دوره 16، شماره 6 - ( شهریور 1401 )
جلد 16 شماره 6 صفحات 487-476 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Research code: 2319
Ethics code: IR.MUQ.REC.1400.201
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Hosseinpour A, Naghavi S, Bathaei S A, Sharifi Fard F, Haji Mohammad Hoseini M, Sharafi H. The Correlation Between Communication Skills With Self-efficacy and Clinical Competence of Operating Room Students of Qom Paramedical School. Qom Univ Med Sci J 2022; 16 (6) :476-487
URL: http://journal.muq.ac.ir/article-1-3503-fa.html
URL: http://journal.muq.ac.ir/article-1-3503-fa.html
حسین پور اعظم، نقوی شیوا، بطحایی سیداحمد، شریفی فرد فاطمه، حاجی محمد حسینی مهسا، شرفی حسین. همبستگی بین مهارت‌های ارتباطی با خودکارآمدی و صلاحیت بالینی دانشجویان اتاق عمل دانشکده پیراپزشکی قم. مجله دانشگاه علوم پزشکی قم. 1401; 16 (6) :476-487
اعظم حسین پور* 
1، شیوا نقوی2 ، سیداحمد بطحایی3 ، فاطمه شریفی فرد4 ، مهسا حاجی محمد حسینی5 ، حسین شرفی3
1، شیوا نقوی2 ، سیداحمد بطحایی3 ، فاطمه شریفی فرد4 ، مهسا حاجی محمد حسینی5 ، حسین شرفی3
1- گروه اتاق عمل، دانشکده پیراپزشکی، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی قم، قم، ایران. ، ahoseinpoor91@gmail.com
2- بیمارستان علی ابن ابیطالب، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی قم، قم، ایران.
3- گروه اتاق عمل، دانشکده پیراپزشکی، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی قم، قم، ایران.
4- گروه بیهوشی، دانشکده پیراپزشکی، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی قم، قم، ایران.
5- گروه فوریت‌های پزشکی، دانشکده پیراپزشکی، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی قم، قم، ایران.
2- بیمارستان علی ابن ابیطالب، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی قم، قم، ایران.
3- گروه اتاق عمل، دانشکده پیراپزشکی، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی قم، قم، ایران.
4- گروه بیهوشی، دانشکده پیراپزشکی، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی قم، قم، ایران.
5- گروه فوریت‌های پزشکی، دانشکده پیراپزشکی، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی قم، قم، ایران.
واژه‌های کلیدی: ارتباط، صلاحیت بالینی، خودکارآمدی، اتاق عمل
متن کامل [PDF 3678 kb]
(442 دریافت)
| چکیده (HTML) (840 مشاهده)
متن کامل: (639 مشاهده)
مقدمه
صلاحیت، مهارت و توانایی عملکرد ایمن و مؤثر بدون نیاز به نظارت و سرپرستی دیگران تعریف می‌شود [1]. در سیستم آموزش پزشکی و پیراپزشکی، بر مفهوم صلاحیت بالینی تأکید می‌شود. صلاحیت بالینی مفهوم پیچیده و مبهمی است و به‌عنوان بازده نهایی هر سیستم آموزشی، از حیطه‌های مختلف یادگیری تشکیل می‌شود [2]. سازمان بهداشت جهانی، صلاحیت را مرتبه‌ای از عملکرد بیان می‌کند که نشان‌دهنده به‌کارگیری دانش و مهارت مؤثر است [3]. تغییر در سیستم‌های پایش سلامت و همچنین نیاز سیستم‌های آموزشی درمانی ازجمله اتاق عمل در به‌کارگیری نیروی ماهر موجب شده است تا به صلاحیت بالینی اعضای حرفه‌های سلامت، بیشتر از قبل توجه شود [4].
امروزه در اتاق عمل، به پرستارانی نیاز است که بتوانند به‌طور مستقل در یک سطح باصلاحیت کار کنند [5]. صلاحیت در اتاق عمل، طیف گسترده‌ای از دانش، عملکرد و توانایی در زمینه‌های مختلف بالینی مانند مهارت‌های تکنیکی و ارتباطی و استدلالی بالینی است [6]. بین صلاحیت بالینی و خودکارآمدی بالینی دانشجویان همبستگی وجود دارد [7]. طبق تعریف بندورا، خودکارآمدی باور فرد به توانایی انجام یک عمل در یک موقعیت مشخص است [8]. هنگامی‌که عملکرد فرد هماهنگ با هنجارهای فردی یا فراتر از آن باشد، منجر به حفظ یا افزایش خودکارآمدی می‌شود. درصورتی‌که عملکرد ضعیف یا پایین‌تر از هنجارهای فردی باشد، باعث کاهش خودکارآمدی می‌شود [9]. بین خودکارآمدی و عملکرد فرد در ارائه وظایف محوله، ارتباط نزدیکی وجود دارد [10]، مثلاً دانشجویانی که خودکارآمدی بالاتری دارند، یادگیری بهتر و درنتیجه کارکرد بهتری دارند [11]. طبق پژوهش‌های انجام‌شده، یکی از متغیرهای مؤثر برافزایش خودکارآمدی، توانایی در مهارت‌های ارتباطی است [9، 12].
مهارت‌های ارتباطی آن دسته از مهارت‌ها هستند که فرد به‌وسیله آن می‌تواند درگیر تعامل‌های بین‌فردی و فرآیند ارتباط شود. ارتباط فرآیند انتقال پیام و اطلاعات، از فردی به فردی دیگر است و شرایطی را فراهم می‌کند که اطلاعات انتقال‌یافته به عمل تبدیل شود و شخص نیازهای خود را به‌درستی بیان کند و به اهداف خود برسد [13]. مهارت‌های ارتباطی چنان بااهمیت هستند که نارسایی آن‌ها با اضطراب اجتماعی، عزت‌نفس پایین و کسب نکردن موفقیت‌های شغلی و تحصیلی همراه خواهد بود [14]. برخی صاحب‌نظران توانایی برقراری ارتباط صحیح را از مهارت‌های زندگی اجتماعی می‌دانند و آن را مبنای رشد و پیشرفت بشری فرض می‌کنند [15]. در آموزش علوم پزشکی نیز، مهارت‌های ارتباطی از مهم‌ترین ویژگی‌ها در تعیین صلاحیت و توانایی اعضای تیم درمان محسوب می‌شود [13]. ارتباط ضعیف بین اعضای تیم درمان می‌تواند باعث بروز اشتباهات پزشکی و کاهش کیفیت مراقبت از بیمار شود [16]. در سال‌های اخیر، بر آموزش مهارت‌های ارتباطی تأکید بیشتری شده است. در برخی کشورها از آن به‌عنوان بخش اصلی دوره آموزش پزشکی و پرستاری یاد می‌شود [16].
ازاین‌رو، هدف ما در این مقاله تعیین همبستگی مهارت‌های ارتباطی با خودکارآمدی و صلاحیت بالینی دانشجویان اتاق عمل بود.
روش بررسی
مطالعه حاضر از نوع توصیفی‌همبستگی است. جامعه آماری 100 نفر از دانشجویان اتاق عمل سال 1400 دانشکده پیراپزشکی قم بودند که به‌روش سرشماری وارد مطالعه شدند. روش اجرا بدین‌صورت بود که پس از کسب مجوز از معاونت محترم پژوهشی و کمیته اخلاق، پرسش‌نامه‌های مربوطه بین دانشجویان توزیع و پس از تکمیل جمع‌آوری شد. معیار ورود به مطالعه، گذراندن حداقل یک واحد کارآموزی و معیار خروج از مطالعه بی‌میلی به پرکردن پرسش‌نامه‌ها و یا کامل انجام ندادن آن‌ها بود. به‌منظور جمع‌آوری داده‌ها، علاوه‌بر پرسش‌نامه جمعیت‌شناختی (سن، جنس، ترم تحصیلی)، از پرسش‌نامه‌های مهارت‌های ارتباطی کوئین دام، پرسش‌نامه صلاحیت بالینی درک‌شده و خودکارآمدی بالینی استفاده شد.
کوئین دام، پرسش‌نامه مهارت‌های ارتباطی را در سال 2004 تدوین کرد. این پرسش‌نامه، دارای 34 مؤلفه در 5 بعد مهارت گوش دادن، توانایی دریافت و ارسال پیام، بینش نسبت به فرآیند ارتباط، کنترل عاطفی و ارتباط توأم با قاطعیت، در مقیاس 5 درجه‌ای لیکرت از هرگز (1) تا همیشه (5) طراحی شده است. محدوده نمره‌گذاری بین 34 تا170 است. به‌این‌صورت‌که نمره 34 تا 68 بیانگر مهارت‌های ارتباطی ضعیف، نمره 68 تا 102 بیانگر مهارت ارتباطی متوسط و نمره بالاتر از 102 بیانگر مهارت ارتباطی بالا دسته‌بندی می‌شود. سؤالات 2، 4 و 6 به‌دلیل محتوای آن‌ها در محاسبه نمره به‌صورت وارونه نمره‌گذاری شدند. پایایی و روایی آن با آلفای کرونباخ 71/0 درصد تأیید شده است [17].
پرسش‌نامه صلاحیت بالینی درک‌شده، دارای 33 مؤلفه در 5 بعد مهارت‌های پایه، رهبری، تعامل با همکاران، مهارت و تخصص و توسعه حرفه‌ای، در مقیاس 5 درجه‌ای لیکرت از هرگز (1) تا همیشه (5) طراحی‌شده است. محدوده نمره‌گذاری 30 تا 165 است. روایی و پایایی آن با آلفای کرونباخ 86/0 درصد در مطالعه میرباقر و همکاران تأیید شده است [18].
پرسش‌نامه خودکارآمدی بالینی نیز، از 7 سؤال 3 گزینه‌ای به‌صورت بلی (2 امتیاز)، تاحدودی (1 امتیاز) و خیر (صفر امتیاز) تشکیل شده است. روایی و پایایی این پرسش‌نامه با آلفای کرونباخ 85/0 درصد در مطالعه حشمتی و همکاران تأیید شده است [19].
پس از گردآوری اطلاعات به‌دنبال تکمیل پرسش‌نامه‌ها، داده‌ها با استفاده از نسخه 26 نرم‌افزار SPSS و روش‌های آمار توصیفی (فراوانی، درصد، میانگین و انحراف‌معیار) و آمار استنباطی (آزمون‌های آماری ضریب همبستگی پیرسون، آزمون تی‌مستقل و آنووا) تجزیه‌وتحلیل شد.
یافته‌ها
در این مطالعه 100 نفر از دانشجویان درحال‌تحصیل رشته اتاق عمل دانشکده پیراپزشکی قم شرکت کردند که 34 درصد از آن‌ها دانشجویان پسر و 66 درصد از آن دانشجویان دختر بودند (جدول شماره 1).
در این مطالعه، میانگین نمرات مهارت‌های ارتباطی (4/8±3/91)، صلاحیت بالینی (1/10±9/94) و خودکارآمدی بالینی (3/1±6/5) در سطح متوسط گزارش شد (جدول شماره 2).
نتایج ضریب همبستگی پیرسون نشان داد همبستگی آماری معنادار و مثبتی بین مهارت‌های ارتباطی با صلاحیت بالینی (001/0≥P، 478/0=r) و مهارت‌های ارتباطی با خودکارآمدی بالینی (001/0≥P، 445/0=r) وجود داشت (جدول شماره 3).
نتایج آزمون آنووا نشان داد ارتباط معناداری بین نمرات مهارت‌های ارتباطی و صلاحیت بالینی و خودکارآمدی بالینی با نیم‌سال تحصیلی دانشجویان وجود داشت، اما نتایج آزمون تی‌تست نشان داد بین مهارت‌های ارتباطی و صلاحیت بالینی و خودکارآمدی بالینی با جنسیت دانشجویان، ارتباط آماری معناداری وجود نداشت (جدول شماره 4).
بحث
این پژوهش با هدف بررسی همبستگی بین مهارت‌های ارتباطی با خودکارآمدی و صلاحیت بالینی دانشجویان اتاق عمل دانشکده پیراپزشکی قم انجام شد. نتایج این مطالعه نشان داد بین مهارت‌های ارتباطی با خودکارآمدی بالینی و مهارت‌های ارتباطی با صلاحیت بالینی دانشجویان همبستگی وجود دارد. «ارتباطات» به‌عنوان یکی از صلاحیت‌ها جهت ورود به آموزش جراحی معرفی شده است که باعث کاهش خطاهای پزشکی در بین اعضای تیم می‌شود [20]. نتایج مطالعه حاضر نشان داد میانگین نمرات مهارت‌های ارتباطی در سطح متوسط گزارش شد. مشابه نتایج مطالعه حاضر در مطالعه لارتی در سال 2019 مشاهده می‌شود [21]. میانگین نمرات مهارت‌های ارتباطی دانشجویان اتاق عمل در بررسی اولیه قبل از مداخله در حد متوسط گزارش شد. برخلاف نتایج مطالعه حاضر در مطالعه‌ای که اُنلر اِبرو در سال 2017 تحت‌عنوان «بررسی مهارت‌های ارتباطی کارکنان اتاق عمل» انجام داد؛ مهارت‌های ارتباطی کارکنان اتاق عمل در سطح بالایی گزارش شد [22]. درصورتی‌که در مطالعه حاضر میانگین نمرات مهارت‌های ارتباطی در سطح متوسط گزارش شد. علی‌رغم اینکه در مطالعات متعددی مهارت‌های ارتباطی در سطح متوسط و یا در سطح بالا گزارش شده است [23-25]، همچنان برقراری ارتباط مؤثر در محیطی مانند اتاق که متشکل از حرفه‌های مختلف است یک چالش به شمار می‌رود [26، 27].
در مطالعه اُنلر اِبرو، سطح مهارت‌های ارتباطی در کارکنان اتاق عمل و در مطالعه حاضر مهارت‌های ارتباطی در میان دانشجویان بررسی شد. علاوهبراین در مطالعه مذکور مهارت‌های ارتباطی با افزایش سن و سنوات کاری افزایش می‌یابد [22]. در مطالعه حاضر نیز مهارت‌های ارتباطی با افزایش سن و نیم‌سال تحصیلی دانشجویان افزایش می‌یابد. در مطالعه چنن و لی و نیز نمرات مهارت‌های ارتباطی با افزایش سن و تجربه شغلی افزایش‌یافته بود [28]. در مطالعه دس و ایویسی ارتباط مثبتی بین نمرات مهارت‌های ارتباطی و سن کارکنان بخش اورژانس مشاهده شد [29] که مطالعه حاضر را تأیید می‌کند. احتمالاً این رابطه مثبت، در حضور افراد در بیمارستان و تعامل با بیماران و حرفه‌های مختلف ریشه داشته باشد. در مطالعه سیامیان و همکاران برخلاف مطالعه حاضر با افزایش سن، مهارت‌های ارتباطی کاهش یافت [30] که این کاهش را می‌توان به فشار شغلی دائم و مکرر و خستگی مفرط در طی سال‌های سپری‌شده شغلی نسبت داد.
خودکارآمدی، یکی از متغیرهایی است که در محیط آموزشی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و می‌تواند عملکرد دانشجو را تحت‌تأثیر قرار دهد [7، 8]. طبق نتایج مطالعه حاضر، میانگین نمرات خودکارآمدی بالینی در سطح متوسط گزارش شد. مشابه مطالعه حاضر در مطالعه‌ای که حشمتی و همکاران در سال 1394 انجام دادند؛ خودکارآمدی دانشجویان در سطح متوسطی گزارش شد [19]. در مطالعه مصلح و همکاران نیز که در سال 1398 انجام شد، میانگین نمرات خودکارآمدی بالینی دانشجویان اتاق عمل قبل از مداخله متوسط گزارش شد [31]. در مطالعه سلیمی و همکاران و پور تیمور و جمشیدی نیز خودکارآمدی بالینی اکثر دانشجویان در سطح متوسط گزارش شد [32، 33]. علاوهبراین در مطالعه‌ای که حسن‌خانی و همکاران در سال 2014، عبدال و همکاران در سال 2015 و محمدی و همکاران در سال 2014 بر دانشجویان پرستاری انجام دادند، میانگین نمرات خودکارآمدی در سطح متوسط گزارش شد [34- 36] که با نتایج مطالعه حاضر هم‌خوانی دارد.
برخلاف نتایج مطالعه حاضر، در مطالعه‌ای که خسروی و همکاران در سال 2019، صفری‌زاده و همکاران در سال 2019، مطهری و همکاران در سال2020 بر دانشجویان پرستاری انجام دادند، نمرات خودکارآمدی در سطح بالا گزارش شد [37-38]. در مطالعه‌ای هم که سارکیو و همکاران در سال 2017 انجام دادند، سطح خودکارآمدی دانشجویان رشته پرستاری در سطح بالا گزارش شد [39] که بامطالعه حاضر هم‌خوانی ندارد. در مطالعه‌ای که ژانگ در سال 2015 در چین انجام داد سطح خودکارآمدی برخلاف نتایج مطالعه حاضر پایین گزارش شد [40]. نتایج مطالعه حاضر نشان داد بین خودکارآمدی و جنسیت دانشجویان، ارتباط معناداری وجود ندارد که با نتایج مطالعه مطهری و همکاران مطابقت دارد [37].
کسب نتایج متفاوت در مطالعات مختلف، باتوجهبه تأثیر عوامل مختلف بر خودکارآمدی دانشجویان قابل‌پذیرش است. مهارت‌های ارتباطی یکی از عواملی است که بر ارتباطات دانشجویان و عملکرد مؤثر آن‌ها در محیط آموزشی تأثیر می‌گذارد و درواقع این مهارت‌ها هستند که به افراد در محیط درمانی اجازه می‌دهند تا از مهارت‌هایی که فراگرفتند برای درمان بیمار استفاده کنند [11، 41]. خودکارآمدی و یا باور به توانایی خود در انجام وظایف محوله موجب می‌شود تا دانشجو از دانش و مهارت‌های فراگرفته در موقعیت خاص استفاده کند [42]. مطالعه حاضر نشان‌دهنده ارتباط معناداری بین مهارت‌های ارتباطی و خودکارآمدی بالینی است. مطالعه بیرجیت نورگارد بیانگر ارتباط مثبت و معنادار بین خودکارآمدی و مهارت‌های ارتباطی است [43]. در مطالعه عجم نیز بین مهارت‌های ارتباطی و خودکارآمدی تحصیلی ارتباطی مثبت و معنادار مشاهده شد [11].
طبق نتایج مطالعه حاضر میانگین نمرات صلاحیت بالینی در سطح متوسط گزارش شد. در مطالعه‌ای که میرلاشاری و همکاران با هدف ارزیابی صلاحیت بالینی پرستاران بخش مراقبت‌های ویژه نوزادان انجام شد؛ صلاحیت بالینی مشابه مطالعه حاضر در سطح متوسط گزارش شد [44]. در مطالعه‌ای تحت‌عنوان «بررسی صلاحیت بالینی و ارتباط آن با حیطه‌های توانمندی تکنولوژیست‌های اتاق عمل» که عرب خزایی و همکاران در سال 1399 انجام دادند؛ میانگین نمرات صلاحیت بالینی در سطح متوسط گزارش شد [45]. در مطالعه عرب خزایی مشابه مطالعه حاضر، بین صلاحیت بالینی و جنسیت ارتباط معناداری مشاهده نشد، اما بین سن و سابقه کاری با صلاحیت بالینی ارتباط معناداری گزارش شد [45]. در مطالعه بحرینی و همکاران نیز، میانگین نمرات صلاحیت بالینی پرستاران برخلاف مطالعه حاضر در سطح بالا گزارش شد [46].
ارتباطات به‌عنوان جزئی از صلاحیت بالینی محسوب می‌شود که منجر به ارائه خدمات باکیفیت و ایمن می‌شود [26، 47]. نتایج مطالعه حاضر نشان داد بین مهارت‌های ارتباطی و صلاحیت بالینی دانشجویان، همبستگی مثبت و معناداری وجود دارد. در مطالعه بحرینی نیز مشابه مطالعه حاضر ارتباط مثبت و معناداری بین مهارت‌های ارتباطی و صلاحیت بالینی پرستاران مشاهده شد [46]. در مطالعه‌ای که سان و همکاران در سال 2010 انجام دادند نیز نمــره صلاحیــت بالینــی در ســطح متوسط گزارش شد [48] کــه با نتایــج مطالعــه حاضر همسو است.
باتوجهبه اینکه این پژوهش یک مطالعه خودارزیابی است و ممکن است صحت این نتایج موردتردید باشد، پیشنهاد می‌شود در مطالعات دیگر از روش‌های ارزیابی مشاهده‌ای برای بررسی متغیرهای موردبحث در این پژوهش استفاده شود.
نتیجه‌گیری
نتایج این پژوهش نشان داد بین مهارت‌های ارتباطی با خودکارآمدی بالینی و صلاحیت بالینی دانشجویان، همبستگی مثبت و معناداری وجود دارد. باتوجهبه این نتایج و اهمیت مهارت‌های ارتباطی در ارائه مراقبت ایمن و باکیفیت پیشنهاد می‌شود که آموزش مهارت‌های ارتباطی در برنامه آموزش دانشجویان به‌ویژه دانشجویان اتاق عمل، به شیوه‌های مؤثر و مستمر موردتوجه برنامه‌ریزان و مدیران آموزشی قرار گیرد.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این مطالعه در کمیته اخلاق دانشگاه علوم پزشکی قم با کد IR.MUQ.REC.1400.201 تأیید شده است.
حامی مالی
این مطالعه با حمایت دانشگاه علوم پزشکی قم انجام شده است.
مشارکت نویسندگان
نگارش، ویراستاری و تحلیل داده‌ها: اعظم حسین پور؛ نظارت بر روند پژوهش و طراحی میسرکننده مسیر تحقیق، تجزیه‌وتحلیل داده‌های کیفی: شیوا نقوی؛ تهیه پیش‌نویس، مرور و جست‌وجوی مقالات مرتبط: سید احمد بطحائی؛ روش‌شناسی و تجزیه‌وتحلیل داده‌ها در فازهای پژوهشی: فاطمه شریفی فرد؛ جست‌وجوی متون و مقالات و نگارش پیش‌نویس: مهسا حاجی محمدحسینی و حسین شرفی.
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان، این مقاله تعارض منافع ندارد.
صلاحیت، مهارت و توانایی عملکرد ایمن و مؤثر بدون نیاز به نظارت و سرپرستی دیگران تعریف می‌شود [1]. در سیستم آموزش پزشکی و پیراپزشکی، بر مفهوم صلاحیت بالینی تأکید می‌شود. صلاحیت بالینی مفهوم پیچیده و مبهمی است و به‌عنوان بازده نهایی هر سیستم آموزشی، از حیطه‌های مختلف یادگیری تشکیل می‌شود [2]. سازمان بهداشت جهانی، صلاحیت را مرتبه‌ای از عملکرد بیان می‌کند که نشان‌دهنده به‌کارگیری دانش و مهارت مؤثر است [3]. تغییر در سیستم‌های پایش سلامت و همچنین نیاز سیستم‌های آموزشی درمانی ازجمله اتاق عمل در به‌کارگیری نیروی ماهر موجب شده است تا به صلاحیت بالینی اعضای حرفه‌های سلامت، بیشتر از قبل توجه شود [4].
امروزه در اتاق عمل، به پرستارانی نیاز است که بتوانند به‌طور مستقل در یک سطح باصلاحیت کار کنند [5]. صلاحیت در اتاق عمل، طیف گسترده‌ای از دانش، عملکرد و توانایی در زمینه‌های مختلف بالینی مانند مهارت‌های تکنیکی و ارتباطی و استدلالی بالینی است [6]. بین صلاحیت بالینی و خودکارآمدی بالینی دانشجویان همبستگی وجود دارد [7]. طبق تعریف بندورا، خودکارآمدی باور فرد به توانایی انجام یک عمل در یک موقعیت مشخص است [8]. هنگامی‌که عملکرد فرد هماهنگ با هنجارهای فردی یا فراتر از آن باشد، منجر به حفظ یا افزایش خودکارآمدی می‌شود. درصورتی‌که عملکرد ضعیف یا پایین‌تر از هنجارهای فردی باشد، باعث کاهش خودکارآمدی می‌شود [9]. بین خودکارآمدی و عملکرد فرد در ارائه وظایف محوله، ارتباط نزدیکی وجود دارد [10]، مثلاً دانشجویانی که خودکارآمدی بالاتری دارند، یادگیری بهتر و درنتیجه کارکرد بهتری دارند [11]. طبق پژوهش‌های انجام‌شده، یکی از متغیرهای مؤثر برافزایش خودکارآمدی، توانایی در مهارت‌های ارتباطی است [9، 12].
مهارت‌های ارتباطی آن دسته از مهارت‌ها هستند که فرد به‌وسیله آن می‌تواند درگیر تعامل‌های بین‌فردی و فرآیند ارتباط شود. ارتباط فرآیند انتقال پیام و اطلاعات، از فردی به فردی دیگر است و شرایطی را فراهم می‌کند که اطلاعات انتقال‌یافته به عمل تبدیل شود و شخص نیازهای خود را به‌درستی بیان کند و به اهداف خود برسد [13]. مهارت‌های ارتباطی چنان بااهمیت هستند که نارسایی آن‌ها با اضطراب اجتماعی، عزت‌نفس پایین و کسب نکردن موفقیت‌های شغلی و تحصیلی همراه خواهد بود [14]. برخی صاحب‌نظران توانایی برقراری ارتباط صحیح را از مهارت‌های زندگی اجتماعی می‌دانند و آن را مبنای رشد و پیشرفت بشری فرض می‌کنند [15]. در آموزش علوم پزشکی نیز، مهارت‌های ارتباطی از مهم‌ترین ویژگی‌ها در تعیین صلاحیت و توانایی اعضای تیم درمان محسوب می‌شود [13]. ارتباط ضعیف بین اعضای تیم درمان می‌تواند باعث بروز اشتباهات پزشکی و کاهش کیفیت مراقبت از بیمار شود [16]. در سال‌های اخیر، بر آموزش مهارت‌های ارتباطی تأکید بیشتری شده است. در برخی کشورها از آن به‌عنوان بخش اصلی دوره آموزش پزشکی و پرستاری یاد می‌شود [16].
ازاین‌رو، هدف ما در این مقاله تعیین همبستگی مهارت‌های ارتباطی با خودکارآمدی و صلاحیت بالینی دانشجویان اتاق عمل بود.
روش بررسی
مطالعه حاضر از نوع توصیفی‌همبستگی است. جامعه آماری 100 نفر از دانشجویان اتاق عمل سال 1400 دانشکده پیراپزشکی قم بودند که به‌روش سرشماری وارد مطالعه شدند. روش اجرا بدین‌صورت بود که پس از کسب مجوز از معاونت محترم پژوهشی و کمیته اخلاق، پرسش‌نامه‌های مربوطه بین دانشجویان توزیع و پس از تکمیل جمع‌آوری شد. معیار ورود به مطالعه، گذراندن حداقل یک واحد کارآموزی و معیار خروج از مطالعه بی‌میلی به پرکردن پرسش‌نامه‌ها و یا کامل انجام ندادن آن‌ها بود. به‌منظور جمع‌آوری داده‌ها، علاوه‌بر پرسش‌نامه جمعیت‌شناختی (سن، جنس، ترم تحصیلی)، از پرسش‌نامه‌های مهارت‌های ارتباطی کوئین دام، پرسش‌نامه صلاحیت بالینی درک‌شده و خودکارآمدی بالینی استفاده شد.
کوئین دام، پرسش‌نامه مهارت‌های ارتباطی را در سال 2004 تدوین کرد. این پرسش‌نامه، دارای 34 مؤلفه در 5 بعد مهارت گوش دادن، توانایی دریافت و ارسال پیام، بینش نسبت به فرآیند ارتباط، کنترل عاطفی و ارتباط توأم با قاطعیت، در مقیاس 5 درجه‌ای لیکرت از هرگز (1) تا همیشه (5) طراحی شده است. محدوده نمره‌گذاری بین 34 تا170 است. به‌این‌صورت‌که نمره 34 تا 68 بیانگر مهارت‌های ارتباطی ضعیف، نمره 68 تا 102 بیانگر مهارت ارتباطی متوسط و نمره بالاتر از 102 بیانگر مهارت ارتباطی بالا دسته‌بندی می‌شود. سؤالات 2، 4 و 6 به‌دلیل محتوای آن‌ها در محاسبه نمره به‌صورت وارونه نمره‌گذاری شدند. پایایی و روایی آن با آلفای کرونباخ 71/0 درصد تأیید شده است [17].
پرسش‌نامه صلاحیت بالینی درک‌شده، دارای 33 مؤلفه در 5 بعد مهارت‌های پایه، رهبری، تعامل با همکاران، مهارت و تخصص و توسعه حرفه‌ای، در مقیاس 5 درجه‌ای لیکرت از هرگز (1) تا همیشه (5) طراحی‌شده است. محدوده نمره‌گذاری 30 تا 165 است. روایی و پایایی آن با آلفای کرونباخ 86/0 درصد در مطالعه میرباقر و همکاران تأیید شده است [18].
پرسش‌نامه خودکارآمدی بالینی نیز، از 7 سؤال 3 گزینه‌ای به‌صورت بلی (2 امتیاز)، تاحدودی (1 امتیاز) و خیر (صفر امتیاز) تشکیل شده است. روایی و پایایی این پرسش‌نامه با آلفای کرونباخ 85/0 درصد در مطالعه حشمتی و همکاران تأیید شده است [19].
پس از گردآوری اطلاعات به‌دنبال تکمیل پرسش‌نامه‌ها، داده‌ها با استفاده از نسخه 26 نرم‌افزار SPSS و روش‌های آمار توصیفی (فراوانی، درصد، میانگین و انحراف‌معیار) و آمار استنباطی (آزمون‌های آماری ضریب همبستگی پیرسون، آزمون تی‌مستقل و آنووا) تجزیه‌وتحلیل شد.
یافته‌ها
در این مطالعه 100 نفر از دانشجویان درحال‌تحصیل رشته اتاق عمل دانشکده پیراپزشکی قم شرکت کردند که 34 درصد از آن‌ها دانشجویان پسر و 66 درصد از آن دانشجویان دختر بودند (جدول شماره 1).
در این مطالعه، میانگین نمرات مهارت‌های ارتباطی (4/8±3/91)، صلاحیت بالینی (1/10±9/94) و خودکارآمدی بالینی (3/1±6/5) در سطح متوسط گزارش شد (جدول شماره 2).
نتایج ضریب همبستگی پیرسون نشان داد همبستگی آماری معنادار و مثبتی بین مهارت‌های ارتباطی با صلاحیت بالینی (001/0≥P، 478/0=r) و مهارت‌های ارتباطی با خودکارآمدی بالینی (001/0≥P، 445/0=r) وجود داشت (جدول شماره 3).
نتایج آزمون آنووا نشان داد ارتباط معناداری بین نمرات مهارت‌های ارتباطی و صلاحیت بالینی و خودکارآمدی بالینی با نیم‌سال تحصیلی دانشجویان وجود داشت، اما نتایج آزمون تی‌تست نشان داد بین مهارت‌های ارتباطی و صلاحیت بالینی و خودکارآمدی بالینی با جنسیت دانشجویان، ارتباط آماری معناداری وجود نداشت (جدول شماره 4).
بحث
این پژوهش با هدف بررسی همبستگی بین مهارت‌های ارتباطی با خودکارآمدی و صلاحیت بالینی دانشجویان اتاق عمل دانشکده پیراپزشکی قم انجام شد. نتایج این مطالعه نشان داد بین مهارت‌های ارتباطی با خودکارآمدی بالینی و مهارت‌های ارتباطی با صلاحیت بالینی دانشجویان همبستگی وجود دارد. «ارتباطات» به‌عنوان یکی از صلاحیت‌ها جهت ورود به آموزش جراحی معرفی شده است که باعث کاهش خطاهای پزشکی در بین اعضای تیم می‌شود [20]. نتایج مطالعه حاضر نشان داد میانگین نمرات مهارت‌های ارتباطی در سطح متوسط گزارش شد. مشابه نتایج مطالعه حاضر در مطالعه لارتی در سال 2019 مشاهده می‌شود [21]. میانگین نمرات مهارت‌های ارتباطی دانشجویان اتاق عمل در بررسی اولیه قبل از مداخله در حد متوسط گزارش شد. برخلاف نتایج مطالعه حاضر در مطالعه‌ای که اُنلر اِبرو در سال 2017 تحت‌عنوان «بررسی مهارت‌های ارتباطی کارکنان اتاق عمل» انجام داد؛ مهارت‌های ارتباطی کارکنان اتاق عمل در سطح بالایی گزارش شد [22]. درصورتی‌که در مطالعه حاضر میانگین نمرات مهارت‌های ارتباطی در سطح متوسط گزارش شد. علی‌رغم اینکه در مطالعات متعددی مهارت‌های ارتباطی در سطح متوسط و یا در سطح بالا گزارش شده است [23-25]، همچنان برقراری ارتباط مؤثر در محیطی مانند اتاق که متشکل از حرفه‌های مختلف است یک چالش به شمار می‌رود [26، 27].
در مطالعه اُنلر اِبرو، سطح مهارت‌های ارتباطی در کارکنان اتاق عمل و در مطالعه حاضر مهارت‌های ارتباطی در میان دانشجویان بررسی شد. علاوهبراین در مطالعه مذکور مهارت‌های ارتباطی با افزایش سن و سنوات کاری افزایش می‌یابد [22]. در مطالعه حاضر نیز مهارت‌های ارتباطی با افزایش سن و نیم‌سال تحصیلی دانشجویان افزایش می‌یابد. در مطالعه چنن و لی و نیز نمرات مهارت‌های ارتباطی با افزایش سن و تجربه شغلی افزایش‌یافته بود [28]. در مطالعه دس و ایویسی ارتباط مثبتی بین نمرات مهارت‌های ارتباطی و سن کارکنان بخش اورژانس مشاهده شد [29] که مطالعه حاضر را تأیید می‌کند. احتمالاً این رابطه مثبت، در حضور افراد در بیمارستان و تعامل با بیماران و حرفه‌های مختلف ریشه داشته باشد. در مطالعه سیامیان و همکاران برخلاف مطالعه حاضر با افزایش سن، مهارت‌های ارتباطی کاهش یافت [30] که این کاهش را می‌توان به فشار شغلی دائم و مکرر و خستگی مفرط در طی سال‌های سپری‌شده شغلی نسبت داد.
خودکارآمدی، یکی از متغیرهایی است که در محیط آموزشی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و می‌تواند عملکرد دانشجو را تحت‌تأثیر قرار دهد [7، 8]. طبق نتایج مطالعه حاضر، میانگین نمرات خودکارآمدی بالینی در سطح متوسط گزارش شد. مشابه مطالعه حاضر در مطالعه‌ای که حشمتی و همکاران در سال 1394 انجام دادند؛ خودکارآمدی دانشجویان در سطح متوسطی گزارش شد [19]. در مطالعه مصلح و همکاران نیز که در سال 1398 انجام شد، میانگین نمرات خودکارآمدی بالینی دانشجویان اتاق عمل قبل از مداخله متوسط گزارش شد [31]. در مطالعه سلیمی و همکاران و پور تیمور و جمشیدی نیز خودکارآمدی بالینی اکثر دانشجویان در سطح متوسط گزارش شد [32، 33]. علاوهبراین در مطالعه‌ای که حسن‌خانی و همکاران در سال 2014، عبدال و همکاران در سال 2015 و محمدی و همکاران در سال 2014 بر دانشجویان پرستاری انجام دادند، میانگین نمرات خودکارآمدی در سطح متوسط گزارش شد [34- 36] که با نتایج مطالعه حاضر هم‌خوانی دارد.
برخلاف نتایج مطالعه حاضر، در مطالعه‌ای که خسروی و همکاران در سال 2019، صفری‌زاده و همکاران در سال 2019، مطهری و همکاران در سال2020 بر دانشجویان پرستاری انجام دادند، نمرات خودکارآمدی در سطح بالا گزارش شد [37-38]. در مطالعه‌ای هم که سارکیو و همکاران در سال 2017 انجام دادند، سطح خودکارآمدی دانشجویان رشته پرستاری در سطح بالا گزارش شد [39] که بامطالعه حاضر هم‌خوانی ندارد. در مطالعه‌ای که ژانگ در سال 2015 در چین انجام داد سطح خودکارآمدی برخلاف نتایج مطالعه حاضر پایین گزارش شد [40]. نتایج مطالعه حاضر نشان داد بین خودکارآمدی و جنسیت دانشجویان، ارتباط معناداری وجود ندارد که با نتایج مطالعه مطهری و همکاران مطابقت دارد [37].
کسب نتایج متفاوت در مطالعات مختلف، باتوجهبه تأثیر عوامل مختلف بر خودکارآمدی دانشجویان قابل‌پذیرش است. مهارت‌های ارتباطی یکی از عواملی است که بر ارتباطات دانشجویان و عملکرد مؤثر آن‌ها در محیط آموزشی تأثیر می‌گذارد و درواقع این مهارت‌ها هستند که به افراد در محیط درمانی اجازه می‌دهند تا از مهارت‌هایی که فراگرفتند برای درمان بیمار استفاده کنند [11، 41]. خودکارآمدی و یا باور به توانایی خود در انجام وظایف محوله موجب می‌شود تا دانشجو از دانش و مهارت‌های فراگرفته در موقعیت خاص استفاده کند [42]. مطالعه حاضر نشان‌دهنده ارتباط معناداری بین مهارت‌های ارتباطی و خودکارآمدی بالینی است. مطالعه بیرجیت نورگارد بیانگر ارتباط مثبت و معنادار بین خودکارآمدی و مهارت‌های ارتباطی است [43]. در مطالعه عجم نیز بین مهارت‌های ارتباطی و خودکارآمدی تحصیلی ارتباطی مثبت و معنادار مشاهده شد [11].
طبق نتایج مطالعه حاضر میانگین نمرات صلاحیت بالینی در سطح متوسط گزارش شد. در مطالعه‌ای که میرلاشاری و همکاران با هدف ارزیابی صلاحیت بالینی پرستاران بخش مراقبت‌های ویژه نوزادان انجام شد؛ صلاحیت بالینی مشابه مطالعه حاضر در سطح متوسط گزارش شد [44]. در مطالعه‌ای تحت‌عنوان «بررسی صلاحیت بالینی و ارتباط آن با حیطه‌های توانمندی تکنولوژیست‌های اتاق عمل» که عرب خزایی و همکاران در سال 1399 انجام دادند؛ میانگین نمرات صلاحیت بالینی در سطح متوسط گزارش شد [45]. در مطالعه عرب خزایی مشابه مطالعه حاضر، بین صلاحیت بالینی و جنسیت ارتباط معناداری مشاهده نشد، اما بین سن و سابقه کاری با صلاحیت بالینی ارتباط معناداری گزارش شد [45]. در مطالعه بحرینی و همکاران نیز، میانگین نمرات صلاحیت بالینی پرستاران برخلاف مطالعه حاضر در سطح بالا گزارش شد [46].
ارتباطات به‌عنوان جزئی از صلاحیت بالینی محسوب می‌شود که منجر به ارائه خدمات باکیفیت و ایمن می‌شود [26، 47]. نتایج مطالعه حاضر نشان داد بین مهارت‌های ارتباطی و صلاحیت بالینی دانشجویان، همبستگی مثبت و معناداری وجود دارد. در مطالعه بحرینی نیز مشابه مطالعه حاضر ارتباط مثبت و معناداری بین مهارت‌های ارتباطی و صلاحیت بالینی پرستاران مشاهده شد [46]. در مطالعه‌ای که سان و همکاران در سال 2010 انجام دادند نیز نمــره صلاحیــت بالینــی در ســطح متوسط گزارش شد [48] کــه با نتایــج مطالعــه حاضر همسو است.
باتوجهبه اینکه این پژوهش یک مطالعه خودارزیابی است و ممکن است صحت این نتایج موردتردید باشد، پیشنهاد می‌شود در مطالعات دیگر از روش‌های ارزیابی مشاهده‌ای برای بررسی متغیرهای موردبحث در این پژوهش استفاده شود.
نتیجه‌گیری
نتایج این پژوهش نشان داد بین مهارت‌های ارتباطی با خودکارآمدی بالینی و صلاحیت بالینی دانشجویان، همبستگی مثبت و معناداری وجود دارد. باتوجهبه این نتایج و اهمیت مهارت‌های ارتباطی در ارائه مراقبت ایمن و باکیفیت پیشنهاد می‌شود که آموزش مهارت‌های ارتباطی در برنامه آموزش دانشجویان به‌ویژه دانشجویان اتاق عمل، به شیوه‌های مؤثر و مستمر موردتوجه برنامه‌ریزان و مدیران آموزشی قرار گیرد.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این مطالعه در کمیته اخلاق دانشگاه علوم پزشکی قم با کد IR.MUQ.REC.1400.201 تأیید شده است.
حامی مالی
این مطالعه با حمایت دانشگاه علوم پزشکی قم انجام شده است.
مشارکت نویسندگان
نگارش، ویراستاری و تحلیل داده‌ها: اعظم حسین پور؛ نظارت بر روند پژوهش و طراحی میسرکننده مسیر تحقیق، تجزیه‌وتحلیل داده‌های کیفی: شیوا نقوی؛ تهیه پیش‌نویس، مرور و جست‌وجوی مقالات مرتبط: سید احمد بطحائی؛ روش‌شناسی و تجزیه‌وتحلیل داده‌ها در فازهای پژوهشی: فاطمه شریفی فرد؛ جست‌وجوی متون و مقالات و نگارش پیش‌نویس: مهسا حاجی محمدحسینی و حسین شرفی.
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان، این مقاله تعارض منافع ندارد.
نوع مطالعه: مقاله پژوهشي |
موضوع مقاله:
آموزش پزشکی
دریافت: 1401/4/5 | پذیرش: 1401/5/19 | انتشار: 1401/6/10
دریافت: 1401/4/5 | پذیرش: 1401/5/19 | انتشار: 1401/6/10
فهرست منابع
1. Agius S, Lewis B, Kirk B, Hayden J. The perceived benefits of a two-year period of extended specialty training in general practice: the trainees' perspective. Educ Prim Care. 2014; 25(1):26-35. [DOI:10.1080/14739879.2014.11494238] [PMID] [DOI:10.1080/14739879.2014.11494238]
2. Gehart D. The core competencies and MFT education: Practical aspects of transitioning to a learning-centered, outcome-based pedagogy. J Marital Fam Ther. 2011; 37(3):344-54.. [DOI:10.1111/j.1752-0606.2010.00205.x] [PMID] [DOI:10.1111/j.1752-0606.2010.00205.x]
3. Bloomfield J, Fordham-Clarke C, Pegram A, Cunningham B. The development and evaluation of a computer-based resource to assist pre-registration nursing students with their preparation for objective structured clinical examinations (OSCEs). Nurse Educ Today. 2010; 30(2):113-7. [DOI:10.1016/j.nedt.2009.06.004] [PMID] [DOI:10.1016/j.nedt.2009.06.004]
4. Dehghany Z, Abaszadeh A, Moattari M, Bahreini M. Effective reflection on clinical competency of nursing students in shiraz university. Interdiscip J Virtual Learn in Med Sci. 2011; 2(1): 12-8. [Link]
5. Sharif M, Mirbagher Ajorpaz N, Arandian N. Effects of mastery learning model on clinical competencies in the operating room students. Community Health J. 2016; 10(3):11-8. [Link]
6. Ruesseler M, Schill A, Stibane T, Damanakis A, Schleicher I, Menzler S, et al. «Practical clinical competence»-a joint programme to improve training in surgery. Zentralblatt fur Chirurgie. 2013; 138(6):663-8. [DOI:10.1055/s-0032-1328180] [PMID] [DOI:10.1055/s-0032-1328180]
7. Haghani F, Asgari F, Zare S, Mahjoob-Moadab H. Correlation between self-efficacy and clinical performance of the internship nursing students. RME. 2013; 5(1):22-30. [DOI:10.18869/acadpub.rme.5.1.22] [DOI:10.18869/acadpub.rme.5.1.22]
8. Bandura A. Self-Efficacy mechanism in human acency. Am Psychol. 1982; 37(2):122-47. [Link] [DOI:10.1037/0003-066X.37.2.122]
9. Ahmadi M, Hatami H, Ahadi H, Assadzadeh H. A study of the effect of communication skills training on the female students' self-efficacy and achievement. J New Approach Educ Adm. 2014; 4(4):105-16. [Link]
10. Bahador RS, Soltani F, Madadizadeh F. [The assessment of relationship between creativity and self-efficacy of clinical performance based on the nursing process in nursing students of Kerman (Persian)]. J Clin Nurs Midwifery. 2016; 5(3):12-22. [Link]
11. Ajam AA. [The role of academic self-efficacy and interpersonal relations skills of students in the evaluation based on blending learning (Persian)]. Res Med Educ. 2015; 7(1):3-12. [DOI:10.18869/acadpub.rme.7.1.3] [DOI:10.18869/acadpub.rme.7.1.3]
12. Baezat F, Rahimi S. [The effectiveness of communication skills training on medical students' self-efficiency and social well-being based on the Calgary- Cambridge model (Persian)]. J Educ Stud. 2015; 6:12-9. [Link]
13. Barati M, Afsar A, Ahmadpanah M. [Assessment of communication skills level among healthcare practitioners (Persian)]. Avicenna J Clin Med. 2012; 19(1):62-9. [Link]
14. Kermani B, Darvish H, Ahmadi AA, Bani Asadi A, Kolivand P. [Correlation between communication skills and nurses' standardized communication in Hazrat Rasoul Akram complex, 2014 (Persian)]. Shefaye Khatam 2015; 3(S1):16-24. [DOI:10.18869/acadpub.shefa.3.3.16] [DOI:10.18869/acadpub.shefa.3.3.16]
15. Pourasghar M, Najafi K, Tirgari A, Yazdani J, Falaki M, Salehi F. [Investigating employees' and health care practitioners' communication skills (Persian)]. Iran J Psychiatry Clin Psychol. 2017; 23(2):208-17. [DOI:10.29252/nirp.ijpcp.23.2.208] [DOI:10.29252/nirp.ijpcp.23.2.208]
16. Thomas CM, Bertram E, Johnson D. The SBAR communication technique: Teaching nursing students professional communication skills. Nurs Educ. 2009; 34(4):176-80. [DOI:10.1097/NNE.0b013e3181aaba54] [PMID] [DOI:10.1097/NNE.0b013e3181aaba54]
17. Hosseinchari M, Fadakar MM. [Investigating the effects of higher education on communication skills based on comparison of college and high school students (Persian)]. Teach Learn Res. 2006; 3(2):21-32. [Link]
18. Mirbagher Ajorpaz N, Zagheri Tafreshi M, Mohtashami J, Zayeri F, Rahemi Z. The effect of mentoring on clinical perioperative competence in operating room nursing students. J Clin Nurs. 2016; 25(9-10):1319-25. [DOI:10.1111/jocn.13205] [PMID] [DOI:10.1111/jocn.13205]
19. Heshmati H, Darvishpour K. [Effective factors in clinical education quality from the viewpoints of operation room and anesthesiology students in Torbat Heydarieh University of Medical Sciences (Persian)]. Iran J Med Educ. 2015; 15:601-12. [Link]
20. Frost JS, Hammer DP, Nunez LM, Adams JL, Chesluk B, Grus C, et al. The intersection of professionalism and interprofessional care: Development and initial testing of the interprofessional professionalism assessment (IPA). J Interprof Care. 2019; 33(1):102-15. [DOI:10.1080/13561820.2018.1515733] [PMID] [DOI:10.1080/13561820.2018.1515733]
21. Larti N, Ashouri E, Aarabi A. [Effect of a role-playing based training program about empathy with patient on communication skills scores of operating room students: A quasi-experimental study (Persian)]. Educ Strategy Med Sci. 2019; 11(6):139-46. [Link]
22. Önler E, Yildiz T, Bahar S. Evaluation of the communication skills of operating room staff. J Interprof Educ Pract. 2018; 10:44-6. [DOI:10.1016/j.xjep.2017.11.004] [DOI:10.1016/j.xjep.2017.11.004]
23. Attarha M, Shamsi M, Akbary Torkestani N. [Faculty members' communication skills in educational process in Arak University of Medical Sciences (Persian)]. Iran J Med Educ. 2012; 12(9):676-685. [Link]
24. Javaher AA, khaghanizade M, Ebadi A. [Study of communication skills in nursing students and its association with demographic characteristics (Persian)]. Iran J Med Educ. 2014; 14(1):23-31. [Link]
25. Mirhaghjou SN, Nayebi N, Majd Teymouri R, Kazemnejad leily E. [Communication skills and related factors within patient by nursing student (Persian)]. J Holist Nurs Midwifery. 2015; 25(2):93-101. [Link]
26. Tørring B, Gittell JH, Laursen M, Rasmussen BS, Sørensen EE. Communication and relationship dynamics in surgical teams in the operating room: An ethnographic study. BMC Health
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
حق تالیف (کپی رایت) برای مولفان محفوظ است.
صاحب امتیاز: دانشگاه علوم پزشکی قم
ناشر: انتشارات دانشگاه علوم پزشکی قم
شاپا چاپی: 7799-1375
شاپا الکترونیک: 1375-2008
ایمیل مجله: journal@muq.ac.ir
j.muq.ac@gmail.com
