دوره 14، شماره 4 - ( تیر 1399 )
جلد 14 شماره 4 صفحات 74-66 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Motevalli Haghi F, Borna H, Dehghani R, Fazeli-Dinan M, Yazdani-Cherati J, Dehghan O, et al . Faunistic Study of Scorpions (Arachnida: Scorpiones) in Qaenat County in Iran in 2017. Qom Univ Med Sci J 2020; 14 (4) :66-74
URL: http://journal.muq.ac.ir/article-1-2797-fa.html
URL: http://journal.muq.ac.ir/article-1-2797-fa.html
متولی حقی فرزاد، برنا حسین، دهقانی روح الله، فاضلی دینان محمود، یزدانی چراتی جمشید، دهقان امید، و همکاران.. مطالعه فونستیک عقرب‌های شهرستان قائنات، خراسان جنوبی سال 1396. مجله دانشگاه علوم پزشکی قم. 1399; 14 (4) :66-74
فرزاد متولی حقی* 
1، حسین برنا2 ، روح الله دهقانی3 ، محمود فاضلی دینان2 ، جمشید یزدانی چراتی4 ، امید دهقان2 ، فرزانه صحرایی رستمی5 ، سید حسن نیکوکار6
1، حسین برنا2 ، روح الله دهقانی3 ، محمود فاضلی دینان2 ، جمشید یزدانی چراتی4 ، امید دهقان2 ، فرزانه صحرایی رستمی5 ، سید حسن نیکوکار6
1- گروه حشره‌شناسی پزشکی و مبارزه با ناقلین، دانشکده بهداشت، دانشگاه علوم پزشکی مازندران ، farzad_haghi@yahoo.com
2- گروه حشره‌شناسی پزشکی و مبارزه با ناقلین، دانشکده بهداشت، دانشگاه علوم پزشکی مازندران
3- گروه مهندسی بهداشت و محیط، مرکز تحقیقات عوامل اجتماعی مؤثر بر سلامت، دانشکده بهداشت، دانشگاه علوم پزشکی کاشان
4- گروه آمار زیستی، مرکز تحقیقات علوم بهداشتی، دانشکده بهداشت، دانشگاه علوم پزشکی مازندران
5- گروه حشره شناسی پزشکی، دانشکده بهداشت، دانشگاه علوم پزشکی مازندران، مازندران، ایران
6- مرکز تحقیقات علوم بهداشتی، پژوهشکده اعتیاد، دانشکده بهداشت، دانشگاه علوم پزشکی مازندران
2- گروه حشره‌شناسی پزشکی و مبارزه با ناقلین، دانشکده بهداشت، دانشگاه علوم پزشکی مازندران
3- گروه مهندسی بهداشت و محیط، مرکز تحقیقات عوامل اجتماعی مؤثر بر سلامت، دانشکده بهداشت، دانشگاه علوم پزشکی کاشان
4- گروه آمار زیستی، مرکز تحقیقات علوم بهداشتی، دانشکده بهداشت، دانشگاه علوم پزشکی مازندران
5- گروه حشره شناسی پزشکی، دانشکده بهداشت، دانشگاه علوم پزشکی مازندران، مازندران، ایران
6- مرکز تحقیقات علوم بهداشتی، پژوهشکده اعتیاد، دانشکده بهداشت، دانشگاه علوم پزشکی مازندران
متن کامل [PDF 1039 kb]
(909 دریافت)
| چکیده (HTML) (3254 مشاهده)
جدول شماره 1: فراوانی و درصد فراوانی گونه‌های شناسایی‌شده عقرب‌های شهرستان قائنات در سال 1396
جدول شماره 2: فراوانی و درصد فراوانی گونه‌های عقرب شهرستان قائنات برحسب ماه-1395
جدول شماره 3: فراوانی و درصد فراوانی گونه‌های عقرب شهرستان قائنات برحسب شهری روستایی دشت کوهستان داخل اماکن خارج اماکن جنس نر جنس ماده پنس تله شب روز در سال 1396
بحث
نتایج حاصل از این مطالعه نشان داد گونه مزوبوتوس اپئوس فراوان‌ترین گونه شناسایی‌شده در شهرستان قائنات است و به‌عنوان گونه غالب در تمام مناطق این شهرستان مشاهده شده است. خانواده بوتیده بزرگ‌ترین خانواده در مناطق وسیعی از دنیا و ایران است (19، 20). در مطالعات انجام‌شده در شهرستان در میان استان خراسان جنوبی (5/54 درصد) (21)، همدان (7/89 درصد) (2)، گناباد (29 درصد) (22) و هرمزگان (8/28 درصد) (23)، مزوبوتوس اپئوس گونه غالب این مناطق معرفی شده است که با نتایج این مطالعه همخوانی دارد. با توجه به فراوانی عقرب مزوبوتوس اپئوس باید گفت که قابلیت‌های زیستی گونه مزبور در شرایط اکولوژیک شهرستان قائنات به نحو مطلوبی به فعلیت رسیده است. گونه مزوبوتوس کوکازیکوس ازنظر فراوانی بعد از مزوبوتوس اپئوس در بین عقرب‌های شهرستان قائنات قرار دارد که یکی از عقرب‌های مهم ایران است. بر اساس مطالعات صورت‌گرفته در سایر نواحی کشور از استان‌های آذربایجان غربی، سیستان و بلوچستان، اصفهان، خراسان بزرگ، تهران، مرکزی و سمنان صید و گزارش شده است (19) که نشان‌دهنده پراکنش این گونه در استان‌های مختلف با شرایط آب‌وهوایی متفاوت دارد.
کمبسوبوتوس ماتهیزنی یکی از عقرب‌های خطرناک ایران است که بیشتر در مناطق خشک و کم آب‌وعلف مشاهده می‌شود. مطالعات عقرب‌شناسان و پژوهشگران ایرانی حضور و وفور این گونه را در نقاط مختلف کشور ازجمله استان‌های بوشهر (دیلم‌رود)، چهارمحال و بختیاری، فارس، همدان، کرمان، کهگیلویه و بویراحمد، لرستان، مرکزی، قم، خوزستان (اهواز، مسجدسلیمان، دزفول، باغ‌ملک، ایذه و رامهرمز)، هرمزگان (بندرعباس)، خراسان (مشهد، سرخس، کلات نادری)، کرمانشاه (جوانرود، سرپل ذهاب، قصر شیرین، پاوه)، ایلام (دهلران، مهران، ایوان)، کردستان (مریوان)، آذربایجان غربی (ماکو، سردشت) و اصفهان (کاشان، راوند) گزارش کرده‌اند (3،19). نتایج حاصل از این بررسی با مطالعات مشابه انجام‌گرفته در سایر مناطق کشور همخوانی دارد.
در گونه ارتوکیروس اسکروبیکولزوس رنگ بدن تیره و شانه‌ها، کلیسرها و سطح شکمی زردرنگ است. این گونه یکی از عوامل مهم نیش‌زدن در بعضی از مناطق کشور مانند استان خوزستان محسوب می‌شود (24). این گونه پراکندگی و انتشار زیادی در سایر نقاط کشور مانند استان‌های خوزستان (اهواز، اندیمشک، امیدیه، شادگان، مسجدسلیمان، خرمشهر)، هرمزگان (بندرعباس)، تهران (ورامین و بزغان)، سیستان و بلوچستان (زابل)، قم، اصفهان (کاشان)، خراسان رضوی (مشهد، تربت‌جام، سرخس، کلات نادری، قوچان)، خراسان جنوبی (بیرجند)، گیلان (لوشان، طارم)، سمنان (شاهرود)، کرمانشاه (جوانرود، سرپل ذهاب، قصر شیرین، پاوه) و ایلام (ایلام و دهلران) دارد (19).
گونه آندرکتونوس کراسیکودا غیرحفار و به عقرب سیاه نیز معروف است. این گونه نیش بزرگ و دردناک دارد که در بعضی مواقع و خصوصاً در کودکان کشنده است. این گونه جزء گونه‌های نیمه‌اهلی و به‌عنوان دومین عقرب خطرناک ایران محسوب می‌شود (25). آندرکتونوس کراسیکودا در بیشتر استان‌های کشور شامل استان‌های بوشهر، سمنان، خوزستان (اهواز، امیدیه، بستان، سوسنگرد، ماهشهر، خرمشهر، آبادان)، ایلام (دهلران، مهران، ایوان)، آذربایجان غربی (چالدران، خوی، ماکو، اشنویه، ارومیه)، کردستان (مریوان)، خراسان رضوی (تایباد، خواف)، خراسان جنوبی (قائن، بیرجند، نهبندان)، کرمانشاه (جوانرود، سرپل ذهاب، قصر شیرین)، کرمان (بافت، بردسیر، بم، جیرفت، راور، رفسنجان، زرند، سیرجان، شهربابک، عنبرآباد، کرمان، کهنوج، منوجان) و سیستان و بلوچستان گزارش شده است (3،19) که با نتایج حاصل از این پژوهش همخوانی دارد.
ادنتوبوتوس دوریه عقربی وحشی و مهاجم است که بومی کشور ایران و جزء گونه‌های حفار است. تاکنون در شهرهای کرمان، یزد، برازجان، تهران، اصفهان، کاشان، قم و کرمانشاه گزارش شده است (19). این عقرب کاملاً بیابان‌زی است و در مناطقی که خاک بکر است لانه‌سازی می‌کند و به‌فراوانی یافت می‌شود. در مطالعه حاضر 100 درصد گونه به‌دست‌آمده از ادنتوبوتوس دوریه از خارج اماکن صید شدند. مطالعات گذشته نیز حضور این گونه را در خارج از اماکن مسکونی و در محدوده روستاها و مجاورت منازل مسکونی گزارش کرده‌اند (23).
نتایج حاصل از این پژوهش نشان می‌دهد کمترین صید عقرب‌ها در ماه‌های آذر، دی، بهمن و اسفند است. عقرب‌ها در فصل زمستان در مناطق ذکرشده هیچ فعالیتی از خود نشان نمی‌دهند. علت آن می‌تواند شرایط آب‌وهوایی و دمای پایین منطقه باشد؛ زیرا عقرب‌ها در دماهای کمتر از 4 درجه سانتی‌گراد هیچ‌گونه فعالیتی از خود نشان نمی‌دهند (26).
بررسی جنسیت گونه‌ها نشان داد از بین موارد بررسی‌شده، 912 مورد (3/53 درصد) جنس ماده و 320 مورد (7/46 درصد) جنس نر بودند. نتایج این تحقیقات با بررسی‌های متولی حقی و همکاران در سال 2018 روی تنوع زیستی عقرب‌ها در منطقه درمیان از شهرستان بیرجند همخوانی دارد (21). علت این مسئله را می‌توان چنین بیان کرد که عمدتاً صید نمونه‌ها در شش ماهه اول سال، یعنی زمان جفت‌گیری و زایمان عقرب‌ها صورت گرفته که تعداد ماده‌ها بیشتر بوده است. البته ازآنجاکه ماده‌های باردار برای تأمین نیازهای رشد نوزادان خود به میزان غذای بیشتر نیاز دارند، طی این مدت فعالیت‌های جست‌وجوی شکار بیشتری داشته و درنتیجه بیشتر صید شده‌اند.
در این مطالعه 27 درصد نمونه‌ها در شب و 73 درصد در روز جمع‌آوری شدند. یافته‌های این مطالعه نشان داد روش جمع‌آوری صید شبانه با 27 درصد نسبت به روش‌های صید روزانه 73 درصد، کمترین سهم را در جمع‌آوری عقرب‌ها دارد. نتایج این تحقیقات با بررسی‌های متولی حقی و همکاران در سال 2018 روی تنوع زیستی عقرب‌ها در منطقه درمیان شهرستان بیرجند همخوانی دارد (21) که علت آن را می‌توان تنوع روش‌های جمع‌آوری در روز نسبت به شب دانست.
همچنین بررسی‌ها نشان داد 9/65 درصد نمونه‌ها از خارج اماکن و 21/34 درصد از داخل اماکن صید شده‌اند. نتایج این تحقیقات با سایر مطالعات گذشته همخوانی دارد (21، 24). علت این مسئله را می‌توان چنین بیان کرد که با توجه به اینکه محل زیست و استراحت عقرب‌ها، درز و شکاف دیوارها، زیر سنگ‌ها، سوراخ‌های حفرشده، زیر برگ و پوسته‌های درختان، کنار رودخانه‌ها و زیر نخاله‌های ساختمانی در خارج از محل‌های مسکونی است، درنتیجه بیشتر عقرب‌ها در خارج از اماکن مسکونی صید شده‌اند.
سهم مناطق روستایی در توزیع جغرافیایی عقرب‌های شهرستان با 63 درصد بیشتر از مناطق شهری با 37 درصد است. همچنین در این مطالعه 57/90 درصد عقرب‌ها با پنس و 43/9 درصد به روش تله صید شدند. نتایج این بررسی با تحقیقات متولی حقی و همکاران (2018) و طاهریان و همکاران (1392) همخوانی داشت (6،21).
همچنین یافته‌های این مطالعه حکایت از این دارد که 90 درصد از عقرب‌های شهرستان قائنات در مناطق دشت و 10 درصد در مناطق کوهستانی شهرستان پراکندگی دارند. نتایج این تحقیق با پژوهش شاهی و همکاران که روی فون عقرب‌ها در مناطق استان هرمزگان کار کرده‌اند مغایرت دارد (23)؛ علت آن می‌تواند وسعت کم مناطق کوهستانی در منطقه قائنات باشد.
نتیجه‌گیری
با توجه به حضور شش گونه عقرب در شهرستان، هرچند بیشتر آن‌ها از نظر اهمیت کم‌خطر هستند، ولی با توجه به حضور دو گونه خطرناک ادنتوبوتوس دوریه و آندرکتونوس کراسیکودا در شهرستان قائنات، در دسترس‌بودن پادزهر اختصاصی گونه‌های موجود در شهرستان و آموزش به مردم به‌ویژه روستاییان برای جلوگیری از عقرب‌زدگی ضروری است.
تشکر و قدردانی
بدین‌وسیله از معاونت محترم پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی مازندران که تأمین‌کننده هزینه طرح پژوهشی بودند، همکاران بهورزی که در حوزه معاونت بهداشتی دانشگاه تلاش و فعالیت دارند و سایر همکاران مراکز بهداشت شهرستان قائنات که در انجام طرح نهایت همکاری را داشته‌اند، تشکر و قدردانی می‌کنیم (کد طرح 1127).
متن کامل: (1139 مشاهده)
عقرب‌ها از شـاخه بنـدپایان، رده عنکبوتیان و راسته اسکورپیونیدا هستند که به دلیل داشتن نیش زهرآگین و ویژگی‌های مورفولوژیکی خاص، همواره مورد توجه انسان بوده‌اند (1،2). این جانوران شب‌زی هستند و روزها در پناهگاه‌هایشان شامل درز و شکاف دیوارها، زیر سنگ‌ها، سوراخ‌های حفرشده، زیر برگ و پوسته‌های درختان و ... به استراحت می‌پردازند و شب‌ها برای شکار و سایر فعالیت‌های زیستی از پناهگاه خارج می‌شوند (3،4). هرچند آن‌ها ناقل عوامل انگلی بیماری‌زا نیستند، به‌خاطر داشتن نیش زهرآگین و کشنده در پزشکی اهمیت دارند. دستگاه سمی عقرب‌ها در انتهای دم قرار گرفته و شامل دو غده سمی است که بیشتر برای صید حشرات و دفاع از خود استفاده می‌شود (5،6). در ایران عقرب و عقرب‌زدگی در زمره یکی از مهم‌ترین مشکلات بهداشتی و پزشکی محسوب می‌شود که هرساله 40 تا 50 هزار مورد عقرب‌گزیدگی گزارش می‌شود. این معضل علاوه بر اضطراب و نگرانی ناشی از آن و هزینه‌های درمانی زیاد، سالیانه تعداد زیادی از مردم را با خطر مرگ مواجه می‌سازد (7،8).
بر اساس اطلاعات کمیته کشوری مبارزه با بیماری‌های غیر واگیر، آمار عقرب‌زدگی سالیانه حدود 50 هزار مورد است که در بین مناطق مختلف کشور، استان‌های خوزستان و هرمزگان بیشترین موارد عقرب‌زدگی را دارند (9). این آمار سالیانه در دنیا 1 میلیون مورد تخمین زده می‌شود (2،10)؛ برای مثال، در مکزیک 250 تا300 هزار مورد عقرب‌زدگی، در تونس 40 هزار مورد عقرب‌زدگی و 100 مورد مرگ سالیانه و در برزیل 37 هزار مورد عقرب‌زدگی با 50 مورد مرگ گزارش شده است. همین موضوع سبب شده است عقرب‌زدگی از مهم‌ترین مشکلات بهداشتی این کشورها محسوب شود (11).
خطرناک‌ترین عقرب‌ها در نواحی آمریکای جنوبی، خاورمیانه، شمال آفریقا و هند یافت می‌شود (4). مــوارد گــزارش‌شــده از عقــرب‌گزیــدگی در منــاطق جغرافیایی متفاوت بر اساس عوامل مختلفی مانند شـیوه زندگی، وضع اجتماعی و اقتصادی، وضع مسکن، چگونگـــی ارائه خدمات بهداشتی و گونه‌های عقرب بومی هر منطقـه متغیر است (12).
مرگ‌ومیر ناشی از عقرب‌گزیدگی بـا عوامل زیادی مانند فصل گـزش، سـن فـرد گزیـده‌شـده، منطقه جغرافیـایی، گونـه عقـرب و محـل زیـست عقـرب مرتبط است که در این میان، نقش گونه عقرب پررنگ‌تر از بقیه عوامل است (13). شناسایی گونه‌های عقرب موجود در یک منطقه اولین و مهم‌ترین روش برای کنترل و کاهش عقرب‌گزیدگی در منطقه محسوب می‌شود؛ بنابراین، مطالعه فونستیک و طبقه‌بندی گونه‌های عقرب موجود در مناطق مختلف ایران از دیرباز مورد توجه محققان بوده است (14،15). شهرستان قائنات نیز ازجمله مناطقی است که از لحاظ شرایط آب‌وهوایی، شرایط زیستی بسیار خوبی برای عقرب‌ها دارد و کارکنان بهداشت و بهورزان گزارش‌های زیادی از وجود عقرب و عقرب‌زدگی در مناطق مختلف شهرستان به مرکز بهداشتی شهرستان اعلام کرده‌اند. با توجه به بررسی‌های به‌عمل‌آمده، تاکنون هیچ تحقیقی در این زمینه در شهرستان قائنات صورت نگرفته است. بدین منظور مطالعه حاضر بر روی تعیین نوع عقرب‌ها در مناطق مختلف شهرستان قائنات در سال 1396 انجام پذیرفت.
روش بررسی
این مطالعه از نوع توصیفی-مقطعی است که جامعه آن شامل عقرب‌های مناطق مختلف شهرستان قائنات هستند. صید عقرب به مدت یک سال و با توجه به شرایط آب‌وهوایی منطقه از ابتدای فروردین ماه تا پایان اسفند ماه سال 1396 انجام گرفت. سپس به‌منظور افزایش پوشش جغرافیایی نمونه‌گیری و درنتیجه افزایش شناسایی حداکثری گونه‌های موجود در منطقه، کل شهرستان با درنظرگرفتن عواملی مانند شرایط اقلیمی (دما، رطوبت و ...)، عوامل جغرافیایی (ارتفاع، وضعیت پوشش گیاهی، نوع خاک، میزان بارندگی و ...) و موقعیت جغرافیایی (شمال، جنوب، شرق، غرب و مرکز)، به 10 منطقه شامل طبس مسیناء، گزیک، اسدیه، قائنات، نوغاب، بورنگ، گسک، قهستان، خوان و تخته جان تقسیم شد. در هر یک از این مناطق ده‌گانه، سه نقطه به‌عنوان ایستگاه نمونه‌برداری انتخاب شد. با توجه به فعالیت شبانه عقرب‌ها و استراحت روزانه آن‌ها در پناهگاه‌های دائم و موقت، برای صید عقرب‌ها با استفاده از سه روش صید دستی (با استفاده از پنس دسته‌بلند)، صید با استفاده از چراغ‌قوه ماوراءبنفش و تله زمینی (Pitfall traps) نسبت به جمع‌آوری عقرب‌ها به مدت دو ساعت در شب و دو ساعت هنگام غروب آفتاب اقدام شد (16). جمع‌آوری و صید عقرب‌ها ماهیانه یک بار و با مراجعه به همه ایستگاه‌های تعیین‌شده انجام شد. عقرب‌های جمع‌آوری‌شده به ظروف پلاستیکی درب‌دار حاوی اتانول 70 درصد و گلیسیرین (برای نرم نگه‌داشتن عقرب) انتقال داده می‌شد و بعد از کدگذاری، اطلاعات موردنیاز ازجمله نام منطقه، محل صید، نوع عقرب (حفار/ غیرحفار)، موقعیت جغرافیایی نوع منطقه (شهری/ روستایی)، درجه حرارت و رطوبت و ... در پرسش‌نامه ازپیش‌ساخته ثبت می‌شد. تمام نمونه‌ها برای تعیین گونه به آزمایشگاه حشره‌شناسی پزشکی دانشکده بهداشت دانشگاه علوم پزشکی مازندران انتقال داده و با استفاده از استریومیکروسکوپ و کلیدهای معتبر تشخیصی دهقانی و فرزان‌پی (17،18) و بر اساس مقایسه خصوصیات مورفولوژیک، شناسایی و تعیین گونه شدند. ابتدا تمام داده‌ها در پرسش‌نامه‌های محقق‌ساخته ثبت و سپس با استفاده از روش‌های آمار توصیفی تجزیه‌وتحلیل شدند.
داده‌های مربوط به توزیع زمانی صید عقرب‌ها در این پژوهش نشان می‌دهد در آذر ماه با 63/2 درصد کمترین و در اردیبهشت ماه با 30/19 درصد بیشترین موارد صید و جمع‌آوری عقرب وجود داشته است (جدول 2). بررسی جنسیت گونه‌ها نشان داد از تعداد کل موارد بررسی‌شده، 912 مورد (3/53 درصد) جنس ماده و 320 مورد (7/46 درصد) جنس نر بودند. درصد کمی از گونه‌های شناسایی‌شده (88/0 درصد) از گروه عقرب‌های حفار هستند. با وجود جست‌وجوی فراوان، از گروه عقرب‌های حفار در محدوده جغرافیایی شهرستان قائنات نمونه‌‌های بیشتری صید نشد. در این مطالعه 27 درصد از نمونه‌ها در شب و 73 درصد در روز جمع‌آوری شدند.
یافته‌های این مطالعه نشان داد روش جمع‌آوری صید شبانه با 27 درصد نسبت به روش‌های صید روزانه (73 درصد) کمترین سهم را در جمع‌آوری عقرب‌ها دارد. همچنین بررسی آماری داده‌ها نشان داد 9/65 درصد نمونه‌ها از خارج اماکن و 21/34 درصد از داخل اماکن صید شده‌اند (جدول 3). سهم مناطق روستایی در توزیع جغرافیایی عقرب‌های شهرستان با 63 درصد بیشتر از مناطق شهری (37 درصد) است (جدول 3). نتایج حاکی از آن است که 90 درصد از عقرب‌های شهرستان قائنات در مناطق دشت و 10 درصد در مناطق کوهستانی پراکندگی دارند. همچنین در این مطالعه 57/90 درصد از عقرب‌ها با پنس و 43/9 درصد به روش تله صید شدند (جدول 3).
بر اساس اطلاعات کمیته کشوری مبارزه با بیماری‌های غیر واگیر، آمار عقرب‌زدگی سالیانه حدود 50 هزار مورد است که در بین مناطق مختلف کشور، استان‌های خوزستان و هرمزگان بیشترین موارد عقرب‌زدگی را دارند (9). این آمار سالیانه در دنیا 1 میلیون مورد تخمین زده می‌شود (2،10)؛ برای مثال، در مکزیک 250 تا300 هزار مورد عقرب‌زدگی، در تونس 40 هزار مورد عقرب‌زدگی و 100 مورد مرگ سالیانه و در برزیل 37 هزار مورد عقرب‌زدگی با 50 مورد مرگ گزارش شده است. همین موضوع سبب شده است عقرب‌زدگی از مهم‌ترین مشکلات بهداشتی این کشورها محسوب شود (11).
خطرناک‌ترین عقرب‌ها در نواحی آمریکای جنوبی، خاورمیانه، شمال آفریقا و هند یافت می‌شود (4). مــوارد گــزارش‌شــده از عقــرب‌گزیــدگی در منــاطق جغرافیایی متفاوت بر اساس عوامل مختلفی مانند شـیوه زندگی، وضع اجتماعی و اقتصادی، وضع مسکن، چگونگـــی ارائه خدمات بهداشتی و گونه‌های عقرب بومی هر منطقـه متغیر است (12).
مرگ‌ومیر ناشی از عقرب‌گزیدگی بـا عوامل زیادی مانند فصل گـزش، سـن فـرد گزیـده‌شـده، منطقه جغرافیـایی، گونـه عقـرب و محـل زیـست عقـرب مرتبط است که در این میان، نقش گونه عقرب پررنگ‌تر از بقیه عوامل است (13). شناسایی گونه‌های عقرب موجود در یک منطقه اولین و مهم‌ترین روش برای کنترل و کاهش عقرب‌گزیدگی در منطقه محسوب می‌شود؛ بنابراین، مطالعه فونستیک و طبقه‌بندی گونه‌های عقرب موجود در مناطق مختلف ایران از دیرباز مورد توجه محققان بوده است (14،15). شهرستان قائنات نیز ازجمله مناطقی است که از لحاظ شرایط آب‌وهوایی، شرایط زیستی بسیار خوبی برای عقرب‌ها دارد و کارکنان بهداشت و بهورزان گزارش‌های زیادی از وجود عقرب و عقرب‌زدگی در مناطق مختلف شهرستان به مرکز بهداشتی شهرستان اعلام کرده‌اند. با توجه به بررسی‌های به‌عمل‌آمده، تاکنون هیچ تحقیقی در این زمینه در شهرستان قائنات صورت نگرفته است. بدین منظور مطالعه حاضر بر روی تعیین نوع عقرب‌ها در مناطق مختلف شهرستان قائنات در سال 1396 انجام پذیرفت.
روش بررسی
این مطالعه از نوع توصیفی-مقطعی است که جامعه آن شامل عقرب‌های مناطق مختلف شهرستان قائنات هستند. صید عقرب به مدت یک سال و با توجه به شرایط آب‌وهوایی منطقه از ابتدای فروردین ماه تا پایان اسفند ماه سال 1396 انجام گرفت. سپس به‌منظور افزایش پوشش جغرافیایی نمونه‌گیری و درنتیجه افزایش شناسایی حداکثری گونه‌های موجود در منطقه، کل شهرستان با درنظرگرفتن عواملی مانند شرایط اقلیمی (دما، رطوبت و ...)، عوامل جغرافیایی (ارتفاع، وضعیت پوشش گیاهی، نوع خاک، میزان بارندگی و ...) و موقعیت جغرافیایی (شمال، جنوب، شرق، غرب و مرکز)، به 10 منطقه شامل طبس مسیناء، گزیک، اسدیه، قائنات، نوغاب، بورنگ، گسک، قهستان، خوان و تخته جان تقسیم شد. در هر یک از این مناطق ده‌گانه، سه نقطه به‌عنوان ایستگاه نمونه‌برداری انتخاب شد. با توجه به فعالیت شبانه عقرب‌ها و استراحت روزانه آن‌ها در پناهگاه‌های دائم و موقت، برای صید عقرب‌ها با استفاده از سه روش صید دستی (با استفاده از پنس دسته‌بلند)، صید با استفاده از چراغ‌قوه ماوراءبنفش و تله زمینی (Pitfall traps) نسبت به جمع‌آوری عقرب‌ها به مدت دو ساعت در شب و دو ساعت هنگام غروب آفتاب اقدام شد (16). جمع‌آوری و صید عقرب‌ها ماهیانه یک بار و با مراجعه به همه ایستگاه‌های تعیین‌شده انجام شد. عقرب‌های جمع‌آوری‌شده به ظروف پلاستیکی درب‌دار حاوی اتانول 70 درصد و گلیسیرین (برای نرم نگه‌داشتن عقرب) انتقال داده می‌شد و بعد از کدگذاری، اطلاعات موردنیاز ازجمله نام منطقه، محل صید، نوع عقرب (حفار/ غیرحفار)، موقعیت جغرافیایی نوع منطقه (شهری/ روستایی)، درجه حرارت و رطوبت و ... در پرسش‌نامه ازپیش‌ساخته ثبت می‌شد. تمام نمونه‌ها برای تعیین گونه به آزمایشگاه حشره‌شناسی پزشکی دانشکده بهداشت دانشگاه علوم پزشکی مازندران انتقال داده و با استفاده از استریومیکروسکوپ و کلیدهای معتبر تشخیصی دهقانی و فرزان‌پی (17،18) و بر اساس مقایسه خصوصیات مورفولوژیک، شناسایی و تعیین گونه شدند. ابتدا تمام داده‌ها در پرسش‌نامه‌های محقق‌ساخته ثبت و سپس با استفاده از روش‌های آمار توصیفی تجزیه‌وتحلیل شدند.
داده‌های مربوط به توزیع زمانی صید عقرب‌ها در این پژوهش نشان می‌دهد در آذر ماه با 63/2 درصد کمترین و در اردیبهشت ماه با 30/19 درصد بیشترین موارد صید و جمع‌آوری عقرب وجود داشته است (جدول 2). بررسی جنسیت گونه‌ها نشان داد از تعداد کل موارد بررسی‌شده، 912 مورد (3/53 درصد) جنس ماده و 320 مورد (7/46 درصد) جنس نر بودند. درصد کمی از گونه‌های شناسایی‌شده (88/0 درصد) از گروه عقرب‌های حفار هستند. با وجود جست‌وجوی فراوان، از گروه عقرب‌های حفار در محدوده جغرافیایی شهرستان قائنات نمونه‌‌های بیشتری صید نشد. در این مطالعه 27 درصد از نمونه‌ها در شب و 73 درصد در روز جمع‌آوری شدند.
یافته‌های این مطالعه نشان داد روش جمع‌آوری صید شبانه با 27 درصد نسبت به روش‌های صید روزانه (73 درصد) کمترین سهم را در جمع‌آوری عقرب‌ها دارد. همچنین بررسی آماری داده‌ها نشان داد 9/65 درصد نمونه‌ها از خارج اماکن و 21/34 درصد از داخل اماکن صید شده‌اند (جدول 3). سهم مناطق روستایی در توزیع جغرافیایی عقرب‌های شهرستان با 63 درصد بیشتر از مناطق شهری (37 درصد) است (جدول 3). نتایج حاکی از آن است که 90 درصد از عقرب‌های شهرستان قائنات در مناطق دشت و 10 درصد در مناطق کوهستانی پراکندگی دارند. همچنین در این مطالعه 57/90 درصد از عقرب‌ها با پنس و 43/9 درصد به روش تله صید شدند (جدول 3).
جدول شماره 1: فراوانی و درصد فراوانی گونه‌های شناسایی‌شده عقرب‌های شهرستان قائنات در سال 1396
| ردیف | نام گونه | فراوانی | درصد فراوانی |
| 1 | مزوبوتوس اپئوس | 556 | 96/60 |
| 2 | مزوبوتوس کوکازیکوس | 104 | 40/11 |
| 3 | کمبسوبوتوس ماتهیزنی ماتهیزنی | 86 | 43/9 |
| 4 | ارتوکیروس اسکروبیکولزوس | 82 | 99/8 |
| 5 | آندرکتونوس کراسیکودا کراسیکودا | 76 | 33/8 |
| 6 | ادنتوبوتوس دوریه | 8 | 88/0 |
| جمع | 912 | 100 |
| گونه | ماه | فروردین | اردیبهشت | خرداد | تیر | مرداد | شهریور | مهر | آبان | آذر | دی | بهمن | اسفند | جمع |
| مزوبوتوس اپئوس | فراوانی | 18 | 110 | 92 | 70 | 46 | 58 | 42 | 18 | 18 | 24 | 32 | 28 | 556 |
| درصد | 97/1 | 06/12 | 09/10 | 68/7 | 04/5 | 36/6 | 61/4 | 97/1 | 97/1 | 63/2 | 51/3 | 07/3 | 96/60 | |
| مزوبوتوس کوکازیکوس | فراوانی | 6 | 22 | 24 | 24 | 8 | 4 | 6 | 4 | 0 | 0 | 0 | 6 | 104 |
| درصد | 66/0 | 41/2 | 63/2 | 63/2 | 88/0 | 44/0 | 66/0 | 44/0 | 00/0 | 00/0 | 00/0 | 66/0 | 40/11 | |
| کمبسوبوتوس ماتهیزنی | فراوانی | 2 | 16 | 14 | 22 | 6 | 2 | 4 | 6 | 2 | 2 | 2 | 8 | 86 |
| درصد | 22/0 | 75/1 | 54/1 | 41/2 | 66/0 | 22/0 | 44/0 | 66/0 | 22/0 | 22/0 | 22/0 | 88/0 | 43/9 | |
| ارتوکیروس اسکروبیکولزوس | فراوانی | 4 | 16 | 14 | 18 | 4 | 4 | 2 | 4 | 2 | 0 | 0 | 14 | 82 |
| درصد | 44/0 | 51/3 | 07/3 | 95/3 | 88/0 | 88/0 | 44/0 | 88/0 | 44/0 | 00/0 | 00/0 | 07/3 | 99/8 | |
| آندرکتونوس کراسیکودا | فراوانی | 4 | 12 | 18 | 20 | 4 | 2 | 4 | 4 | 2 | 0 | 0 | 6 | 76 |
| درصد | 44/0 | 32/1 | 97/1 | 19/2 | 44/0 | 22/0 | 44/0 | 44/0 | 22/0 | 00/0 | 00/0 | 66/0 | 33/8 | |
| ادنتوبوتوس دوریه | فراوانی | 0 | 0 | 0 | 4 | 2 | 2 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 8 |
| درصد | 00/0 | 00/0 | 00/0 | 88/0 | 44/0 | 44/0 | 00/0 | 00/0 | 00/0 | 00/0 | 00/0 | 00/0 | 75/1 | |
| جمع کل | فراوانی | 34 | 176 | 162 | 156 | 68 | 72 | 60 | 38 | 24 | 26 | 34 | 62 | 912 |
| درصد | 73/3 | 30/19 | 76/17 | 11/17 | 46/7 | 89/7 | 58/6 | 17/4 | 63/2 | 85/2 | 73/3 | 80/6 | 00/100 |
جدول شماره 3: فراوانی و درصد فراوانی گونه‌های عقرب شهرستان قائنات برحسب شهری روستایی دشت کوهستان داخل اماکن خارج اماکن جنس نر جنس ماده پنس تله شب روز در سال 1396
| گونه | شهری | روستایی | دشت | کوهستان | داخل اماکن | خارج اماکن | جنس نر | جنس ماده | پنس | تله | شب | روز | جمع | شهری |
| مزوبوتوس اپئوس | فراوانی | 192 | 364 | 422 | 134 | 224 | 332 | 242 | 314 | 474 | 82 | 34 | 244 | 556 |
| درصد | 53/34 | 47/65 | 90/75 | 10/24 | 29/40 | 71/59 | 53/43 | 47/56 | 25/85 | 75/14 | 23/12 | 77/87 | 96/60 | |
| مزوبوتوس کوکازیکوس | فراوانی | 46 | 58 | 74 | 30 | 38 | 66 | 44 | 60 | 100 | 4 | 33 | 19 | 104 |
| درصد | 23/44 | 77/55 | 15/71 | 85/28 | 54/36 | 46/63 | 31/42 | 69/57 | 15/96 | 85/3 | 46/63 | 54/36 | 40/11 | |
| کمبسوبوتوس ماتهیزنی | فراوانی | 52 | 34 | 70 | 16 | 28 | 58 | 48 | 38 | 86 | 0 | 28 | 15 | 86 |
| درصد | 47/60 | 53/39 | 40/81 | 60/18 | 56/32 | 44/67 | 81/55 | 19/44 | 100 | 0 | 12/65 | 88/34 | 43/9 | |
| ارتوکیروس اسکروبیکولزوس | فراوانی | 28 | 54 | 36 | 46 | 14 | 68 | 52 | 30 | 82 | 0 | 16 | 25 | 82 |
| درصد | 15/34 | 85/65 | 90/43 | 10/56 | 07/17 | 93/82 | 41/63 | 59/36 | 100 | 0 | 02/39 | 98/60 | 99/8 | |
| آندرکتونوس کراسیکودا | فراوانی | 20 | 56 | 72 | 4 | 8 | 68 | 40 | 36 | 76 | 0 | 11 | 27 | 76 |
| درصد | 32/26 | 68/73 | 74/94 | 26/5 | 53/10 | 47/89 | 63/52 | 37/47 | 100 | 0 | 95/28 | 05/71 | 33/8 | |
| ادنتوبوتوس دوریه | فراوانی | 0 | 4 | 8 | 0 | 0 | 8 | 2 | 6 | 8 | 0 | 0 | 4 | 8 |
| درصد | 0 | 100 | 100 | 0 | 0 | 100 | 25 | 75 | 100 | 0 | 0 | 100 | 75/1 |
بحث
نتایج حاصل از این مطالعه نشان داد گونه مزوبوتوس اپئوس فراوان‌ترین گونه شناسایی‌شده در شهرستان قائنات است و به‌عنوان گونه غالب در تمام مناطق این شهرستان مشاهده شده است. خانواده بوتیده بزرگ‌ترین خانواده در مناطق وسیعی از دنیا و ایران است (19، 20). در مطالعات انجام‌شده در شهرستان در میان استان خراسان جنوبی (5/54 درصد) (21)، همدان (7/89 درصد) (2)، گناباد (29 درصد) (22) و هرمزگان (8/28 درصد) (23)، مزوبوتوس اپئوس گونه غالب این مناطق معرفی شده است که با نتایج این مطالعه همخوانی دارد. با توجه به فراوانی عقرب مزوبوتوس اپئوس باید گفت که قابلیت‌های زیستی گونه مزبور در شرایط اکولوژیک شهرستان قائنات به نحو مطلوبی به فعلیت رسیده است. گونه مزوبوتوس کوکازیکوس ازنظر فراوانی بعد از مزوبوتوس اپئوس در بین عقرب‌های شهرستان قائنات قرار دارد که یکی از عقرب‌های مهم ایران است. بر اساس مطالعات صورت‌گرفته در سایر نواحی کشور از استان‌های آذربایجان غربی، سیستان و بلوچستان، اصفهان، خراسان بزرگ، تهران، مرکزی و سمنان صید و گزارش شده است (19) که نشان‌دهنده پراکنش این گونه در استان‌های مختلف با شرایط آب‌وهوایی متفاوت دارد.
کمبسوبوتوس ماتهیزنی یکی از عقرب‌های خطرناک ایران است که بیشتر در مناطق خشک و کم آب‌وعلف مشاهده می‌شود. مطالعات عقرب‌شناسان و پژوهشگران ایرانی حضور و وفور این گونه را در نقاط مختلف کشور ازجمله استان‌های بوشهر (دیلم‌رود)، چهارمحال و بختیاری، فارس، همدان، کرمان، کهگیلویه و بویراحمد، لرستان، مرکزی، قم، خوزستان (اهواز، مسجدسلیمان، دزفول، باغ‌ملک، ایذه و رامهرمز)، هرمزگان (بندرعباس)، خراسان (مشهد، سرخس، کلات نادری)، کرمانشاه (جوانرود، سرپل ذهاب، قصر شیرین، پاوه)، ایلام (دهلران، مهران، ایوان)، کردستان (مریوان)، آذربایجان غربی (ماکو، سردشت) و اصفهان (کاشان، راوند) گزارش کرده‌اند (3،19). نتایج حاصل از این بررسی با مطالعات مشابه انجام‌گرفته در سایر مناطق کشور همخوانی دارد.
در گونه ارتوکیروس اسکروبیکولزوس رنگ بدن تیره و شانه‌ها، کلیسرها و سطح شکمی زردرنگ است. این گونه یکی از عوامل مهم نیش‌زدن در بعضی از مناطق کشور مانند استان خوزستان محسوب می‌شود (24). این گونه پراکندگی و انتشار زیادی در سایر نقاط کشور مانند استان‌های خوزستان (اهواز، اندیمشک، امیدیه، شادگان، مسجدسلیمان، خرمشهر)، هرمزگان (بندرعباس)، تهران (ورامین و بزغان)، سیستان و بلوچستان (زابل)، قم، اصفهان (کاشان)، خراسان رضوی (مشهد، تربت‌جام، سرخس، کلات نادری، قوچان)، خراسان جنوبی (بیرجند)، گیلان (لوشان، طارم)، سمنان (شاهرود)، کرمانشاه (جوانرود، سرپل ذهاب، قصر شیرین، پاوه) و ایلام (ایلام و دهلران) دارد (19).
گونه آندرکتونوس کراسیکودا غیرحفار و به عقرب سیاه نیز معروف است. این گونه نیش بزرگ و دردناک دارد که در بعضی مواقع و خصوصاً در کودکان کشنده است. این گونه جزء گونه‌های نیمه‌اهلی و به‌عنوان دومین عقرب خطرناک ایران محسوب می‌شود (25). آندرکتونوس کراسیکودا در بیشتر استان‌های کشور شامل استان‌های بوشهر، سمنان، خوزستان (اهواز، امیدیه، بستان، سوسنگرد، ماهشهر، خرمشهر، آبادان)، ایلام (دهلران، مهران، ایوان)، آذربایجان غربی (چالدران، خوی، ماکو، اشنویه، ارومیه)، کردستان (مریوان)، خراسان رضوی (تایباد، خواف)، خراسان جنوبی (قائن، بیرجند، نهبندان)، کرمانشاه (جوانرود، سرپل ذهاب، قصر شیرین)، کرمان (بافت، بردسیر، بم، جیرفت، راور، رفسنجان، زرند، سیرجان، شهربابک، عنبرآباد، کرمان، کهنوج، منوجان) و سیستان و بلوچستان گزارش شده است (3،19) که با نتایج حاصل از این پژوهش همخوانی دارد.
ادنتوبوتوس دوریه عقربی وحشی و مهاجم است که بومی کشور ایران و جزء گونه‌های حفار است. تاکنون در شهرهای کرمان، یزد، برازجان، تهران، اصفهان، کاشان، قم و کرمانشاه گزارش شده است (19). این عقرب کاملاً بیابان‌زی است و در مناطقی که خاک بکر است لانه‌سازی می‌کند و به‌فراوانی یافت می‌شود. در مطالعه حاضر 100 درصد گونه به‌دست‌آمده از ادنتوبوتوس دوریه از خارج اماکن صید شدند. مطالعات گذشته نیز حضور این گونه را در خارج از اماکن مسکونی و در محدوده روستاها و مجاورت منازل مسکونی گزارش کرده‌اند (23).
نتایج حاصل از این پژوهش نشان می‌دهد کمترین صید عقرب‌ها در ماه‌های آذر، دی، بهمن و اسفند است. عقرب‌ها در فصل زمستان در مناطق ذکرشده هیچ فعالیتی از خود نشان نمی‌دهند. علت آن می‌تواند شرایط آب‌وهوایی و دمای پایین منطقه باشد؛ زیرا عقرب‌ها در دماهای کمتر از 4 درجه سانتی‌گراد هیچ‌گونه فعالیتی از خود نشان نمی‌دهند (26).
بررسی جنسیت گونه‌ها نشان داد از بین موارد بررسی‌شده، 912 مورد (3/53 درصد) جنس ماده و 320 مورد (7/46 درصد) جنس نر بودند. نتایج این تحقیقات با بررسی‌های متولی حقی و همکاران در سال 2018 روی تنوع زیستی عقرب‌ها در منطقه درمیان از شهرستان بیرجند همخوانی دارد (21). علت این مسئله را می‌توان چنین بیان کرد که عمدتاً صید نمونه‌ها در شش ماهه اول سال، یعنی زمان جفت‌گیری و زایمان عقرب‌ها صورت گرفته که تعداد ماده‌ها بیشتر بوده است. البته ازآنجاکه ماده‌های باردار برای تأمین نیازهای رشد نوزادان خود به میزان غذای بیشتر نیاز دارند، طی این مدت فعالیت‌های جست‌وجوی شکار بیشتری داشته و درنتیجه بیشتر صید شده‌اند.
در این مطالعه 27 درصد نمونه‌ها در شب و 73 درصد در روز جمع‌آوری شدند. یافته‌های این مطالعه نشان داد روش جمع‌آوری صید شبانه با 27 درصد نسبت به روش‌های صید روزانه 73 درصد، کمترین سهم را در جمع‌آوری عقرب‌ها دارد. نتایج این تحقیقات با بررسی‌های متولی حقی و همکاران در سال 2018 روی تنوع زیستی عقرب‌ها در منطقه درمیان شهرستان بیرجند همخوانی دارد (21) که علت آن را می‌توان تنوع روش‌های جمع‌آوری در روز نسبت به شب دانست.
همچنین بررسی‌ها نشان داد 9/65 درصد نمونه‌ها از خارج اماکن و 21/34 درصد از داخل اماکن صید شده‌اند. نتایج این تحقیقات با سایر مطالعات گذشته همخوانی دارد (21، 24). علت این مسئله را می‌توان چنین بیان کرد که با توجه به اینکه محل زیست و استراحت عقرب‌ها، درز و شکاف دیوارها، زیر سنگ‌ها، سوراخ‌های حفرشده، زیر برگ و پوسته‌های درختان، کنار رودخانه‌ها و زیر نخاله‌های ساختمانی در خارج از محل‌های مسکونی است، درنتیجه بیشتر عقرب‌ها در خارج از اماکن مسکونی صید شده‌اند.
سهم مناطق روستایی در توزیع جغرافیایی عقرب‌های شهرستان با 63 درصد بیشتر از مناطق شهری با 37 درصد است. همچنین در این مطالعه 57/90 درصد عقرب‌ها با پنس و 43/9 درصد به روش تله صید شدند. نتایج این بررسی با تحقیقات متولی حقی و همکاران (2018) و طاهریان و همکاران (1392) همخوانی داشت (6،21).
همچنین یافته‌های این مطالعه حکایت از این دارد که 90 درصد از عقرب‌های شهرستان قائنات در مناطق دشت و 10 درصد در مناطق کوهستانی شهرستان پراکندگی دارند. نتایج این تحقیق با پژوهش شاهی و همکاران که روی فون عقرب‌ها در مناطق استان هرمزگان کار کرده‌اند مغایرت دارد (23)؛ علت آن می‌تواند وسعت کم مناطق کوهستانی در منطقه قائنات باشد.
نتیجه‌گیری
با توجه به حضور شش گونه عقرب در شهرستان، هرچند بیشتر آن‌ها از نظر اهمیت کم‌خطر هستند، ولی با توجه به حضور دو گونه خطرناک ادنتوبوتوس دوریه و آندرکتونوس کراسیکودا در شهرستان قائنات، در دسترس‌بودن پادزهر اختصاصی گونه‌های موجود در شهرستان و آموزش به مردم به‌ویژه روستاییان برای جلوگیری از عقرب‌زدگی ضروری است.
تشکر و قدردانی
بدین‌وسیله از معاونت محترم پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی مازندران که تأمین‌کننده هزینه طرح پژوهشی بودند، همکاران بهورزی که در حوزه معاونت بهداشتی دانشگاه تلاش و فعالیت دارند و سایر همکاران مراکز بهداشت شهرستان قائنات که در انجام طرح نهایت همکاری را داشته‌اند، تشکر و قدردانی می‌کنیم (کد طرح 1127).
نوع مطالعه: مقاله پژوهشي |
موضوع مقاله:
بهداشت محیط
دریافت: 1399/2/1 | پذیرش: 1399/4/4 | انتشار: 1399/4/10
دریافت: 1399/2/1 | پذیرش: 1399/4/4 | انتشار: 1399/4/10
فهرست منابع
1. Keegan HL. Scorpions of medical importance. Mississippi: University Press of Mississippi; 1980. Link
2. Nazari M, Bahrami D, Davari B, Salehzadeh A. Epidemiological survey of scorpion sting cases and identification of scorpion fauna in Hamadan city, Iran (2013). Avicenna J Clin Med 2015;22(3):255-62. Link
3. Mirshamsi O, Sari A, Hosseinie S. History of study and checklist of the scorpion fauna (Arachnida: Scorpiones) of Iran. Progr Biol Sci 2011;1(2):16-28. Link
4. Mortazavi MS. Clinical study of scorpion sting with emphasis on hesitating serotherapy. J Sabzevar Univ Med Sci 2004;10(4):70-5. Link
5. Chippaux JP. Emerging options for the management of scorpion stings. Drug Des Devel Ther 2012; 6:165-73. PMID: 22826633 [DOI:10.2147/DDDT.S24754]
6. Mokhayeri H, Taherian SM, Kayedi MH, Navidpour SH, Chegeni-Sharafi A, Saki M. Scorpion species in trackless areas of Aligudarz and Sepiddasht Counties in Luristan Province in 2013. J Prev Med 2014;1(1):46-50. Link
7. Dehghani R, Rastegar Pouyani N, Dadpour B, Keyler D, Panjehshahi M, Jazayeri M, et al. A survey on non-venomous snakes in Kashan (Central Iran). J Biol Today World 2016;5(4):65-75. Link [DOI:10.15412/J.JBTW.01050402]
8. Dehghani R, Sharif A, Madani M, Kashani HH, Sharif MR. Factors influencing animal bites in Iran: a descriptive study. Osong Public Health Res Perspect 2016;7(4):273-7. PMID: 27635378 [DOI:10.1016/j.phrp.2016.06.004]
9. Ghafourian M, Ganjalikhanhakemi N, Hemmati AA, Dehghani R, Kooti W. The effect of Hemiscorpius lepturus (Scorpionida: Hemiscorpiidae) venom on leukocytes and the leukocyte subgroups in peripheral blood of rat. J Arthropod Borne Dis 2016;10(2):159-67. PMID: 27308274
10. Williams S. Scorpion bionomics. Annu Rev Entomol 1987;32(1):275-95. PMID: 3545055 [DOI:10.1146/annurev.en.32.010187.001423]
11. World Health Organization. Rabies and envenomings: a neglected public health issue: report of a consultative meeting. Geneva: World Health Organization; 2007. Link
12. Kassiri H, Teimouri A, Shemshad M, Sharifinia N, Shemshad K. Epidemiological survey and clinical presentation on scorpionism in south-west of Iran. Middle East J Sci Res 2012;12(3):325-30. Link
13. Dehghani R, Fathi B. Scorpion sting in Iran: a review. Toxicon 2012;60(5):919-33. PMID: 22750221 [DOI:10.1016/j.toxicon.2012.06.002]
14. Nejati J, Saghafipour A, Mozaffari E, Keyhani A, Jesri N. Scorpions and scorpionism in Iran's central desert. Acta Trop 2017;166:293-8. PMID: 27923555 [DOI:10.1016/j.actatropica.2016.12.003]
15. Dehghani R, Haghi FM, Mogaddam MY, Sedaghat M, Hajati H. Review study of scorpion classification in Iran. J Entomol Zool Stud 2016;4(5):440-4. Link
16. Dehghani R, Mazaheri Tehrani A, Ghadami F, Hossein Sanaei-Zadeh H. Methods for collecting and capturing scorpions: a review. Res Rev J Zool Sci 2016;4(3):65-72. Link
17. Dehghani R, Valaie N. Classification of scorpions and their diagnostic clue. J Feyz 2005;8(4):73-92. Link
18. Farzanpay R. Knowing scorpions. Tehran: University Publication; 1987. Link
19. Motevalli Haghi F, Dehghani R. A review of scorpions reported in Iran. J Mazandaran Univ Med Sci 2017;27(151):213-26. Link
20. Mullen GR, Sissom WD. Scorpions (Scorpiones). Medical and veterinary entomology. Massachusetts: Academic Press; 2019. P. 489-504. Link [DOI:10.1016/B978-0-12-814043-7.00023-6]
21. Motevalli Haghi F, Mogaddam MY, Enayati AA, Dehghani R, Fazeli-Dinan M. Biodiversity species and ecological distribution of scorpions in the city of Darmian, Southern Khorasan, Iran. Iran J Health Sci 2018;6(4):10-21. Link [DOI:10.18502/jhs.v6i4.200]
22. Ramezani Avval Riabi H, Matlabi M, Rafinejad J, Amiri M. The ecofaunistics of scorpions in Gonabad. Horizon Med Sci 2010;15(4):54-61. Link
23. Shahi M, Azizi K, Ansarian N. Study on scorpions fauna in high risk area of Hormozgan province, 2006-7. Hormozgan Med J 2009;12(4):207-14. Link
24. Dehghani R, Bigdelli S. Surveying the habitats on Hemiscorpius lepturus scorpion in Khuzestan province (Scorpionida-Scorpionidae). Pajouhesh Sazandegi 2008;20(2):81-7. Link
25. Dehghani R, Valaei N. Scorpion bite in Iran: review of the literature. J Feyz 2005;9(1):66-84. Link
26. de Souza AM, Neto PD, de Araujo Lira AF, de Albuquerque CM. Growth and developmental time in the parthenogenetic scorpion Tityus stigmurus (Thorell, 1876) (Scorpiones: Buthidae). Acta Sci Biol Sci 2016;38(1):85-90. Link [DOI:10.4025/actascibiolsci.v38i1.28235]
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
حق تالیف (کپی رایت) برای مولفان محفوظ است.
صاحب امتیاز: دانشگاه علوم پزشکی قم
ناشر: انتشارات دانشگاه علوم پزشکی قم
شاپا چاپی: 7799-1375
شاپا الکترونیک: 1375-2008
ایمیل مجله: journal@muq.ac.ir
j.muq.ac@gmail.com
