جلد 17 -
جلد 17 - صفحات 521-508 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Izadirad H, Jadgal M S, Hosseinzehi Zamani J. Designing a Psychometric Tool for Measuring Coronavirus Health Literacy of Iranian Adults in Sistan and Baluchestan Province, Iran, in 2020. Qom Univ Med Sci J 2023; 17 : 2851.1
URL: http://journal.muq.ac.ir/article-1-3694-fa.html
URL: http://journal.muq.ac.ir/article-1-3694-fa.html
ایزدی راد حسین، جدگال محمدسعید، حسین زهی زمانی جمشید. طراحی و روان‌سنجی ابزار سنجش سواد سلامت کروناویروس بالغین ایرانی استان سیستان و بلوچستان در سال 1400. مجله دانشگاه علوم پزشکی قم. 1402; 17 () :508-521
طراحی و روان‌سنجی ابزار سنجش سواد سلامت کروناویروس بالغین ایرانی استان سیستان و بلوچستان در سال 1400
1- مرکز تحقیقات ارتقای سلامت دانشگاه علوم‌پزشکی زاهدان، زاهدان، ایران.
2- مرکز تحقیقات بیماری‌های واگیر و گرمسیری، دانشگاه علوم‌پزشکی ایرانشهر، ایرانشهر، ایران. ،jadgal15@gmail.com
3- گروه بهداشت عمومی، دانشکده پرستاری، دانشگاه علوم‌پزشکی ایرانشهر، چابهار، ایران.
2- مرکز تحقیقات بیماری‌های واگیر و گرمسیری، دانشگاه علوم‌پزشکی ایرانشهر، ایرانشهر، ایران. ،
3- گروه بهداشت عمومی، دانشکده پرستاری، دانشگاه علوم‌پزشکی ایرانشهر، چابهار، ایران.
متن کامل [PDF 5529 kb]
(251 دریافت)
| چکیده (HTML) (524 مشاهده)
متن کامل: (315 مشاهده)
مقدمه
قبل از اعلام رسمی کروناویروس به‌عنوان بیماری همه‌گیر، سازمان جهانی بهداشت، به گستردگی و فراوانی اطلاعات نامعتبر در سطح جهان و اثرات آن که موجب دشواری تشخیص منابع اطلاعات بهداشتی معتبر از اطلاعات نامعتبر برای عموم مردم شده است، اشاره داشت. همچنین این گستردگی اطلاعات نامعتبر، درجه اطمینان و اعتماد به اطلاعات واقعی مبتنی بر شواهد را نیز تحت تأثیر خود قرار داده است [1]. نتایج تحقیقات نشان داده‌اند که چندین عامل اساسی باور فردی و جمعی را به سمت اطلاعات نامعتبر مرتبط با سلامتی هدایت می‌کنند [2]. از مهم‌ترین این عوامل سطح سواد سلامت پایین و همچنین دامنه و گستردگی اطلاعات نامعتبر مربوط به کروناویروس است که یک چالش جدی برای متخصصان مراقبت‌های بهداشتی محسوب می‌شود [3]. تاریخ، پیامدهای غم‌انگیزی را که انتشار اطلاعات نادرست می‌تواند در بحران‌های سلامتی به همراه داشته باشد، به ما نشان داده است. (به‌عنوان مثال، انکار صریح اثربخشی درمان‌های ضدرترو ویروسی و ترویج گسترده داروهای گیاهی برای مبارزه با HIV / AIDS منجر به از دست دادن بیش از 300000 نفر به‌ویژه تعداد زیادی از جمعیت زنان باردار شد [4].
درزمینه کروناویروس، سواد سلامت همان چیزی است که باعث می‌شود مردم بتوانند بین پیشنهاد اقدام فاصله‌گذاری اجتماعی و پیشنهاد نوشیدن سفید‌کننده تفاوت قائل شوند [5]. سطح سواد سلامت محدود، بر روی همه گروه‌های سنی، درآمدی و سطح تحصیلات تأثیر می‌گذارد. طبق گزارش مرکز پیشگیری و کنترل بیماری‌ها، اقلیت‌های نژادی و قومی، وضعیت اقتصادی‌اجتماعی پایین و افراد برخوردار از خدمات ضعیف پزشکی بیشتر مستعد انواع مشکلات مربوط به سلامتی هستند. به‌طوری‌که افراد با سواد سلامت پایین 2 برابر دیگران گزارش می‌کنند که وضعیت بهداشتی ضعیفی دارند [5]. در مطالعه ایزدی و همکاران [6] در جمعیت شهری 18 تا 65 سال منطقه بلوچستان استان سیستان و بلوچستان ایران، افراد با سطح سواد سلامت پایین‌تر، وضعیت سلامت عمومی خود را بدتر ارزیابی کردند و کمتر از سایرین نسبت به انجام رفتارهای پیشگیرانه مبادرت ورزیدند.
از‌آنجا‌که سواد سلامت می‌تواند به افراد کمک کند تا دلایل توصیه‌ها را درک کرده و در‌مورد نتایج اقدامات مختلف خود تأمل کنند، توسعه سواد سلامت بیشتر از هر زمان دیگری برای آماده‌سازی افراد در شرایط اپیدمی کروناویروس که نیاز به واکنش سریع دارند، موضوعیت دارد [7].
در حال حاضر که کروناویروس در سراسر جهان شیوع یافته و سازمان جهانی بهداشت این وضعیت را به‌عنوان یک بیماری همه‌گیر اعلام کرده است. توصیه می‌شود مردم از‌طریق انجام اقدامات محافظتی اساسی، مانند رعایت بهداشت دست، حفظ فاصله اجتماعی، جلوگیری از لمس چشم، بینی و دهان و استفاده از ماسک در جهت حفظ سلامتی خود و اطرافیان تلاش کنند [8]. از‌آنجا‌که موفقیت در انجام اقدامات محافظتی مستلزم ارائه اطلاعات صحیح و مشاوره کافی به مردم به‌منظور انجام اقدامات درست، چگونگی اجرای دستورالعمل‌ها و در‌نهایت اتخاذ تصمیمات مؤثر بر سلامتی خود و دیگران است [9]، پرداختن به مقوله سواد سلامت و آگاهی از سطح سواد سلامت جامعه به منظور کنترل و پیشگیری از کروناویروس ضروری به نظر می‌رسد. علاوه‌بر‌این، سواد سلامت تاب‌آوری فردی و اجتماعی را افزایش داده [10] و به افراد این امکان را می‌دهد تا ضمن اتخاذ تصمیمات بهداشتی بهتر، تعهد قوی‌تر و سطح بالاتری از کارایی داشته باشند [10].
از‌آنجا‌که اطلاعات معتبری در‌مورد سطح سواد سلامت درباره کروناویروس و همچنین ابزار معتبری برای سنجش سطح سواد سلامت کووید‌ـ19 به زبان فارسی درجمعیت کشور ایران یافت نشد و نظر به اهمیت آگاهی از سطح سواد سلامت جامعه برای انجام مداخلات مناسب، طراحی و روان‌سنجی ابزار سنجش سواد سلامت در ایران در مطالعه حاضر مدنظر قرار گرفت.
مواد و روش‌ها
مطالعه حاضر از نوع توصیفی‌همبستگی است. جامعه مورد پژوهش شامل کلیه افراد 18 تا 65 ساله ساکن استان سیستان و بلوچستان در سال 1400 است. معیارهای ورود به مطالعه شامل سن بین 18 تا 65 سال، تمایل فرد به شرکت در پژوهش، توانایی تکمیل پرسش‌نامه الکترونیک و داشتن سواد خواندن و معیارهای خروج شامل عدم تکمیل یا تکمیل ناقص پرسش‌نامه بود. نمونه‌گیری به روش غیراحتمالی متوالی انجام شد. در این مطالعه نسبت متغیر به آزمودنی معادل 1 به 13 در نظر گرفته شد و باتوجهبه تعداد گویه‌های پرسش‌نامه اولیه (30 گویه) حجم نمونه 390 نفر و در‌نهایت 400 نفر تعیین شد و جهت اطمینان از کفایت حجم نمونه مورد‌مطالعه، آزمون کیسر ـ مایر ـ اولکین نیز انجام شد [11، 12].
مراحل طراحی پرسش‌نامه
در این مطالعه جهت طراحی و اعتبارسنجی پرسش‌نامه از پژوهش روش‌شناسی استفاده شد. در این روش مراحلی نظیر تدوین ابزار، تعیین اعتبار و ارزشیابی ابزار مدنظر قرار گرفت. طراحی ابزار با روش والتز 2010 [13]، با استفاده از 4 مرحله ذیل صورت پذیرفت:
1. انتخاب مدل مفهومی به‌منظور تعیین ابعاد موضوع مورد مطالعه؛ 2. تعیین اهداف ابزار؛
3. تدوین یک طرح اولیه؛ 4. مهندسی ابزار اندازه‌گیری که شامل به‌کارگیری فرایند، مجموعه گویه‌ها و قوانین نمره‌گذاری ابزار می‌شود.
مرحله اول: در این مرحله با مطالعه هدفمند و مرور مقالات مربوط به کروناویروس و سواد سلامت مفهوم سواد سلامت و ابعاد سواد سلامت مشخص شد [14، 15].
مرحله دوم: در این مرحله با استفاده از مستندات، مقالات و پرسش‌نامه‌های موجود [14، 15] گویه‌های مربوط به پرسش‌نامه طراحی شدند. نسخه اولیه پرسش‌نامه در‌برگیرنده 30 گویه بود.
مرحله سوم: پس از تهیه گویه‌های پرسش‌نامه، جهت بررسی و تعیین روایی آن‌ها از 3 روش روایی صوری، روایی محتوا و روایی سازه استفاده شد. در ابتدا برای تعیین روایی صوری کیفی از 15 نفر (5 نفر از شمال استان، 5 نفر مرکز و 5 نفر از جنوب استان) از بالغین (18 تا 65 سال) استان سیستان و بلوچستان درخواست شد که گویه‌های پرسش‌نامه را از‌نظر سادگی، دستور زبان فارسی و وضوح مورد بررسی قرار داده و نظرشان را بیان کنند. برای تعیین روایی صوری کمی از روش تأثیر آیتم استفاده شد. بدین منظور از 15 نفر از بالغین استان سیستان و بلوچستان درخواست شد تا با به‌کارگیری نسخه اول پرسش‌نامه تهیه‌شده اهمیت هریک از گویه‌ها را در یک طیف لیکرت 5 قسمتی مورد بررسی قرار دهند و یک گزینه را انتخاب کنند. پس از محاسبه امتیاز تأثیر هر گویه با استفاده از فرمول امتیاز تأثیر=درصد فراوانی x اهمیت، روایی صوری کمی پرسش‌نامه ارزیابی شد. درصورتی‌که امتیاز تأثیر هر گویه بالاتر از 5/1 بود [16]، گویه برای تحلیل‌های بعدی مناسب تشخیص داده شد و حفظ شد.
جهت تأیید روایی محتوا از محاسبه شاخص روایی محتوا و نسبت روایی محتوا استفاده شد. جهت محاسبه نسبت روایی محتوایی، معیار ضرورت گویه‌ها با استفاده از فرمول شماره 1، جدول لاوشه و نقطه بحرانی انتخابی، برای 10 نفر از مشارکت‌کنندگان پانل خبرگان (آموزش بهداشت، اپیدمیولوژی و متخصص عفونی) ارسال شد. ضریب 62/0 به‌عنوان نقطه بحرانی و ضرورت گویه‌ها مدنظر قرار گرفت.
1.
محاسبه شاخص روایی محتوای 3 معیار سادگی، مرتبط بودن و وضوح گویه‌های پرسش‌نامه با استفاده از فرمول شماره 2 انجام شد.
2.
جهت تعیین اعتبار سازه، از تحلیل عاملی اکتشافی استفاده شد. بدین منظور پرسش‌نامه بین 400 نفر از بالغین (18 تا 65 سال) استان به‌صورت غیراحتمالی متوالی و براساس معیارهای ورود به مطالعه توزیع شد. تحلیل عاملی اکتشافی به روش تحلیل عامل‌های اصلی و با استفاده از چرخش واریماکس انجام پذیرفت. جهت حفظ گویه در تحلیل عاملی اکتشافی حداقل بار عاملی 3/0 در نظر گرفته شد.
مرحله چهارم: در این مرحله به تعیین پایایی سؤالات پرداخته شد سؤالات مورد پایایی قرار گرفتند. جهت تعیین همبستگی درونی پرسش‌نامه آزمون آلفای کرونباخ انجام پذیرفت. همچنین جهت تعیین پایایی بیرونی پرسش‌نامه از روش بازآزمایی استفاده شد که پرسش‌نامه توسط 30 نفر از واجدین شرایط پژوهش، در 2 مرحله به فاصله یک هفته تکمیل شد.
پس از اخذ مجوزهای قانونی لازم از معاونت پژوهشی دانشگاه علوم‌پزشکی زاهدان، با استفاده از نسخه الکترونیک پرسش‌نامه، داده‌ها جمع‌آوری شدند. توضیحات اولیه شامل اهداف مطالعه، معیار شرکت‌کنندگان و نحوه شرکت و کد اخلاق در ابتدای پرسش‌نامه قرار داده شد. لینک پرسش‌نامه الکترونیکی مورداستفاده، از‌طریق گروه‌های مجازی مختلف و سایت دانشگاه در اختیار بالغین 18 تا 65 سال استان سیستان و بلوچستان قرار گرفت تا افرادی که معیار ورود به مطالعه و توانایی تکمیل پرسش‌نامه الکترونیکی را دارند این پرسش‌نامه الکترونیکی را تکمیل کنند. بلافاصله پس از تکمیل پرسش‌نامه توسط شرکت‌کنندگان، محقق از‌طریق نرم‌افزار پرس‌لاین به پرسش‌نامه‌ها دسترسی داشت. جهت تجزیه‌و‌تحلیل داده‌ها از نرم‌افزار SPSS نسخه 21 استفاده شد.
یافته‌ها
باتوجهبه یافته‌های به‌دست‌آمده از مرور متون، نسخه اولیه پرسش‌نامه سواد سلامت کروناویروس با 30 گویه حاصل شد. در فرایند روایی صوری نتایج به‌دست‌آمده از‌طریق محاسبه شاخص تأثیر آیتم نشان دادند که به‌جز 5 سؤال که حداقل امتیاز را کسب نکردند مابقی آیتم‌ها بیشتر از 5/1 بوده است. بنابراین 25 آیتم برای بررسی روایی محتوا مناسب بودند.
نتایج حاصل از روایی محتوا با محاسبه شاخص روایی محتوا و نسبت روایی محتوا به ترتیب 0/95 و 0/85 محاسبه شد (جدول شماره 1). در این مرحله به‌جز 3 گویه، سایر گویه‌ها از حداقل امتیاز لازم برای انجام روایی سازه برخوردار بودند، بنابراین از 22 گویه باقی‌مانده به‌منظور انجام روایی سازه از‌طریق تحلیل عاملی اکتشافی استفاده شد.
نتایج تحلیل عامل اکتشافی در‌برگیرنده مقدار ویژه اولیه، مقدار ویژه عوامل استخراجی بدون چرخش و مقدار ویژه عوامل استخراجی با چرخش بود (جدول شماره 2).
در این مطالعه با ملاک قرار دادن مقادیر ویژه بزرگ‌تر از 1 و شیب نمودار شن‌ریزه (تصویر شماره 1) 4 عامل با توان پیشگویی 31/59 درصد تغییرات، حیطه‌ای سواد سلامت استخراج و انتخاب شدند.
براساس نتایج به‌دست‌آمده از اجرای تحلیل عاملی با چرخش واریماکس 22 سؤال از پرسش‌نامه بار عاملی لازم را دارا بوده و در‌نهایت پرسش‌نامه نهایی با تعداد 22 سؤال در قالب 4 عامل استخراج شد که عامل اول با 6 گویه تحت عنوان بُعد دسترسی، عامل دوم با 6 گویه تحت عنوان بعد فهم، عامل سوم با 5 گویه تحت عنوان بعد ارزیابی کردن و عامل چهارم با 5 گویه تحت عنوان بعد استفاده از اطلاعات و خدمات بهداشتی نام‌گذاری شدند (جدول شماره 3 و 4).
پس از انجام تحلیل عاملی، همسانی درونی کل پرسش‌نامه 22 گویه‌ای مورد بررسی قرار گرفت. همه گویه‌ها طی فرایند پایایی پرسش‌نامه باقی ماندند. نسخه نهایی پرسش‌نامه با 22 گویه (پیوست شماره 1) و ضریب آلفای کرونباخ 0/81 در نمونه 400 نفری بالغین استان سیستان و بلوچستان برای کل پرسش‌نامه و همچنین به تفکیک برای هر‌کدام از عامل‌های پرسش‌نامه با حداقل 0/79 و حداکثر 0/84 تهیه شد (جدول شماره 4).
همچنین پایایی بیرونی پرسش‌نامه با استفاده از روش بازآزمایی بر روی 30 نفر از بالغین واجد شرایط پژوهش که در 2 مرحله به فاصله 1 هفته تکمیل شده بود، نشان داد از ضریب همبستگی مطلوب (R=0/92) برخوردار است.
مقیاس پاسخ‌گویی به پرسش‌نامه لیکرت 4 گزینه‌ای به شکل خیلی آسان، آسان، سخت و خیلی سخت با محدوده 1 تا 4 است: امتیاز 1 مربوط به انتخاب خیلی سخت، امتیاز 2 مربوط به انتخاب سخت، امتیاز 3 مربوط به انتخاب آسان و امتیاز 4 مربوط به انتخاب خیلی آسان است. نظر به اینکه پرسش‌نامه سواد سلامت کروناویروس دارای 22 گویه است، با احتساب حداقل امتیاز 1 و حداکثر امتیاز 4 برای هر گویه، حداقل امتیاز کل پرسش‌نامه 22 و حداکثر امتیاز کل پرسش‌نامه 88 محاسبه شد.
برای تعیین سطح سواد سلامت از روش زیر استفاده شد:
سواد سلامت ناکافی =50 درصد ≥ امتیازسواد سلامت
سواد سلامت مرزی = 66 درصد > امتیازسواد سلامت>50 درصد
سواد سلامت کافی = امتیازسواد سلامت ≥66 درصد
سواد سلامت در 3 سطح، سواد سلامت ناکافی (امتیاز مساوی یا کمتر از50 درصد)، سواد سلامت مرزی (امتیاز بیشتر از 50 درصد و کمتر از 66 درصد) و سواد سلامت کافی (امتیاز مساوی یا بیشتر از66 درصد) توصیف شد [17].
بحث
سواد سلامت، مفهومی نسبتاً جدید در جهان امروز و به‌ویژه در کشور ایران است و تا‌کنون تلاش‌های مختلفی برای درک بهتر این مفهوم چگونگی سنجش آن در بین اقشار مختلف جامعه جهانی انجام شده که حاصل آن ابزارهای متفاوت و متنوعی است که در کشورهای مختلف تدوین و مورد استفاده قرار گرفته است که البته بعضی از ابزارهای یادشده ابزار اصلی و برخی برگردان‌هایی از ابزارهای اصلی به زبان‌های مختلف رایج در جهان است. در خصوص ابزار اختصاصی سنجش سواد سلامت کروناویروس به زبان فارسی تا زمان انجام تحقیق حاضر، پرسش‌نامه مرجعی یافت نشد و به همین دلیل این پژوهش اولین تلاش درزمینه ساخت و تدوین ابزار بومی برای سنجش سواد سلامت کروناویروس در کشور ایران محسوب می‌شود.
نتایج این مطالعه نشان دادند ابزار طراحی‌شده از‌نظر محتوا و سازه از روایی مطلوب برخوردار بوده و نیز از حیث همبستگی درونی پایایی قابل‌قبولی دارد. پژوهش حاضر به دلیل طراحی پرسش‌نامه اختصاصی سنجش سواد سلامت کروناویروس در 4 حیطه دسترسی، فهم، ارزیابی و استفاده از اطلاعات و خدمات بهداشتی براساس طیف 4 گزینه‌ای لیکرت با دامنه امتیازات از 1 تا 4 و تعداد کم گویه‌ها (22گویه) یک نوآوری در جمعیت بالغ ایرانی محسوب می‌شود. در بسیاری از مطالعات داخلی و خارجی در خصوص سواد سلامت و مسائل مربوط به سلامت، معمولاً از ابزار سنجش سواد سلامت غیر‌اختصاصی استفاده شده است [6، 18] و ابزاری اختصاصی در‌رابطه‌با اندازه‌گیری سواد سلامت کروناویروس و بررسی تأثیر آن بر پیشگیری و کنترل این بیماری طراحی نشده است. به نظر می‌رسد وجود ابزار سنجش اختصاصی که همه ابعاد موضوع مورد مطالعه را تحت پوشش قرار می‌دهد می‌تواند منعکس‌کننده وضعیت واقعی موضوع مورد مطالعه باشد. دسترسی به اطلاعات واقعی می‌تواند برای برنامه‌ریزی مداخلات مربوطه بسیار کمک‌کننده و مؤثر باشد. مطالعات انجام‌شده پیشنهاد می‌کنند که سواد سلامت یک ساختار اجتماعی است که باید به‌عنوان یک سازه پنهان دارای ابعاد چندگانه در نظر گرفته شود [19]. بنابراین برای اندازه‌گیری آن نیاز به ابزار متفاوت برای جایگاه‌های متفاوت است و همان گونه که نمی‌توان تعریف واحدی برای سواد سلامت ارائه کرد، سنجش آن نیز با یک ابزار واحد امکان‌پذیر نخواهد بود.
در این مطالعه یکی از معتبرترین روش‌های روایی محتوایی یعنی محاسبه شاخص روایی محتوا و نسبت روایی استفاده شد. به‌گونه‌ای که با بهره‌گیری از یک پانل 10 نفر از اساتید مجرب آموزش بهداشت و ارتقای سلامت و متخصصین عفونی به محاسبه نسبت و شاخص روایی محتوا و تعیین روایی صوری آیتم‌های پرسش‌نامه اقدام شد. باتوجهبه نتایج این مرحله از مطالعه، 22 گویه، مورد تأیید قرار گرفتند. همچنین جهت تعیین قابلیت اعتماد ابزار از روش پایایی درونی، از‌طریق آلفا استفاده شد و نتایج مطلوبی به دست آمد. پس از تکمیل پرسش‌نامه طراحی‌شده اولیه توسط 400 نفر و با استفاده از تحلیل عامل اکتشافی، نقطه برش 3/0 به‌عنوان حداقل بار عاملی مورد نیاز جهت حفظ گویه در نظر گرفته شد. بنابراین با عنایت به اینکه حداقل بار عاملی گویه‌های پرسش‌نامه 3/0 در نظر گرفته شد، نتایج تحلیل مؤلفه‌های اصلی همراه با چرخش واریماکس نشان دادند که پرسش‌نامه سنجش سواد سلامت کروناویروس با تعداد 4 عامل 31/59 درصد از واریانس کل آزمون را تبیین می‌کند. ابعاد سواد سلامت کروناویروس در 4 عامل دسترسی، فهم، ارزیابی و استفاده از اطلاعات و خدمات بهداشتی مشخص شد. نتایج مطالعه حاضر نشان دادند ابزار طراحی‌شده از روایی و پایایی مناسب جهت سنجش سواد سلامت کروناویروس جمعیت بالغ ایرانی (18 تا 65 سال) برخوردار است.
مطابق توصیه سازمان جهانی بهداشت، اقدامات انجام‌شده برای کاهش مدت‌زمانی که افراد در محیط‌های شلوغ صرف می‌کنند می‌تواند در کاهش انتقال کروناویروس در جامعه مؤثر باشد. در مرحله اولیه شیوع، استراتژی اصلی تمرکز بر جلوگیری از انتشار آلودگی، کنترل منبع عفونت و جلوگیری از گسترش بیشتر بیماری است، این امر در جوامعی مصداق دارد که دارای سطح سواد سلامت بالا بوده و مردم در پی ارتقای سلامتی خود و دوری از بیماری هستند [17، 20]. سواد سلامت از عوامل مهم در پیشگیری و کنترل کروناویروس است [21]. محدودیت سواد سلامت عوارض متعددی را در حوزه‌های مختلف سلامتی از قبیل عدم دسترسی به خدمات بهداشتی مناسب، تمایل کمتر به پیگیری درمان، تبعیت دارویی اندک، افزایش میزان مراجعه به اورژانس‌ها، افزایش طول دوره درمان در بیمارستان و افزایش میزان مرگ‌و‌میر ایجاد کرده و تأثیر چشمگیری در استفاده از خدمات مراقبت سلامت دارد [6].
از نقات قوت پرسش‌نامه حاضر، مختصر بودن و کم بودن تعداد گویه‌هاست. در حالی‌که تعداد گویه‌های پرسش‌نامه فارسی دکتر منتظری و همکاران [15] تعداد 33 گویه و پرسش‌نامه اروپایی سواد سلامت 47 آیتم دارد [22]. مختصر و کوتاه بودن پرسش‌نامه می‌تواند مزیت مهمی برای یک ابزار سنجش محسوب شود، چراکه به نظر می‌رسد یکی از دلایل عدم پاسخ‌دهی پرسش‌نامه‌ها در مطالعات مختلف، زیاد بودن تعداد سؤالات و وقت‌گیر بودن تکمیل پرسش‌نامه باشد. پرسش‌نامه حاضر با 22 گویه، به‌عنوان یک ابزار کوتاه و مختصر، وقت کمی از پاسخ‌گو را جهت تکمیل پرسش‌نامه می‌گیرد که این ویژگی می‌تواند در افزایش پاسخ‌دهی شرکت‌کنندگان مؤثر باشد.
از ویژگی‌های دیگر پرسش‌نامه حاضر توجه به همه ابعاد سواد سلامت است، در بسیاری از پرسش‌نامه‌های سنجش سواد سلامت، همه ابعاد مدنظر قرار نگرفته است. از‌جمله ابزار تخمین سریع سواد سلامت بزرگسالان درزمینه پزشکی ابزار شناسایی خواندن و بررسی توان فردی برای تلفظ 66 کلمه مربوط به حوزه سلامت است [23]. نسخه کوتاه‌شده آزمون سواد سلامت عملکردی در بزرگسالان تحت عنوان ابزار آزمون کوتاه سواد عملکردی برای اندازه‌گیری توانایی بیماران در خواندن و درک مفاهیم مرتبط با سلامت است [24]. همچنین ابزار جدیدترین علامت حیاتی تحت عنوان جدیدترین علامت حیاتی به‌عنوان آزمون سریع غربالگری با موضوع سواد محدود، در مراکز مراقبت اولیه، مناسب به نظر می‌رسد. در این ابزار، بیماران ضمن خواندن سناریوهای مورد‌نظر، توانایی خود را در استفاده از اطلاعات، با پاسخ دادن به پرسش‌های مطرح‌شده در‌مورد سناریوها نشان می‌دهند [25].
از نقاط قوت پرسش‌نامه حاضر، اختصاصی بودن، کوتاه بودن پرسش‌نامه، بومی بودن و توجه به ابعاد سواد سلامت است.
براساس جست‌وجوهای انجام‌شده در پایگاه‌های اطلاعاتی تا زمان تهیه این مقاله، ابزار مرجعی برای بررسی سواد سلامت کروناویروس به زبان فارسی به دست نیامد تا بتوان یافته‌های این مطالعه را با آن مقایسه کرد. از‌جمله محدودیت‌های این ابزار، روش خودگزارشی در تکمیل آن است که امکان مقایسه تفاوت‌های مشاهده در بین افراد یا گروه‌های مختلف را مشکل می‌کند. این مطالعه در گروه سنی 18 تا 65 ساله در استان سیستان و بلوچستان انجام شد، بنابراین ضروری است تا روایی و پایایی ابزار در سایر شهرهای کشور بررسی شود. طراحی پرسش‌نامه سواد سلامت کروناویروس بالغین ایرانی اولین گام اساسی برای بررسی سواد سلامت کروناویروس بود و امید است که این ابزار جدید بتواند مشوقی برای شروع تحقیق درباره سنجش سطح سواد سلامت کروناویروس در سطح جامعه باشد و نیز بتواند به‌عنوان مبنایی برای بهبود راهبردهای آموزشی و ارتباطی در زمینه ارتقای سواد سلامت درزمینه کروناویروس و همچنین موجب پیشگیری و کنترل اپیدمی از این بیماری شود.
نتیجه‌گیری
این پرسش‌نامه در 4 حیطه دسترسی، فهم، ارزیابی کردن و استفاده از اطلاعات و خدمات بهداشتی به منظور سنجش سواد سلامت کروناویروس جمعیت بالغ ایرانی طراحی شده است و قابلیت به‌کارگیری توسط کارکنان بهداشتی‌درمانی و آموزشی کشور را داراست و پرسش‌نامه‌ای مناسب جهت تعیین تأثیر مداخلات درزمینه ارتقای سطح سواد سلامت درزمینه کروناویروس است. از طرف دیگر این پرسش‌نامه مختصر، متناسب با فرهنگ ایرانی، راحت و قابل‌فهم جهت پاسخ‌گویی در بالغین ایرانی است. این ویژگی‌ها مذکور می‌توانند در افزایش پاسخ‌گویی شرکت‌کنندگان مؤثر باشند. مزیت پرسش‌نامه حاضر این است که به‌عنوان یک ابزار اختصاصی جهت سنجش سواد سلامت کروناویروس در بالغین استان سیستان و بلوچستان کاربرد دارد. به‌کارگیری این پرسش‌نامه توسط مراکز بهداشتی‌درمانی و آموزشی می‌تواند علاوه‌بر تعیین سطح سواد سلامت جامعه درزمینه کروناویروس، نقش بسیار مؤثری در پیشگیری و کنترل اپیدمی ناشی از این بیماری داشته باشد. می‌توان با این ابزار تأثیر مداخلات و راهبردهای آموزشی در ارتقای سواد سلامت کروناویروس را هم سنجید.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این مطالعه پس از تصویب در کمیته اخلاق دانشگاه علوم‌پزشکی زاهدان با کد اخلاق IR.ZAUMS.REC.1400.007 انجام شده است.
حامی مالی
این پژوهش تحت حمایت مالی دانشگاه علوم‌پزشکی زاهدان قرار گرفت.
مشارکت نویسندگان
نظارت و طراحی مطالعه: حسین ایزدی راد؛ نقد و ویرایش نسخه اصلی مقاله: محمد سعید جدگال؛ ویرایش پیش‌نویس اصلی: جمشید حسین زهی زمانی.
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان، این مقاله تعارض منافع ندارد.
تشکر و قدردانی
نویسندگان بدین‌وسیله از دانشگاه علوم‌پزشکی زاهدان، دانشگاه علوم‌پزشکی زابل و دانشگاه علوم‌پزشکی ایرانشهر و همچنین کلیه کسانی که در انجام این مطالعه یاری کردند، کمال تشکر و قدردانی را دارند.
قبل از اعلام رسمی کروناویروس به‌عنوان بیماری همه‌گیر، سازمان جهانی بهداشت، به گستردگی و فراوانی اطلاعات نامعتبر در سطح جهان و اثرات آن که موجب دشواری تشخیص منابع اطلاعات بهداشتی معتبر از اطلاعات نامعتبر برای عموم مردم شده است، اشاره داشت. همچنین این گستردگی اطلاعات نامعتبر، درجه اطمینان و اعتماد به اطلاعات واقعی مبتنی بر شواهد را نیز تحت تأثیر خود قرار داده است [1]. نتایج تحقیقات نشان داده‌اند که چندین عامل اساسی باور فردی و جمعی را به سمت اطلاعات نامعتبر مرتبط با سلامتی هدایت می‌کنند [2]. از مهم‌ترین این عوامل سطح سواد سلامت پایین و همچنین دامنه و گستردگی اطلاعات نامعتبر مربوط به کروناویروس است که یک چالش جدی برای متخصصان مراقبت‌های بهداشتی محسوب می‌شود [3]. تاریخ، پیامدهای غم‌انگیزی را که انتشار اطلاعات نادرست می‌تواند در بحران‌های سلامتی به همراه داشته باشد، به ما نشان داده است. (به‌عنوان مثال، انکار صریح اثربخشی درمان‌های ضدرترو ویروسی و ترویج گسترده داروهای گیاهی برای مبارزه با HIV / AIDS منجر به از دست دادن بیش از 300000 نفر به‌ویژه تعداد زیادی از جمعیت زنان باردار شد [4].
درزمینه کروناویروس، سواد سلامت همان چیزی است که باعث می‌شود مردم بتوانند بین پیشنهاد اقدام فاصله‌گذاری اجتماعی و پیشنهاد نوشیدن سفید‌کننده تفاوت قائل شوند [5]. سطح سواد سلامت محدود، بر روی همه گروه‌های سنی، درآمدی و سطح تحصیلات تأثیر می‌گذارد. طبق گزارش مرکز پیشگیری و کنترل بیماری‌ها، اقلیت‌های نژادی و قومی، وضعیت اقتصادی‌اجتماعی پایین و افراد برخوردار از خدمات ضعیف پزشکی بیشتر مستعد انواع مشکلات مربوط به سلامتی هستند. به‌طوری‌که افراد با سواد سلامت پایین 2 برابر دیگران گزارش می‌کنند که وضعیت بهداشتی ضعیفی دارند [5]. در مطالعه ایزدی و همکاران [6] در جمعیت شهری 18 تا 65 سال منطقه بلوچستان استان سیستان و بلوچستان ایران، افراد با سطح سواد سلامت پایین‌تر، وضعیت سلامت عمومی خود را بدتر ارزیابی کردند و کمتر از سایرین نسبت به انجام رفتارهای پیشگیرانه مبادرت ورزیدند.
از‌آنجا‌که سواد سلامت می‌تواند به افراد کمک کند تا دلایل توصیه‌ها را درک کرده و در‌مورد نتایج اقدامات مختلف خود تأمل کنند، توسعه سواد سلامت بیشتر از هر زمان دیگری برای آماده‌سازی افراد در شرایط اپیدمی کروناویروس که نیاز به واکنش سریع دارند، موضوعیت دارد [7].
در حال حاضر که کروناویروس در سراسر جهان شیوع یافته و سازمان جهانی بهداشت این وضعیت را به‌عنوان یک بیماری همه‌گیر اعلام کرده است. توصیه می‌شود مردم از‌طریق انجام اقدامات محافظتی اساسی، مانند رعایت بهداشت دست، حفظ فاصله اجتماعی، جلوگیری از لمس چشم، بینی و دهان و استفاده از ماسک در جهت حفظ سلامتی خود و اطرافیان تلاش کنند [8]. از‌آنجا‌که موفقیت در انجام اقدامات محافظتی مستلزم ارائه اطلاعات صحیح و مشاوره کافی به مردم به‌منظور انجام اقدامات درست، چگونگی اجرای دستورالعمل‌ها و در‌نهایت اتخاذ تصمیمات مؤثر بر سلامتی خود و دیگران است [9]، پرداختن به مقوله سواد سلامت و آگاهی از سطح سواد سلامت جامعه به منظور کنترل و پیشگیری از کروناویروس ضروری به نظر می‌رسد. علاوه‌بر‌این، سواد سلامت تاب‌آوری فردی و اجتماعی را افزایش داده [10] و به افراد این امکان را می‌دهد تا ضمن اتخاذ تصمیمات بهداشتی بهتر، تعهد قوی‌تر و سطح بالاتری از کارایی داشته باشند [10].
از‌آنجا‌که اطلاعات معتبری در‌مورد سطح سواد سلامت درباره کروناویروس و همچنین ابزار معتبری برای سنجش سطح سواد سلامت کووید‌ـ19 به زبان فارسی درجمعیت کشور ایران یافت نشد و نظر به اهمیت آگاهی از سطح سواد سلامت جامعه برای انجام مداخلات مناسب، طراحی و روان‌سنجی ابزار سنجش سواد سلامت در ایران در مطالعه حاضر مدنظر قرار گرفت.
مواد و روش‌ها
مطالعه حاضر از نوع توصیفی‌همبستگی است. جامعه مورد پژوهش شامل کلیه افراد 18 تا 65 ساله ساکن استان سیستان و بلوچستان در سال 1400 است. معیارهای ورود به مطالعه شامل سن بین 18 تا 65 سال، تمایل فرد به شرکت در پژوهش، توانایی تکمیل پرسش‌نامه الکترونیک و داشتن سواد خواندن و معیارهای خروج شامل عدم تکمیل یا تکمیل ناقص پرسش‌نامه بود. نمونه‌گیری به روش غیراحتمالی متوالی انجام شد. در این مطالعه نسبت متغیر به آزمودنی معادل 1 به 13 در نظر گرفته شد و باتوجهبه تعداد گویه‌های پرسش‌نامه اولیه (30 گویه) حجم نمونه 390 نفر و در‌نهایت 400 نفر تعیین شد و جهت اطمینان از کفایت حجم نمونه مورد‌مطالعه، آزمون کیسر ـ مایر ـ اولکین نیز انجام شد [11، 12].
مراحل طراحی پرسش‌نامه
در این مطالعه جهت طراحی و اعتبارسنجی پرسش‌نامه از پژوهش روش‌شناسی استفاده شد. در این روش مراحلی نظیر تدوین ابزار، تعیین اعتبار و ارزشیابی ابزار مدنظر قرار گرفت. طراحی ابزار با روش والتز 2010 [13]، با استفاده از 4 مرحله ذیل صورت پذیرفت:
1. انتخاب مدل مفهومی به‌منظور تعیین ابعاد موضوع مورد مطالعه؛ 2. تعیین اهداف ابزار؛
3. تدوین یک طرح اولیه؛ 4. مهندسی ابزار اندازه‌گیری که شامل به‌کارگیری فرایند، مجموعه گویه‌ها و قوانین نمره‌گذاری ابزار می‌شود.
مرحله اول: در این مرحله با مطالعه هدفمند و مرور مقالات مربوط به کروناویروس و سواد سلامت مفهوم سواد سلامت و ابعاد سواد سلامت مشخص شد [14، 15].
مرحله دوم: در این مرحله با استفاده از مستندات، مقالات و پرسش‌نامه‌های موجود [14، 15] گویه‌های مربوط به پرسش‌نامه طراحی شدند. نسخه اولیه پرسش‌نامه در‌برگیرنده 30 گویه بود.
مرحله سوم: پس از تهیه گویه‌های پرسش‌نامه، جهت بررسی و تعیین روایی آن‌ها از 3 روش روایی صوری، روایی محتوا و روایی سازه استفاده شد. در ابتدا برای تعیین روایی صوری کیفی از 15 نفر (5 نفر از شمال استان، 5 نفر مرکز و 5 نفر از جنوب استان) از بالغین (18 تا 65 سال) استان سیستان و بلوچستان درخواست شد که گویه‌های پرسش‌نامه را از‌نظر سادگی، دستور زبان فارسی و وضوح مورد بررسی قرار داده و نظرشان را بیان کنند. برای تعیین روایی صوری کمی از روش تأثیر آیتم استفاده شد. بدین منظور از 15 نفر از بالغین استان سیستان و بلوچستان درخواست شد تا با به‌کارگیری نسخه اول پرسش‌نامه تهیه‌شده اهمیت هریک از گویه‌ها را در یک طیف لیکرت 5 قسمتی مورد بررسی قرار دهند و یک گزینه را انتخاب کنند. پس از محاسبه امتیاز تأثیر هر گویه با استفاده از فرمول امتیاز تأثیر=درصد فراوانی x اهمیت، روایی صوری کمی پرسش‌نامه ارزیابی شد. درصورتی‌که امتیاز تأثیر هر گویه بالاتر از 5/1 بود [16]، گویه برای تحلیل‌های بعدی مناسب تشخیص داده شد و حفظ شد.
جهت تأیید روایی محتوا از محاسبه شاخص روایی محتوا و نسبت روایی محتوا استفاده شد. جهت محاسبه نسبت روایی محتوایی، معیار ضرورت گویه‌ها با استفاده از فرمول شماره 1، جدول لاوشه و نقطه بحرانی انتخابی، برای 10 نفر از مشارکت‌کنندگان پانل خبرگان (آموزش بهداشت، اپیدمیولوژی و متخصص عفونی) ارسال شد. ضریب 62/0 به‌عنوان نقطه بحرانی و ضرورت گویه‌ها مدنظر قرار گرفت.
1.
محاسبه شاخص روایی محتوای 3 معیار سادگی، مرتبط بودن و وضوح گویه‌های پرسش‌نامه با استفاده از فرمول شماره 2 انجام شد.
2.
جهت تعیین اعتبار سازه، از تحلیل عاملی اکتشافی استفاده شد. بدین منظور پرسش‌نامه بین 400 نفر از بالغین (18 تا 65 سال) استان به‌صورت غیراحتمالی متوالی و براساس معیارهای ورود به مطالعه توزیع شد. تحلیل عاملی اکتشافی به روش تحلیل عامل‌های اصلی و با استفاده از چرخش واریماکس انجام پذیرفت. جهت حفظ گویه در تحلیل عاملی اکتشافی حداقل بار عاملی 3/0 در نظر گرفته شد.
مرحله چهارم: در این مرحله به تعیین پایایی سؤالات پرداخته شد سؤالات مورد پایایی قرار گرفتند. جهت تعیین همبستگی درونی پرسش‌نامه آزمون آلفای کرونباخ انجام پذیرفت. همچنین جهت تعیین پایایی بیرونی پرسش‌نامه از روش بازآزمایی استفاده شد که پرسش‌نامه توسط 30 نفر از واجدین شرایط پژوهش، در 2 مرحله به فاصله یک هفته تکمیل شد.
پس از اخذ مجوزهای قانونی لازم از معاونت پژوهشی دانشگاه علوم‌پزشکی زاهدان، با استفاده از نسخه الکترونیک پرسش‌نامه، داده‌ها جمع‌آوری شدند. توضیحات اولیه شامل اهداف مطالعه، معیار شرکت‌کنندگان و نحوه شرکت و کد اخلاق در ابتدای پرسش‌نامه قرار داده شد. لینک پرسش‌نامه الکترونیکی مورداستفاده، از‌طریق گروه‌های مجازی مختلف و سایت دانشگاه در اختیار بالغین 18 تا 65 سال استان سیستان و بلوچستان قرار گرفت تا افرادی که معیار ورود به مطالعه و توانایی تکمیل پرسش‌نامه الکترونیکی را دارند این پرسش‌نامه الکترونیکی را تکمیل کنند. بلافاصله پس از تکمیل پرسش‌نامه توسط شرکت‌کنندگان، محقق از‌طریق نرم‌افزار پرس‌لاین به پرسش‌نامه‌ها دسترسی داشت. جهت تجزیه‌و‌تحلیل داده‌ها از نرم‌افزار SPSS نسخه 21 استفاده شد.
یافته‌ها
باتوجهبه یافته‌های به‌دست‌آمده از مرور متون، نسخه اولیه پرسش‌نامه سواد سلامت کروناویروس با 30 گویه حاصل شد. در فرایند روایی صوری نتایج به‌دست‌آمده از‌طریق محاسبه شاخص تأثیر آیتم نشان دادند که به‌جز 5 سؤال که حداقل امتیاز را کسب نکردند مابقی آیتم‌ها بیشتر از 5/1 بوده است. بنابراین 25 آیتم برای بررسی روایی محتوا مناسب بودند.
نتایج حاصل از روایی محتوا با محاسبه شاخص روایی محتوا و نسبت روایی محتوا به ترتیب 0/95 و 0/85 محاسبه شد (جدول شماره 1). در این مرحله به‌جز 3 گویه، سایر گویه‌ها از حداقل امتیاز لازم برای انجام روایی سازه برخوردار بودند، بنابراین از 22 گویه باقی‌مانده به‌منظور انجام روایی سازه از‌طریق تحلیل عاملی اکتشافی استفاده شد.
نتایج تحلیل عامل اکتشافی در‌برگیرنده مقدار ویژه اولیه، مقدار ویژه عوامل استخراجی بدون چرخش و مقدار ویژه عوامل استخراجی با چرخش بود (جدول شماره 2).
در این مطالعه با ملاک قرار دادن مقادیر ویژه بزرگ‌تر از 1 و شیب نمودار شن‌ریزه (تصویر شماره 1) 4 عامل با توان پیشگویی 31/59 درصد تغییرات، حیطه‌ای سواد سلامت استخراج و انتخاب شدند.
براساس نتایج به‌دست‌آمده از اجرای تحلیل عاملی با چرخش واریماکس 22 سؤال از پرسش‌نامه بار عاملی لازم را دارا بوده و در‌نهایت پرسش‌نامه نهایی با تعداد 22 سؤال در قالب 4 عامل استخراج شد که عامل اول با 6 گویه تحت عنوان بُعد دسترسی، عامل دوم با 6 گویه تحت عنوان بعد فهم، عامل سوم با 5 گویه تحت عنوان بعد ارزیابی کردن و عامل چهارم با 5 گویه تحت عنوان بعد استفاده از اطلاعات و خدمات بهداشتی نام‌گذاری شدند (جدول شماره 3 و 4).
پس از انجام تحلیل عاملی، همسانی درونی کل پرسش‌نامه 22 گویه‌ای مورد بررسی قرار گرفت. همه گویه‌ها طی فرایند پایایی پرسش‌نامه باقی ماندند. نسخه نهایی پرسش‌نامه با 22 گویه (پیوست شماره 1) و ضریب آلفای کرونباخ 0/81 در نمونه 400 نفری بالغین استان سیستان و بلوچستان برای کل پرسش‌نامه و همچنین به تفکیک برای هر‌کدام از عامل‌های پرسش‌نامه با حداقل 0/79 و حداکثر 0/84 تهیه شد (جدول شماره 4).
همچنین پایایی بیرونی پرسش‌نامه با استفاده از روش بازآزمایی بر روی 30 نفر از بالغین واجد شرایط پژوهش که در 2 مرحله به فاصله 1 هفته تکمیل شده بود، نشان داد از ضریب همبستگی مطلوب (R=0/92) برخوردار است.
مقیاس پاسخ‌گویی به پرسش‌نامه لیکرت 4 گزینه‌ای به شکل خیلی آسان، آسان، سخت و خیلی سخت با محدوده 1 تا 4 است: امتیاز 1 مربوط به انتخاب خیلی سخت، امتیاز 2 مربوط به انتخاب سخت، امتیاز 3 مربوط به انتخاب آسان و امتیاز 4 مربوط به انتخاب خیلی آسان است. نظر به اینکه پرسش‌نامه سواد سلامت کروناویروس دارای 22 گویه است، با احتساب حداقل امتیاز 1 و حداکثر امتیاز 4 برای هر گویه، حداقل امتیاز کل پرسش‌نامه 22 و حداکثر امتیاز کل پرسش‌نامه 88 محاسبه شد.
برای تعیین سطح سواد سلامت از روش زیر استفاده شد:
سواد سلامت ناکافی =50 درصد ≥ امتیازسواد سلامت
سواد سلامت مرزی = 66 درصد > امتیازسواد سلامت>50 درصد
سواد سلامت کافی = امتیازسواد سلامت ≥66 درصد
سواد سلامت در 3 سطح، سواد سلامت ناکافی (امتیاز مساوی یا کمتر از50 درصد)، سواد سلامت مرزی (امتیاز بیشتر از 50 درصد و کمتر از 66 درصد) و سواد سلامت کافی (امتیاز مساوی یا بیشتر از66 درصد) توصیف شد [17].
بحث
سواد سلامت، مفهومی نسبتاً جدید در جهان امروز و به‌ویژه در کشور ایران است و تا‌کنون تلاش‌های مختلفی برای درک بهتر این مفهوم چگونگی سنجش آن در بین اقشار مختلف جامعه جهانی انجام شده که حاصل آن ابزارهای متفاوت و متنوعی است که در کشورهای مختلف تدوین و مورد استفاده قرار گرفته است که البته بعضی از ابزارهای یادشده ابزار اصلی و برخی برگردان‌هایی از ابزارهای اصلی به زبان‌های مختلف رایج در جهان است. در خصوص ابزار اختصاصی سنجش سواد سلامت کروناویروس به زبان فارسی تا زمان انجام تحقیق حاضر، پرسش‌نامه مرجعی یافت نشد و به همین دلیل این پژوهش اولین تلاش درزمینه ساخت و تدوین ابزار بومی برای سنجش سواد سلامت کروناویروس در کشور ایران محسوب می‌شود.
نتایج این مطالعه نشان دادند ابزار طراحی‌شده از‌نظر محتوا و سازه از روایی مطلوب برخوردار بوده و نیز از حیث همبستگی درونی پایایی قابل‌قبولی دارد. پژوهش حاضر به دلیل طراحی پرسش‌نامه اختصاصی سنجش سواد سلامت کروناویروس در 4 حیطه دسترسی، فهم، ارزیابی و استفاده از اطلاعات و خدمات بهداشتی براساس طیف 4 گزینه‌ای لیکرت با دامنه امتیازات از 1 تا 4 و تعداد کم گویه‌ها (22گویه) یک نوآوری در جمعیت بالغ ایرانی محسوب می‌شود. در بسیاری از مطالعات داخلی و خارجی در خصوص سواد سلامت و مسائل مربوط به سلامت، معمولاً از ابزار سنجش سواد سلامت غیر‌اختصاصی استفاده شده است [6، 18] و ابزاری اختصاصی در‌رابطه‌با اندازه‌گیری سواد سلامت کروناویروس و بررسی تأثیر آن بر پیشگیری و کنترل این بیماری طراحی نشده است. به نظر می‌رسد وجود ابزار سنجش اختصاصی که همه ابعاد موضوع مورد مطالعه را تحت پوشش قرار می‌دهد می‌تواند منعکس‌کننده وضعیت واقعی موضوع مورد مطالعه باشد. دسترسی به اطلاعات واقعی می‌تواند برای برنامه‌ریزی مداخلات مربوطه بسیار کمک‌کننده و مؤثر باشد. مطالعات انجام‌شده پیشنهاد می‌کنند که سواد سلامت یک ساختار اجتماعی است که باید به‌عنوان یک سازه پنهان دارای ابعاد چندگانه در نظر گرفته شود [19]. بنابراین برای اندازه‌گیری آن نیاز به ابزار متفاوت برای جایگاه‌های متفاوت است و همان گونه که نمی‌توان تعریف واحدی برای سواد سلامت ارائه کرد، سنجش آن نیز با یک ابزار واحد امکان‌پذیر نخواهد بود.
در این مطالعه یکی از معتبرترین روش‌های روایی محتوایی یعنی محاسبه شاخص روایی محتوا و نسبت روایی استفاده شد. به‌گونه‌ای که با بهره‌گیری از یک پانل 10 نفر از اساتید مجرب آموزش بهداشت و ارتقای سلامت و متخصصین عفونی به محاسبه نسبت و شاخص روایی محتوا و تعیین روایی صوری آیتم‌های پرسش‌نامه اقدام شد. باتوجهبه نتایج این مرحله از مطالعه، 22 گویه، مورد تأیید قرار گرفتند. همچنین جهت تعیین قابلیت اعتماد ابزار از روش پایایی درونی، از‌طریق آلفا استفاده شد و نتایج مطلوبی به دست آمد. پس از تکمیل پرسش‌نامه طراحی‌شده اولیه توسط 400 نفر و با استفاده از تحلیل عامل اکتشافی، نقطه برش 3/0 به‌عنوان حداقل بار عاملی مورد نیاز جهت حفظ گویه در نظر گرفته شد. بنابراین با عنایت به اینکه حداقل بار عاملی گویه‌های پرسش‌نامه 3/0 در نظر گرفته شد، نتایج تحلیل مؤلفه‌های اصلی همراه با چرخش واریماکس نشان دادند که پرسش‌نامه سنجش سواد سلامت کروناویروس با تعداد 4 عامل 31/59 درصد از واریانس کل آزمون را تبیین می‌کند. ابعاد سواد سلامت کروناویروس در 4 عامل دسترسی، فهم، ارزیابی و استفاده از اطلاعات و خدمات بهداشتی مشخص شد. نتایج مطالعه حاضر نشان دادند ابزار طراحی‌شده از روایی و پایایی مناسب جهت سنجش سواد سلامت کروناویروس جمعیت بالغ ایرانی (18 تا 65 سال) برخوردار است.
مطابق توصیه سازمان جهانی بهداشت، اقدامات انجام‌شده برای کاهش مدت‌زمانی که افراد در محیط‌های شلوغ صرف می‌کنند می‌تواند در کاهش انتقال کروناویروس در جامعه مؤثر باشد. در مرحله اولیه شیوع، استراتژی اصلی تمرکز بر جلوگیری از انتشار آلودگی، کنترل منبع عفونت و جلوگیری از گسترش بیشتر بیماری است، این امر در جوامعی مصداق دارد که دارای سطح سواد سلامت بالا بوده و مردم در پی ارتقای سلامتی خود و دوری از بیماری هستند [17، 20]. سواد سلامت از عوامل مهم در پیشگیری و کنترل کروناویروس است [21]. محدودیت سواد سلامت عوارض متعددی را در حوزه‌های مختلف سلامتی از قبیل عدم دسترسی به خدمات بهداشتی مناسب، تمایل کمتر به پیگیری درمان، تبعیت دارویی اندک، افزایش میزان مراجعه به اورژانس‌ها، افزایش طول دوره درمان در بیمارستان و افزایش میزان مرگ‌و‌میر ایجاد کرده و تأثیر چشمگیری در استفاده از خدمات مراقبت سلامت دارد [6].
از نقات قوت پرسش‌نامه حاضر، مختصر بودن و کم بودن تعداد گویه‌هاست. در حالی‌که تعداد گویه‌های پرسش‌نامه فارسی دکتر منتظری و همکاران [15] تعداد 33 گویه و پرسش‌نامه اروپایی سواد سلامت 47 آیتم دارد [22]. مختصر و کوتاه بودن پرسش‌نامه می‌تواند مزیت مهمی برای یک ابزار سنجش محسوب شود، چراکه به نظر می‌رسد یکی از دلایل عدم پاسخ‌دهی پرسش‌نامه‌ها در مطالعات مختلف، زیاد بودن تعداد سؤالات و وقت‌گیر بودن تکمیل پرسش‌نامه باشد. پرسش‌نامه حاضر با 22 گویه، به‌عنوان یک ابزار کوتاه و مختصر، وقت کمی از پاسخ‌گو را جهت تکمیل پرسش‌نامه می‌گیرد که این ویژگی می‌تواند در افزایش پاسخ‌دهی شرکت‌کنندگان مؤثر باشد.
از ویژگی‌های دیگر پرسش‌نامه حاضر توجه به همه ابعاد سواد سلامت است، در بسیاری از پرسش‌نامه‌های سنجش سواد سلامت، همه ابعاد مدنظر قرار نگرفته است. از‌جمله ابزار تخمین سریع سواد سلامت بزرگسالان درزمینه پزشکی ابزار شناسایی خواندن و بررسی توان فردی برای تلفظ 66 کلمه مربوط به حوزه سلامت است [23]. نسخه کوتاه‌شده آزمون سواد سلامت عملکردی در بزرگسالان تحت عنوان ابزار آزمون کوتاه سواد عملکردی برای اندازه‌گیری توانایی بیماران در خواندن و درک مفاهیم مرتبط با سلامت است [24]. همچنین ابزار جدیدترین علامت حیاتی تحت عنوان جدیدترین علامت حیاتی به‌عنوان آزمون سریع غربالگری با موضوع سواد محدود، در مراکز مراقبت اولیه، مناسب به نظر می‌رسد. در این ابزار، بیماران ضمن خواندن سناریوهای مورد‌نظر، توانایی خود را در استفاده از اطلاعات، با پاسخ دادن به پرسش‌های مطرح‌شده در‌مورد سناریوها نشان می‌دهند [25].
از نقاط قوت پرسش‌نامه حاضر، اختصاصی بودن، کوتاه بودن پرسش‌نامه، بومی بودن و توجه به ابعاد سواد سلامت است.
براساس جست‌وجوهای انجام‌شده در پایگاه‌های اطلاعاتی تا زمان تهیه این مقاله، ابزار مرجعی برای بررسی سواد سلامت کروناویروس به زبان فارسی به دست نیامد تا بتوان یافته‌های این مطالعه را با آن مقایسه کرد. از‌جمله محدودیت‌های این ابزار، روش خودگزارشی در تکمیل آن است که امکان مقایسه تفاوت‌های مشاهده در بین افراد یا گروه‌های مختلف را مشکل می‌کند. این مطالعه در گروه سنی 18 تا 65 ساله در استان سیستان و بلوچستان انجام شد، بنابراین ضروری است تا روایی و پایایی ابزار در سایر شهرهای کشور بررسی شود. طراحی پرسش‌نامه سواد سلامت کروناویروس بالغین ایرانی اولین گام اساسی برای بررسی سواد سلامت کروناویروس بود و امید است که این ابزار جدید بتواند مشوقی برای شروع تحقیق درباره سنجش سطح سواد سلامت کروناویروس در سطح جامعه باشد و نیز بتواند به‌عنوان مبنایی برای بهبود راهبردهای آموزشی و ارتباطی در زمینه ارتقای سواد سلامت درزمینه کروناویروس و همچنین موجب پیشگیری و کنترل اپیدمی از این بیماری شود.
نتیجه‌گیری
این پرسش‌نامه در 4 حیطه دسترسی، فهم، ارزیابی کردن و استفاده از اطلاعات و خدمات بهداشتی به منظور سنجش سواد سلامت کروناویروس جمعیت بالغ ایرانی طراحی شده است و قابلیت به‌کارگیری توسط کارکنان بهداشتی‌درمانی و آموزشی کشور را داراست و پرسش‌نامه‌ای مناسب جهت تعیین تأثیر مداخلات درزمینه ارتقای سطح سواد سلامت درزمینه کروناویروس است. از طرف دیگر این پرسش‌نامه مختصر، متناسب با فرهنگ ایرانی، راحت و قابل‌فهم جهت پاسخ‌گویی در بالغین ایرانی است. این ویژگی‌ها مذکور می‌توانند در افزایش پاسخ‌گویی شرکت‌کنندگان مؤثر باشند. مزیت پرسش‌نامه حاضر این است که به‌عنوان یک ابزار اختصاصی جهت سنجش سواد سلامت کروناویروس در بالغین استان سیستان و بلوچستان کاربرد دارد. به‌کارگیری این پرسش‌نامه توسط مراکز بهداشتی‌درمانی و آموزشی می‌تواند علاوه‌بر تعیین سطح سواد سلامت جامعه درزمینه کروناویروس، نقش بسیار مؤثری در پیشگیری و کنترل اپیدمی ناشی از این بیماری داشته باشد. می‌توان با این ابزار تأثیر مداخلات و راهبردهای آموزشی در ارتقای سواد سلامت کروناویروس را هم سنجید.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این مطالعه پس از تصویب در کمیته اخلاق دانشگاه علوم‌پزشکی زاهدان با کد اخلاق IR.ZAUMS.REC.1400.007 انجام شده است.
حامی مالی
این پژوهش تحت حمایت مالی دانشگاه علوم‌پزشکی زاهدان قرار گرفت.
مشارکت نویسندگان
نظارت و طراحی مطالعه: حسین ایزدی راد؛ نقد و ویرایش نسخه اصلی مقاله: محمد سعید جدگال؛ ویرایش پیش‌نویس اصلی: جمشید حسین زهی زمانی.
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان، این مقاله تعارض منافع ندارد.
تشکر و قدردانی
نویسندگان بدین‌وسیله از دانشگاه علوم‌پزشکی زاهدان، دانشگاه علوم‌پزشکی زابل و دانشگاه علوم‌پزشکی ایرانشهر و همچنین کلیه کسانی که در انجام این مطالعه یاری کردند، کمال تشکر و قدردانی را دارند.
نوع مطالعه: مقاله پژوهشي |
موضوع مقاله:
آموزش بهداشت
دریافت: 1401/12/20 | پذیرش: 1402/3/6 | انتشار: 1402/5/10
دریافت: 1401/12/20 | پذیرش: 1402/3/6 | انتشار: 1402/5/10
فهرست منابع
1. Zarocostas J. How to fight an infodemic. Lancet. 2020; 395(10225):676. [DOI:10.1016/S0140-6736(20)30461-X] [PMID] [DOI:10.1016/S0140-6736(20)30461-X]
2. Rajabi E, Dastani M, Hadi Tavallaee N, Taghizadeh N, Jalali Z, Ameri F. [Effect of e-health literacy on mental health of people during the COVID-19 pandemic: A systematic review (Persian)]. J Mod Med Inf Sci. 2023; 8(4):396-407. [DOI:10.32598/JMIS.8.4.9]
3. Scheufele DA, Krause NM. Science audiences, misinformation, and fake news. Proc Natl Acad Sci U S A. 2019; 116(16):7662-9. [DOI:10.1073/pnas.1805871115] [PMID] [DOI:10.1073/pnas.1805871115]
4. Jadgal MS, Heshmati H, Keshavarz M, Zareipour M, Faryabi R, Alizadeh-Siuki H. Effect of theory of planned behavior-based educational intervention on HIV/AIDS preventive behaviors among male barbers. HIV AIDS Rev. 2023; 22(1):77-83. [DOI:10.5114/hivar.2023.124680] [DOI:10.5114/hivar.2023.124680]
5. Cutilli CC, Bennett IM. Understanding the health literacy of America: Results of the national assessment of adult literacy. Orthop Nurs. 2009; 28(1):27-32. [DOI:10.1097/01.NOR.0000345852.22122.d6] [PMID] [DOI:10.1097/01.NOR.0000345852.22122.d6]
6. Izadirad H, Zareban I. [The relationship of health literacy with health status, preventive behaviors and health services utilization in Baluchistan, Iran (Persian)]. J Educ Community Health. 2015; 2(3):43-50. [DOI:10.20286/jech-02036] [DOI:10.20286/jech-02036]
7. Paakkari L, Okan O. COVID-19: Health literacy is an underestimated problem. Lancet Public Health. 2020; 5(5):e249-50.[DOI:10.1016/S2468-2667(20)30086-4] [PMID] [DOI:10.1016/S2468-2667(20)30086-4]
8. Sohrabi C, Alsafi Z, O'Neill N, Khan M, Kerwan A, Al-Jabir A, et al. World Health Organization declares global emergency: A review of the 2019 novel coronavirus (COVID-19). Int J Surg. 2020; 76:71-6. [DOI:10.1016/j.ijsu.2020.02.034] [PMID] [DOI:10.1016/j.ijsu.2020.02.034]
9. Biswas RK, Huq S, Afiaz A, Khan HTA. A systematic assessment on COVID-19 preparedness and transition strategy in Bangladesh. J Eval Clin Pract. 2020; 26(6):1599-611. [DOI:10.1111/jep.13467] [PMID] [DOI:10.1111/jep.13467]
10. Santos P, Sá L, Couto L, Hespanhol A. Health literacy as a key for effective preventive medicine. Cogent Soc Sci. 2017; 3(1):1407522. [DOI:10.1080/23311886.2017.1407522] [DOI:10.1080/23311886.2017.1407522]
11. Westen D, Rosenthal R. Quantifying construct validity: Two simple measures. J Pers Soc Psychol. 2003; 84(3):608-18.[DOI:10.1037/0022-3514.84.3.608] [PMID] [DOI:10.1037/0022-3514.84.3.608]
12. Polit DF, Hungler BP. Nursing research: Principles and methods. Philadelphia: Lippoincott Williams & Wilkins; 1983. [Link]
13. Waltz CF, Strickland O, Lenz ER. Measurement in nursing and health research. New York: Springer Publishing Company; 2010. [Link]
14. Okan O, Bollweg TM, Berens EM, Hurrelmann K, Bauer U, Schaeffer D. Coronavirus-related health literacy: A cross-sectional study in adults during the COVID-19 infodemic in germany. Int J Environ Res Public Health. 2020; 17(15):5503.[DOI:10.3390/ijerph17155503] [PMID] [DOI:10.3390/ijerph17155503]
15. Montazeri A, Tavousi M, Rakhshani F, Azin SA, Jahangiri K, Ebadi M, et al . [Health literacy for iranian adults (HELIA): Development and psychometric properties (Persian)]. Payesh. 2014; 13(5):589-99. [Link]
16. Hajizadeh E, Asghari M. [Methods and statistical analysis with a view to research methods in biological and health sciences (Persian)]. Tehran: Academic Jihad Publications; 2011. [Link]
17. Dehghankar L, Hajikarimbaba M, Panahi R. [Health literacy and factors related to it among female students of Imam Khomeini International University in Qazvin, Iran (Persian)]. J Sch Public Health Instit Public Health Res. 2019; 17(3):295-306. [Link]
18. World Health Organization (WHO). Coronavirus disease (COVID-19) pandemic [Internet]. 2020 [Updated 2023 November 12]. Available from: [Link]
19. Pleasant A, McKinney J, Rikard RV. Health literacy measurement: A proposed research agenda. J Health Commun. 2011; 16(Suppl 3):11-21. [DOI:10.1080/10810730.2011.604392] [PMID] [DOI:10.1080/10810730.2011.604392]
20. Khot WY, Nadkar MY. The 2019 novel coronavirus outbreak - a global threat. J Assoc Physicians India. 2020; 68:68-71. [Link]
21. Shamsi M. [Health literacy and prevalence of COVID- 19 (Persian)]. Payesh. 2022; 19(2):223-4. [DOI:10.29252/payesh.19.2.223] [DOI:10.29252/payesh.19.2.223]
22. Sørensen K, Van den Broucke S, Pelikan JM, Fullam J, Doyle G, Slonska Z, et al. Measuring health literacy in populations: illuminating the design and development process of the European Health Literacy Survey Questionnaire (HLS-EU-Q). BMC Public Health. 2013; 13:948. [DOI:10.1186/1471-2458-13-948] [PMID] [DOI:10.1186/1471-2458-13-948]
23. Elder C, Barber M, Staples M, Osborne RH, Clerehan R, Buchbinder R. Assessing health literacy: A new domain for collaboration between language testers and health professionals. Lang Assess. 2012; 9(3):205-24. [DOI:10.1080/15434303.2011.627751] [DOI:10.1080/15434303.2011.627751]
24. Baker DW, Williams MV, Parker RM, Gazmararian JA, Nurss J. Development of a brief test to measure functional health literacy. Patient Educ Couns. 1999; 38(1):33-42. [DOI:10.1016/S0738-3991(98)00116-5] [PMID] [DOI:10.1016/S0738-3991(98)00116-5]
25. Weiss BD, Mays MZ, Martz W, Castro KM, DeWalt DA, Pignone MP, et al. Quick assessment of literacy in primary care: The newest vital sign. Ann Fam Med. 2005; 3(6):514-22. [DOI:10.1370/afm.405] [PMID] [DOI:10.1370/afm.405]
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
حق تالیف (کپی رایت) برای مولفان محفوظ است.
صاحب امتیاز: دانشگاه علوم پزشکی قم
ناشر: انتشارات دانشگاه علوم پزشکی قم
شاپا چاپی: 7799-1375
شاپا الکترونیک: 1375-2008
ایمیل مجله: journal@muq.ac.ir
j.muq.ac@gmail.com
