت اجتماعی)، راهبردهای هیجان‌مدار (اضطراب و خودانتقادی) و راهبردهای اجتنابی (تفکر آرزومندانه و انکار مشکلات). در مدل سبک‌های مقابله‌ای اندلر و پارکر سبک‌های هیجان‌مدار و اجتنابی به‌عنوان سبک‌های ناسازگار و سبک مسئله‌مدار به‌عنوان سبک سازگار برای مقابله با تنش‌های زندگی روزمره در نظر گرفته شده است [15].
منبع کنترل ازجمله عواملی است که می‌تواند در سلامت (روانی‌اجتماعی) نقش داشته باشد. منبع کنترل خصیصه‌ای شخصیتی است که به میزان باور فرد در کنترل وقایع زندگی اشاره دارد و به 2 دسته منبع کنترل بیرونی و درونی طبقه‌بندی می‌شود. افراد با منبع کنترل بیرونی بر این باورند که رفتارهایشان با سرنوشت و شانس و سایر شرایط بیرونی هدایت می‌شود.درحالیکه افراد دارای منبع کنترل درونی معتقدند رفتارشان ازطریق تلاش و تصمیمات شخصی خودشان کنترل می‌شود [16].
براساس مطالعات، متغیرهای مختلف رفتاری و شناختی، ازجمله راهبردهای مقابله و منبع کنترل، می‌توانند سلامت سالمند را تحت تأثیر قرار دهند [4، 17]. علاوه‌بر‌این در مطالعات جمعیت‌های غیر‌سالمند مشخص شده است راهبردهای مقابله و منبع کنترل با خودکارآمدی ارتباط دارد [13، 18]. به دلیل تفاوت‌های جسمی و روحی و روانی سالمندان با غیر سالمندان و همچنین خودکارآمدی پایین‌تر سالمندان نسبت به جمعیت غیر‌سالمند، بررسی عوامل مرتبط با خودکارآمدی در سالمندان ضروری به نظر می‌رسد. با‌توجه‌به افزایش آمار سالمندان در ایران و با‌توجه‌به اینکه بهبود خودکارآمدی می‌تواند راهی برای مقابله با مشکلات روانی‌اجتماعی در نظر گرفته شود، شناسایی عوامل مؤثر بر خودکارآمدی می‌تواند در تنظیم برنامه‌های مداخله‌ای مورد استفاده قرار گیرد. بر‌این‌اساس پژوهش حاضر با هدف تعیین خودکارآمدی و ارتباط آن با برخی عوامل شناختی و رفتاری، ازجمله راهبردهای مقابله و منبع کنترل در سالمندان انجام شد.
مواد و روش‌ها
پژوهش حاضر یک مطالعه توصیفی‌تحلیلی از نوع مقطعی بود و برای تعیین ارتباط راهبردهای مقابله و منبع کنترل با خودکارآمدی در سالمندان مراجعه‌کننده به کانون‌های بازنشستگی استان قم در سال 1399 انجام شد. جامعه پژوهش شامل کلیه سالمندان بالای 60 سال مراجعه‌کننده به کانون‌های بازنشستگی استان قم بود. معیارهای ورود: سن بالای 60 سال، نداشتن زوال عقل، عدم وجود مشکل روانی، آگاهی نسبت به زمان، مکان و اشخاص، نداشتن نابینایی و ناشنوایی و تمایل به شرکت در مطالعه. نمونه‌گیری این مطالعه از نوع در دسترس بود و 100 نفر سالمند با معیارهای فوق وارد مطالعه شدند. ابزار گردآوری داده‌ها پرسش‌نامه 4 قسمتی بود.
بخش اول
درمورد اطلاعات فردی و اجتماعی، شامل سن، جنس، وضعیت تأهل، میزان تحصیلات، وضعیت اشتغال و میزان درآمد بود.
بخش دوم
مشتمل بر10 سؤال درمورد خودکارآمدی عمومی
بخش سوم
پرسش‌نامه راهبرد مقابله‌ای مشتمل بر 21 سؤال
بخش چهارم
پرسش‌نامه 24 گویه‌ای لونسون جهت ارزیابی منبع کنترل کلی بود.
پرسش‌نامه خودکارآمدی عمومی
این پرسش‌نامه 10 گویه‌ای را شوآرزر و اورشلیم ساخته‌اند که پاسخ‌های آن به‌صورت گزینه‌های اصلاً صحیح نیست تا کاملاً صحیح است و با امتیاز 1 تا 4 درجه‌بندی شده است. کمترین نمره 10 و بیشترین آن 40 است و نمره بالاتر در این مقیاس نشان‌دهنده خودکارآمدی بیشتر است. این مقیاس به فارسی ترجمه شده است و ضریب آلفای کرونباخ آن در مطالعه دانش‌نیا 82/0 [19] به دست آمد.
پرسش‌نامه منبع کنترل کلی
نسخه فارسی پرسش‌نامه چندبُعدی منبع کنترل لونسون که شامل 24 عبارت و 3 زیر‌مقیاس (درونی، افراد قدرتمند و شانس) است برای مطالعه حاضر استفاده شد. مجموع نمره‌های 2 زیر‌مقیاس افراد قدرتمند و شانس، منبع کنترل بیرونی را می‌سنجند. پاسخ‌دهندگان باید در طیف لیکرت 6 گزینه‌ای میزان موافقت یا مخالفت خود را با هریک از عبارات مشخص می‌کردند. نمره بالا در هر مقیاس نشان‌دهنده باور فرد به آن مقیاس به‌عنوان منبع کنترل‌کننده رویدادهای زندگی‌اش بود. این پرسش‌نامه به فارسی ترجمه شده است [20] و در مطالعه هاشمی رزینی، آلفای کرونباخ منبع کنترل درونی 89/0 و منبع کنترل بیرونی 76/0 به دست آمد [21].
پرسش‌نامه راهبردهای مقابله‌ای
راهبردهای مقابله با استفاده از پرسش‌نامه کوتاه‌شده کالزبیک و همکاران که براساس پرسش‌نامه اصلی مقابله با شرایط پراسترس اندلر و پارکر سال 1990 [22] تهیه شده، سنجش شد. فرم کوتاه‌شده پرسش‌نامه 21 گویه است و در یک طیف لیکرت 5 درجه‌ای از هرگز (1) تا بسیار زیاد (5) میزان استفاده از هریک از راهبردهای مقابله‌ای را می‌سنجد. این مقیاس 3 سبک اصلی مقابله، یعنی مقابله مسئله‌مدار، هیجان‌مدار و اجتنابی را ارزیابی می‌کند. پرسش‌نامه در ایران روایی و پایایی شده است و در جمعیت سالمندان نیز مورد استفاده قرار گرفته است. پایایی پرسش‌نامه به‌وسیله آلفای کرونباخ در مطالعه صفرزاده و همکاران برای خرده‌مقیاس‌های هیجان‌مدار و مسئله‌مدار و اجتنابی به ترتیب 90/0، 92/0 و 85/0 به دست آمد [23].
روش‌های آماری تجزیهوتحلیل نتایج
اطلاعات جمع‌آوری‌شده با نرم‌افزار آماری spss ویرایش 20 مورد تجزیهوتحلیل قرار گرفت. داده‌های توصیفی به‌صورت میانگین و انحراف‌معیار یا فراوانی و درصد گزارش شد. پس از تعیین نرمالیتی داده‌ها، از آزمون‌های یومن ویتنی، کروسکال والیس و رگرسیون جهت تحلیل داده‌ها استفاده شد.
یافته‌ها
طبق نتایج مطالعه اکثر شرکت‌کنندگان مطالعه مرد 66 (8/66 درصد) با میانگین سنی 5/3±9/63 بودند. (جدول شماره 1). اکثر شرکت‌کنندگان متأهل 73 (73 درصد)، دارای تحصیلات دیپلم 44 (44 درصد)، ازنظر شغلی بازنشسته 49 (49 درصد) و ازنظر وضعیت اقتصادی در حد متوسط 60 (60 درصد) بودند. جدول شماره 1 مشخصات فردی و اجتماعی واحدهای مورد‌پژوهش و ارتباط آن با خودکارآمدی را نشان می‌دهد. از بین متغیرهای جمعیت‌شناختی، شغل با نمره خودکارآمدی ارتباط داشت و افراد بیکار کمترین نمره خودکارآمدی را گزارش کردند. ارتباطی بین سایر متغیرهای جمعیت‌شناختی و خودکارآمدی مشاهده نشد. در جدول شماره 2 میانگین و انحراف‌معیار متغیرهای خودکارآمدی، راهبردهای مقابله‌ای و منبع کنترل شرکت‌کنندگان گزارش شده است. میانگین نمره خودکارآمدی شرکت‌کنندگان 2/4±4/30 به دست آمد. در جدول شماره 3 نتایج آزمون مربوط به رگرسیون پیش‌بینی نمره خودکارآمدی با راهبردهای مقابله‌ای و منبع کنترل خلاصه شده است. با‌توجه‌به این جدول از بین زیرمقیاسهای راهبردهای مقابله، مقیاس اجتنابی، خودکارآمدی را پیش‌بینی می‌کرد (04/p=0)، به این صورت که به‌ازای هر 1 واحد افزایش در مقیاس اجتنابی، میزان خودکارآمدی 427/0 واحد افزایش یافت. ارتباطی بین زیرمقیاسهای منبع کنترل و خودکارآمدی مشاهده نشد.
بحث
ازآنجاییکه سالمندی می‌تواند تأثیرات منفی بر خودکارآمدی داشته باشد، مطالعه و بررسی در‌زمینه عوامل مؤثر بر یا متأثر از خودکارآمدی و جست‌وجوی راه‌های بهبود احساس خودکارآمدی در سالمندی مهم است. بنابراین این مطالعه درصدد بررسی خودکارآمدی و ارتباط آن با برخی از عوامل رفتاری و شناختی، ازجمله راهبردهای مقابله و منبع کنترل در سالمندی بود. یافته‌های این مطالعه نشان داد میانگین خودکارآمدی در سالمندان تحت مطالعه 2/4±4/30 بود. از بین متغیرهای جمعیت‌شناختی، شغل با نمره خودکارآمدی ارتباط داشت. همچنین نمره خودکارآمدی با راهبرد مقابله اجتنابی قابل‌پیش‌بینی بود.
در مطالعه حاضر نمره خودکارآمدی سالمندان از حداکثر 40 نمره حدود 30 به دست آمد. طبق یافته‌های مطالعه ترکی و همکاران و همچنین مطالعه کاهه و همکاران بر روی سالمندان مقیم آسایشگاه‌های شهر تهران، میانگین نمره خودکارآمدی عمومی ساکنین سرای سالمندان پایین گزارش شد [24، 25]. در مطالعه اشراقی و همکاران در سالمندان مقیم آسایشگاه‌های شهر تهران نیز میزان خودکارآمدی گزارش‌شده با استفاده از پرسش‌نامه مشابه (شوآرزر و اورشلیم) پایین گزارش شد [26]. اگرچه در مطالعه حاضر نمره خودکارآمدی نسبتاً پایین بود، اما در مقایسه با مطالعات ذکر‌شده این نمره بالاتر بود. به نظر می‌رسد که تفاوت محیط پژوهش بین مطالعه حاضر و مطالعات ذکر‌شده (کانون‌های بازنشستگی در مقابل سرای سالمندان) و به تبع آن تفاوت شرایط سالمندان ازنظر سنی، جسمی، روحی و روانی در تفاوت یافته‌ها تأثیر داشته باشد. مطالعه حیدری و قدوسی در سالمندان ساکن خانواده و ساکن آسایشگاه سالمندان مؤید این یافته است. به‌طوری‌که نمره خودکارآمدی سالمندان ساکن خانواده بالاتر از سالمندان مقیم آسایشگاه سالمندی بود [10]. همچنین در تأیید این یافته مطالعه‌ای نشان داد محیط زندگی سالمندان (شامل اقامت طولانی در سرای سالمندان، اقامت در آسایشگاه جانبازان و ساکنین در منزل) روی پارامترهای مختلف جسمی، روحی‌روانی و شناختی و رفتاری، ازجمله خودکارآمدی و منبع کنترل اثر دارد [27]. در مطالعه روزبهانی و همکاران نیز که در سالمندان مبتلا به فشار خون بالا در شهر قم انجام شد نمره خودکارآمدی متفاوت با نمره مطالعه حاضر بود [28]. ازآنجاییکه ابتلا به بیماری‌های خاص یا مزمن می‌تواند احساس خودکارآمدی را تضعیف کند [19]، کاهش خودکارآمدی در سالمندان مبتلا به فشار خون بالا دور از انتظار نیست.
به نظر می‌رسد تفاوت میانگین سنی در مطالعه حاضر و مطالعه شعبانی (5/3±9/63 در مقابل 78/11±66/78) [8] می‌تواند در حصول یافته‌های متفاوت نمره خودکارآمدی نقش داشته باشد، چرا‌که مطالعات، کاهش خودکارآمدی را با افزایش سن نشان داده‌اند. طبق یافته‌های موجود افزایش سن بعد از 60 سالگی میزان خودکارآمدی را کاهش می‌دهد [11]. علاوه‌بر‌آن اقامت در آسایشگاه‌های سالمندان و وابستگی سالمند در این مراکز نیز می‌تواند روی خودکارآمدی تأثیر داشته باشد. در تأیید این یافته مشخص شده در سالمندان به دلیل احتمال بیشتر برای ابتلا به اختلالات شناختی و جسمانی و به دنبال آن وابستگی به دیگران برای انجام فعالیت‌های روزانه، سطح خودکارآمدی دستخوش تغییر می‌شود [29].
میانگین نمره خودکارآمدی با اکثر ویژگی‌های جمعیت‌شناختی نظیر سن، جنس و وضعیت تأهل ارتباط نداشت. با‌این‌حال شغل با نمره خودکارآمدی همبستگی داشت و نمره خودکارآمدی افراد بیکار کمتر از سایرین بود. ازآنجاییکه شغل مناسب یک نیاز ضروری است که علاوه بر تأمین نیازهای اقتصادی، باعث ایجاد حس رضایتمندی می‌شود و آثار تربیتی، روان‌شناختی، اجتماعی و معنوی فراوان دارد [30] دور از ذهن نیست که در احساس خودکارآمدی نیز تأثیر داشته باشد. در تأیید این نکته مطالعه یزدان‌پناه و زبیدی نشان داد بین افراد کارآفرین و بدون شغل ازنظر عزت نفس و خودکارآمدی تفاوت معناداری وجود دارد [31].
مشابه مطالعه حاضر، یافته‌های روزبهانی و همکارانش در سالمندان آسایشگاه‌های شهر تهران، ارتباطی را بین وضعیت تأهل و تحصیلات با خودکارآمدی نشان نداد [28]. در مطالعه آنها جنسیت با نمره خودکارآمدی مرتبط بود. درحالیکه در مطالعه حاضر شغل با خودکارآمدی ارتباط داشت. مشابه مطالعه ما، در مطالعه شعبانی بین سن، جنسیت و وضعیت تأهل با خودکارآمدی در سالمندان ارتباط معنی‌دار مشاهده نشد. با‌این‌حال در مطالعه آنها تحصیلات با خودکارآمدی رابطه معنی‌دار داشت [8].
در مطالعه حاضر بین خودکارآمدی و رویکرد مقابله هیجان‌محور یک رابطه منفی مشاهده شد، با‌این‌حال این ارتباط با‌توجه‌به اختلاف جزئی P به‌دست‌آمده (06/0=p) نسبت به سطح معنی‌داری، یک همبستگی معنی‌دار آماری تلقی نمی‌شود. مطالعه حسینی و همکاران نشان داد همبستگی منفی معنی‌دار بین این دو متغیر وجود دارد [32]. یافته‌های مطالعه قدرتی و همکاران نیز در پیش‌گویی خودکارآمدی در بیماران دیابتی، در برخی زیرمقیاسهای رویکردهای مقابله تا حدودی هم‌راستا با یافته‌های این مطالعه بود. در مطالعه آنها رویکرد مقابله مسئله‌محور ارتباط معنی‌داری با خودکارآمدی نداشت، اما بین رویکرد مقابله هیجان‌محور و خودکارآمدی ارتباط منفی مشاهده شد [33]. طبق یافته‌ها، رویکردهای مقابله‌ای کارآمد و سازمان‌یافته با پیامدهای مثبت همراه است و در مقابل، رویکردهای مقابله‌ای ناکارآمد پیامد منفی به دنبال دارد. ازآنجاییکه در رویکرهای مقابله‌ای هیجان‌محور، توجه فرد بیشتر به تغییر احساسات معطوف است و بر هیجانات خود تأکید می‌کند، فرد از مسئله‌گشایی فرار می‌کند [32].
در مطالعه حاضر رویکرد مقابله اجتنابی که رفتارهایی از نوع اجتناب و فرار از موقعیت پراسترس را شامل می‌شود، پیش‌بینی‌کننده خودکارآمدی بود. اگرچه رویکرد مقابله اجتنابی به‌عنوان یک رویکرد ناکارآمد تلقی می‌شود که با خودکارآمدی پایین ارتباط دارد [34]، مطالعه ما این دیدگاه را تأیید نکرد. در کل محققین مطالعه حاضر یافته‌های محدود و متفاوتی را در‌رابطه‌با خودکارآمدی و رویکردهای مقابله، بالاخص رویکرد مقابله اجتنابی پیدا کردند. به‌عنوان نمونه در مطالعه سعادت و همکاران در دانشجویان، تمام زیرمقیاسهای پرسش‌نامه راهبردهای مقابله با خودکارآمدی ارتباط داشت [34]. درحالیکه در مطالعه حسینی و همکاران در دانشجویان، زیر‌مقیاس اجتناب با خودکارآمدی ارتباط نداشت [32]. یافته‌های قدرتی و همکاران در بیماران دیابتی نیز ارتباط معنی‌داری بین رویکرد مقابله مسئله‌محور و خودکارآمدی نشان نداد [33].
در این مطالعه، ارتباطی بین منبع کنترل و خودکارآمدی مشاهده نشد. طبق جست‌وجوهای انجام‌شده، پژوهش‌های قابل‌توجهی درمورد ارتباط‌سنجی خودکارآمدی با منبع کنترل بالاخص در جمعیت سالمندان در ایران یافت نشد. هم‌راستا با یافته‌های مطالعه حاضر، در پژوهشی در چین بر روی زنان سالمند مبتلا به بیماری مزمن، یافته‌های آنالیز رگرسیون نشان داد تعاملی بین باور کنترل سلامت و خودکارآمدی وجود ندارد [35]. برخلاف مطالعه ذکر‌شده، در مطالعه سلیمانی در ایران بر مبتلایان به سرطان که به تحلیل مدل ساختاری سلامت معنوی براساس متغیرهای مختلف، ازجمله خودکارآمدی درد پرداخته بود، منبع کنترل سلامت درونی با خودکارآمدی درد ارتباط داشت [36]. ابزارهای سنجش مورد‌استفاده در مطالعه سلیمانی و همکاران، پرسش‌نامه‌های اختصاصی درد و سلامت بوده است. تفاوت در ابزار سنجش و جمعیت مورد‌مطالعه می‌تواند در تفاوت یافته‌ها نقش داشته باشد.
تغییرات ناشی از فرایند سالمندی می‌تواند در برخی موارد چالش‌هایی، ازجمله کاهش خودکارآمدی را به دنبال داشته باشد. شناخت دقیق و مدیریت مناسب عوامل تأثیرگذار بر فرایند سالمندی و چالش‌های احتمالی ناشی از تغییرات پیری می‌تواند در ارتقای سلامت جسمی و روحی‌روانی سالمندان جامعه کمک‌کننده باشد. ساخت و اعتبار‌سنجی ابزارهای ارزیابی که متناسب با شرایط سالمندان طراحی شده است می‌تواند در حصول نتایج دقیق‌تر کمک کننده باشد.
نتیجه‌گیری
تأثیرات منفی سالمندی بر احساس خودکارآمدی به‌عنوان مهم‌ترین عنصر در پیش‌بینی و تغییر رفتار، لزوم توجهات بیشتر بر جنبه‌های کمتر دیده‌شده سلامت روحی و روانی سالمند را گوشزد می‌کند. شناخت دقیق و مدیریت مناسب عوامل تأثیرگذار بر فرایند سالمندی و چالش‌های احتمالی آن، مانند خودکارآمدی پایین می‌تواند در ارتقای سلامت جسمی، روحی و روانی سالمندان جامعه کمک‌کننده باشد.
موانع و محدودیت‌های احتمالی تحقیق
از محدودیت‌های این تحقیق، گردآوری داده‌ها به شیوه خودسنجی است. ازآنجاییکه ممکن است خودسنجی تحت تأثیر علایق فردی شرکت‌کنندگان قرار گیرد، صحت داده‌ها می‌تواند مورد بحث باشد. حجم نمونه کم نیز از محدودیت‌های پژوهش حاضر است که تعمیم‌پذیری یافته‌ها را کاهش می‌دهد. وضعیت روحی واحدهای مورد‌پژوهش حین تکمیل پرسش‌نامه می‌توانست بر پاسخ‌ها تأثیر بگذارد که در این صورت، با هماهنگی با نمونه‌های تحقیق، زمان تکمیل پرسش‌نامه به وقت دیگری موکول می‌شد. همچنین نداشتن سواد برای خواندن سؤالات و پاسخ‌گویی به پرسش‌نامه از موانع تحقیق بود که در این موارد پرسشگر سؤالات را برای سالمندان می‌خواند و پاسخ را علامت می‌زد.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
بعد از تصویب و تأیید کمیته اخلاق دانشگاه علوم‌پزشکی قم و با کسب مجوز و ارائه آن به مسئولین ذی‌ربط، به کانون‌های بازنشستگی استان قم مراجعه شد و پرسش‌نامه ضمن توضیحات لازم و در صورت تمایل افراد در اختیار واحدهای مورد‌پژوهش قرار گرفت. در سالمندان بی‌سواد یا کم‌سواد سؤالات پرسش‌نامه توسط پرسشگر پرسیده و پاسخ‌های شرکت‌کنندگان ثبت شد. مطالعه حاضر در کمیته اخلاق دانشگاه علوم‌پزشکی قم با کد اخلاق IR.MUQ.REC.1399.144 تصویب شده است.
حامی مالی
دانشگاه علوم‌پزشکی قم حامی مالی مطالعه حاضر است.
مشارکت نویسندگان
مفهوم‌سازی، روش‌شناسی، اعتبار سنجی: بهاره عبدی؛ تحلیل، تحقیق و بررسی: حکیمه دهقانی؛ منابع بهاره عبدی کبری آخوندزاده؛ نگارش پیش‌نویس: بهاره عبدی؛ ویراستاری و نهایی‌سازی نوشته کبری آخوندزاده؛ بصری‌سازی، نظارت، مدیریت پروژه، تأمین مالی: بهاره عبدی و کبری آخوندزاده.
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان این مقاله تعارض منافع ندارد.
تشکر و قدردانی
نویسندگان این مقاله بر خود لازم می‌دانند که از کلیه همکاران دانشگاه علوم‌پزشکی قم که در انجام این پژوهش محققین را یاری کردند تشکر کنند.
نوع مطالعه: مقاله پژوهشي |
موضوع مقاله:
روانشناسی
دریافت: 1402/6/9 | پذیرش: 1402/10/25 | انتشار: 1403/2/10
دریافت: 1402/6/9 | پذیرش: 1402/10/25 | انتشار: 1403/2/10
فهرست منابع
1. Aboozadeh Gotabi K, Ghanbari Moghaddam A, Mohammadi M, Zarei F. [The burden of family caregivers caring for older adults and its relationship with some factors (Persian)]. Nurs J Vulnerable. 2016; 3(6):27-36. [Link]
2. Cauley JA. The demography of aging. In: Newman A, Cauley J, editor. The epidemiology of aging. Dordrecht: Springer; 2012. [DOI:10.1007/978-94-007-5061-6_1] [DOI:10.1007/978-94-007-5061-6_1]
3. Boloorsaz Mashhadi H. [The relationship between emotional intelligence with mental health and self-efficacy in elderly women of Karaj City (Persian)]. Organ Behav Manag Sport Stud. 2017; 4(2):41-51. [Link]
4. Saffarinia M, Mehdizadeh A. [The relations of locus of control and behavioral approach and inhibition systems to general health in elderly nursing home residents in Dubai (Persian)]. Iran J Ageing. 2020; 15 (1):104-17. [DOI:10.32598/sija.13.10.410] [DOI:10.32598/sija.13.10.410]
5. Golmohammadi B, Kashani V, Mokaberian M. [The psychometric properties of Persian version of task self-efficacy scale for everyday activities in older adults (Persian]. J Clin Psychol. 2015; 7(2):87-100. [DOI:10.22075/jcp.2017.2202]
6. Masoudi R, Soleimani M, Qorbani M, Hasheminia A, Pour Dehkordi A, Bahrami N. [The effect of family centered empowerment model on the quality of life in elderly people (Persian)]. J Inflamm Dis. 2010; 14(1):57-64. [Link]
7. Mejia M, Hyman SM, Behbahani S, Farrell-Turner K. Death anxiety and ageist attitudes are related to trainees' interest in working with older adults. Gerontol Geriatr Educ. 2018; 39(3):341-56. [DOI:10.1080/02701960.2016.1247063] [PMID] [DOI:10.1080/02701960.2016.1247063]
8. Shaabani J, Rahgoi A, Nourozi K, Rahgozar M, Shaabani M. [The relationship between self-efficacy and quality of life among elderly people (Persian)]. Iran J Ageing. 2017; 11(4):518-27. [DOI:10.21859/sija-1104518] [DOI:10.21859/sija-1104518]
9. Lee LL, Arthur A, Avis M. Using self-efficacy theory to develop interventions that help older people overcome psychological barriers to physical activity: A discussion paper. Int J Nurs Stud. 2008; 45(11):1690-9. [DOI:10.1016/j.ijnurstu.2008.02.012] [PMID] [DOI:10.1016/j.ijnurstu.2008.02.012]
10. Heidari M, Ghodusi M. [Comparative self efficacy in elderly and non-elderly residents of family and nursing home in Shahrekord (Persian)]. J Geriatr Nurs. 2015; 1(2):68-78. [Link]
11. Bekhet AK, Zauszniewski JA. Mental health of elders in retirement communities: Is loneliness a key factor? Arch Psychiatr Nurs. 2012; 26(3):214-24. [DOI:10.1016/j.apnu.2011.09.007] [PMID] [PMCID] [DOI:10.1016/j.apnu.2011.09.007]
12. Huang L, Li L, Zhang Y, Li H, Li X, Wang H. Self-efficacy, medication adherence, and quality of life among people living with HIV in Hunan Province of China: A questionnaire survey. J Assoc Nurses AIDS Care. 2013; 24(2):145-53. [DOI:10.1016/j.jana.2012.04.006] [PMID] [DOI:10.1016/j.jana.2012.04.006]
13. Masoudnia E. [Perceived self-efficacy and coping strategies in stressful situations (Persian)]. Iran Psychiatry Clin Psychol. 2008; 13(4):405-15. [Link]
14. Kord-Zanganeh J, Sohrabi-Samireh S, Aardashiri M. [Coping strategies of the elderly in the face of biological, psychological and social changes: A qualitative study (Persian)]. J Popul Assoc Iran. 2018; 11(22):156-88. [Link]
15. Marquez-Arrico JE, Benaiges I, Adan A. Strategies to cope with treatment in substance use disorder male patients with and without schizophrenia. Psychiatry Res. 2015; 228(3):752-9. [DOI:10.1016/j.psychres.2015.05.028] [PMID] [DOI:10.1016/j.psychres.2015.05.028]
16. Ebrahimi S, Laripour R, Ghyasi H, Ramshini M, Delbari A. [Grascophobia among student of University of Social Welfare and Rehabilitation Science (Persian)]. Iran J Ageing. 2020; 15(1):82-93. [DOI:10.32598/sija.13.10.640] [DOI:10.32598/sija.13.10.640]
17. Pourmohseni Koluri F, Seyed kargar M, Jafari E, Eyni S. [Comparison of coping strategies and perception of aging in successful and unsuccessful elderly people of Ardabil in 2019 (Persian)]. J Gerontol. 2020; 4(4):30-9. [DOI:10.29252/joge.4.3.30] [DOI:10.29252/joge.4.3.30]
18. Mohammadzadeh M, Jahandaari P, Zargar Balaye Jame S, Rafizadeh F. [The relationship between personality types and type of control source and self-efficacy rate military personnel (Persian)]. Mil Caring Sci. 2019; 5(3):211-9. [DOI:10.29252/mcs.5.3.211] [DOI:10.29252/mcs.5.3.211]
19. Daneshnia F, Haji Alizadeh K, Abedini S. [Effect of mindfulness-based stress reduction therapy on quality of life and self-efficacy in patients with Arthritis Rheumatoid (Persian)]. J Prevent Med. 2021; 8(4):45-55. [Link]
20. Farahani F, Naghy M. The relationship of locus of control, extraversion, neuroticism with the academic achievement of Iranian students [PhD dissertation]. Sydney: UNSW Sydney; 1994. [Link]
21. Hashemi Razini H, Baheshmat Juybari S, Ramshini M. [Relationship between coping strategies and locus of control with the anxiety of death in old people (Persian)]. Iran J Ageing. 2017; 12(2):232-41. [DOI:10.21859/sija-1202232] [DOI:10.21859/sija-1202232]
22. Endler NS, Parker JD. Multidimensional assessment of coping: A critical evaluation. J Pers Soc Psychol. 1990; 58(5):844-54. [DOI:10.1037//0022-3514.58.5.844] [PMID] [DOI:10.1037//0022-3514.58.5.844]
23. Safarzadeh S, Savari K, Dashtbozorgi Z. [Comparison of distress tolerance, coping styles, spiritual intelligence and happiness among elderly men and women (Persian)]. Aging Psychol. 2017; 2(4):237-48. [Link]
24. Torki Y, Hajikazemi E, Bastani F, Haghani H. [General self efficacy in elderly living in Rest-Homes (Persian)]. Iran J Nurs. 2011; 24(73):55-62. [Link]
25. Kahe M, Vameghi R, Foroughan M, Bakhshi E, Bakhtyari V. [The relationships between self-concept and self-efficacy with self-management among elderly of Sanatoriums in Tehran (Persian)]. Iran J Ageing. 2018; 13(1):28-37. [DOI:10.21859/sija.13.1.28] [DOI:10.21859/sija.13.1.28]
26. Eshraqi H, Kavari SH, Foroughan M, Hosseini MA, Bakhtyari V. [The relationship between social support and self-efficacy among older adults residing in nursing homes in Tehran (Persian)]. J Geriatr Nurs. 2018; 4(2):9-19. [Link]
27. Kostka T, Jachimowicz V. Relationship of quality of life to dispositional optimism, health locus of control and self-efficacy in older subjects living in different environments. Qual Life Res. 2010; 19(3):351-61. [DOI:10.1007/s11136-010-9601-0] [PMID] [DOI:10.1007/s11136-010-9601-0]
28. Rozbahani N, Khorsandi M, Fekrizadeh Z. [Self-efficacy of self-care behaviors of elderly patients with hypertension (Persian)]. J Sabzevar Univ Med Sci. 2014; 21(5):753-60. [Link]
29. Bagheri MJ, Asgharnejad FA, Nasrolahi B. [The relationship between self-efficacy and quality of life through the mediating role of psychological well-being in the elderly (Persian)]. Aging Psychol. 2022; 8(1):39.54. [DOI:10.22126/jap.2022.7431.1602]
30. Rezaei A, Shafi Abadi A, Falsafinejad M. [Comparing the effectiveness of shafiabadi's multi-axial pattern training with savickas vocational construction on career decision-making self-efficacy in work-seeking unemployed covered with unemployed insurance (Persian)]. J Couns Res. 2015; 14(54):26-51. [Link]
31. Yazdanpanah M, Zobeidi T. [Comparative entrepreneurship charchtresticts between unemployed and entrepreneurs garautes (Case study: Khouzestan Ramin University) (Persian)]. J Res Plann High Educ. 2017; 23(2):115-31. [Link]
32. Hosseini Dowlatabadi F, Sadeghi A, Saadat S, Khodayari H. [Relationship between self- efficacy and self- actualization with coping strategies among students (Persian)]. Res Med Edu. 2014; 6(1):10-18. [DOI:10.18869/acadpub.rme.6.1.10] [DOI:10.18869/acadpub.rme.6.1.10]
33. Ghodrati Mirkohi M, Rahimian Booga I. Predicting diabetes management self-efficacy base on hardiness and coping strategies in patients with type 2 diabetes mellitus. Qazvin Univ Med Sci. 2016; 20(4):43-51. [Link]
34. Saadat S, Asghari F, Jazayeri R. [The relationship between academic self-efficacy with perceived stress, coping strategies and perceived social support among students of University of Guilan (Persian)]. Iran J Med Educ. 2015; 15:67-78. [Link]
35. Wu AM, Tang CS, Kwok TC. Self-efficacy, health locus of control, and psychological distress in elderly Chinese women with chronic illnesses. Aging Ment Health. 2004; 8(1):21-8. [DOI:10.1080/13607860310001613293] [PMID] [DOI:10.1080/13607860310001613293]
36. Soleymani Namaghi F, Abdollahzadeh H, Asadi J. [An analysis of structural model of spiritual health based on health anxiety, positive meta-emotion, and pain self-efficacy mediated by the source of internal health control in men with cancer (Persian)]. J Res Behav Sci. 2022; 19(4):633-46. [DOI:10.52547/rbs.19.4.633] [DOI:10.52547/rbs.19.4.633]
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
حق تالیف (کپی رایت) برای مولفان محفوظ است.
صاحب امتیاز: دانشگاه علوم پزشکی قم
ناشر: انتشارات دانشگاه علوم پزشکی قم
شاپا چاپی: 7799-1375
شاپا الکترونیک: 1375-2008
ایمیل مجله: journal@muq.ac.ir
j.muq.ac@gmail.com
